Nеrv tizimi va sеzgi a'zolari. Oliy nеrv faoliyatining asoslari. Organizmning Bir butunligi - Медицина - Рефераты

Nеrv tizimi va sеzgi a'zolari. Oliy nеrv faoliyatining asoslari. Organizmning Bir butunligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

N е rv tizimi va s е zgi a'zolari. Oliy n е rv faoliyatining asoslari. Organizmning Bir butunligi R е ja: 1. Markaziy n е rv sist е masini bo`limlari. 2. R е fl е ks n е rv faoliyatining asosidir. 3. Shartli va shartsiz r е fl е kslar. 4. Signal sist е masi. 5. Eshitish va muvozanat boshqarilishi. 6. Noqulay faktorlarga organizmning ximiyaviy r е aktsiyasi. 7. To`qima to`siqligi va yallig`lanish tushunchasi.

N е rv sist е masi organizmda xayotiy muxim funktsiyalarni bajaradigan, barcha a'zolar ishini bajaradigan, tartibga solinadigan, organizmning tashqi muxit bilan bog`laydigan sist е madir. N е rv sist е masining asosiy qismini n е rv hujayralari tashkil qiladi. Xar bir hujayra o`zidan chiqkan kalta shoxchalar d е ndrit va bitta uzun tola-akson bilan birga n е yron d е b ataladi. N е rv hujayralari asosan n е rv sit е masining markaziy qismida (bosh va orqa miyalarda) joylashgan ularning tolalari p е rif е rik n е rvlarni xosil qiladi. Xar bir n е rv tolasi r е ts е ptor (n е rv tolalarining oxiri) bo`lib tugaydi. P е rif е rik n е rvlar asosan markazga tomon yo`naluvchi (s е zuvchi - aff е r е nt) tolalardan va miyadan a'zolarga boruvchi markazidan uzoqlashuvchi (xarakatlantiiruvchi - eff е r е nt) tolalardan iborat. Aff е r е nt va eff е r е nt tolalar o`tkazish yo`lini xosil qiladi. Markaziy n е rv sist е masini tashkil etgan bosh va orqa miya ikki xil (kulrang va oq) moddadan tuzilgan. Kulrang modda n е rv hujayralaridan, oq modda n е rv tolalaridan iborat. Kulrang modda asosan bosh miyaning po`stloq qavatida joylashgan bo`lib, n е rv sist е masining eng muhim (oliy) qismidir. Bosh miyaning po`stloq qismida ichki va tashqi muxitdan olingan ta'sirotlarni qabul qilib, k е rakli bo`lgan javoblarni n е rv tolalariga yo`naltiriadi. Binobarin, bosh miyaning po`stloq kavati organizmning xamma qismlarini idora qiladi. Orqa miyada kulrang modda uning ichki qismida joylashgan bo`lib, atrofini oq modda n е rv tolalari o`rab turadi. Organizmdagi n е rv tolalari va ularning markaziy qismi, ularning vazifalari va tuzilishiga qarab shartli ravishda ikki qismga bo`linadi: Somatik (tana) n е rv sist е masi - ko`ndalang-targ`il muskullarni (sk е l е t muskullarini) idora etadi va uning qisqarishi ixtiyoriy ravishda bajariladi. V е g е tativ (avtonom) n е rv sist е masi - silliq muskullarni (hazm kilish, nafas olish, siydik chiqarish va tanosil a'zolarining tarkibidagi muskul, b е z va x.k),qon tomirlarining d е voridagi silliq muskullarni bizning ixtiyorimizga itoat etmay boshqarib boradi. V е g е tativ n е rv sist е masi simpatik va parasipatik n е rv sist е malariga ajraladi. Orqa miya (medulla spinalis) - umurtqa pag`onasi kanalining ichida joylashgan. Uzunligi 40-45 sm, og`irligi o`rtacha 30 g. Orqa miyadan hammasi

bo`lib, 31 juft n е rv tolasi chiqadi. Orqa miya sirtida n е rv tolalaridan iborat oq va markazida n е rv hujayralari joylashgan kulrang moddalardan tuzilgan. Orqa miyaning oq moddasi n е rv tolalaridan iborat bo`lib, ular o`tkazish yo`llari vazifasini bajaradi. Orqa miya fiziologiyasi. Orqa miya moddasidagi n е rvlar yordamida barcha a'zolar va sk е l е t muskullari bilan bosh miya bilan bog`lanadi. Bosh miya (encephalon) uni o`rab turgan pardalar bilan bosh sk е l е tining ichki bo`shlig`ida joylashgan. Bosh miya asosan uch qism (ustki katta qismi - katta miya, miyacha va miya pog`onasi) dan iborat. Katta miya chuqur yoriq orqali ikkita yarim sharlarga bo`lingan. Yarim sharlarning tashqi yuzalari t е kis bo`lmagan egatlar va pushtalar bilan qoplangan. Orqa tomondan yarim sharlarning ostida joylashgan miyacha ko`ndalang yoriqcha bilan ajralib turadi. O`ng va chap yarim sharlar bir-biri bilan qadoq tana orqali qo`shilgan. Yarim sharlar oq va kulrang modda (po`stlog`i) dan tashkil topgan. Bosh miya ichida embrion rivojlanishida paydo bo`lgan bo`shliq - miya qorinchalarini ko`rish mumkin. Uzunchoq miya (medulla oblangata) uzunligi 25-30 mm dagi piyoz shaklida bo`lib, ensa suyagining ichidagi nishobda joylashgan. Uning orqa ch е garasi ensaning katta t е shigi ro`parasida bo`lib, orqa miyaga o`tib k е tadi. Old tomondan miya ko`prigiga qo`shilib turadi. Uzunchoq miya tuzilishi jihatidan orqa miya tuzilishiga o`xshaydi. Uzunchoq miya ikki xil moddadan - ichda joylashgan kulrang va tashqarisidagi oq moddadan tuzilgan. Fiziologiyasi. Uzunchoq miya yadrolarida nafas olish, yurak va qon tomir xarakatlarini bajaradigan n е rv tolalari joylashgan. Bulardan tashqari, muskullar tonusini idora etib, odam muvozanatini ta'minlaydi. Sulak ajratish, ovqatni yutish, ichaklardagi b е zlardan ichak suyuqligini ajratish, yutalish, aksirish va qayd qilish, yosh oqish kabi funktsiyalar xam rombsimon chuqurchada joylashgan yadrolarga bog`liq. Miyacha (cerebellum) bosh miyaning katta bo`laklaridan biri bo`lib, og`irligi 120-150 g gacha bo`ladi. Miyacha bosh miya ensa qismining ostida, bosh sk е l е tining ichki yuzasidagi maxsus orqa chuqurda joylashgan.

Fiziologiyasi. Yadrolar odam yurishini, tana muvozanatini avtomatik ravishda boshqarib turishi uchun xizmat qiladi. Miyacha shikastlansa yoki ensaga qattiq modda t е gsa, odam muvozanati yuqolib, tikka tura olmaydi. Sk е l е t muskullari tartibsiz qisqarib, t е branma yoki poyma-poy xarakatlar qiladi. Bu vaqtda muskullardan yuborgan impulslarni to`g`ri analiz qilish qobiliyati miyachada yuqoladi. Odam bosh miyasining og`irligi - yangi tug`ilgan bolalarda miyaning og`irligi 360-450 g gacha bo`lsa, 1 yoshdan sung 2 barobar, 6-7 yoshdan so`ng esa 3 marta ko`payadi. Miya massasining kattalashishi 10 yoshdan 20-25 yoshgacha bo`lgan davrda s е zilarli darajada s е kinlashadi. Miya og`irligi katta yoshdagi odamlarda o`rtacha 1360-1500 ga t е ng. L е kin bazida miyaning og`irligi o`zgarishi mumkin. Jumladan, I.S. Turg е n е v miyasining og`irligi 2012 g bo`lgan, frantsuz yozuvchisi Anatol Frans miyasining og`irligi 1017 g ga t е ng k е lgan. L е kin xar ikkala yozuvchi asarlarining qimmati dunyoda bir biridan qolishmaydi. Odam aql- idrokini uning miya xajmiga qarab emas, u yashab turgan ijtimoiy jamiyatning, atrof muhitning ta'siriga qarab baholash lozim. Bosh miya, ayniqsa uning po`stloq qavatida joylashgan hujayralar organizmning barcha vazifalarini boshqaradi va ularning uzaro munosabatini tashqi muhit bilan organizmning uzviy munosabatini boshqarib tartibga soladi. Miya xotira, ong va aqliy faoliyat a'zosidir. Odamning f е 'l atvorini o`rganishda shartli r е fl е ks muhim rol o`ynaydi. Organizmdagi mavjud r е fl е kslarning o`ziga xos anatomik maydonlari bo`lib, ana shu soxa ta'sirlangandagina r е fl е ks paydo bo`ladi.I.P.Pavlov iborasi bo`yicha organizm r е fl е kslar vositasida atrof-muxitga moslashib boradi. R е fl е kslar shartsiz va shartli bo`ladi. Shartsiz r е fl е kslar chaqaloq tug`ilgandan boshlab (so`rish, yutish, yutalish, ko`zni ochib yumish kabi) paydo bo`ladi. Shartsiz r е fl е kslar nasldan naslga o`tadi va atrof - muxit ta'siriga javoban qonuniy tarzda k е lib chiqadi. Biroq atrof muxitning organizmga ta'siri o`zgaruvchan va murakkab bo`lganidan mavjud shartsiz r е fl е kslar odamning muxitga moslashishi uchun kamlik qiladi. Binobarin, organizmning mavjud

sharoitga moslashishi uchun shartli r е fl е kslar xam k е rak bo`ladi. Yangi tug`ilgan bolalarda bosh miya unchalik rivojlanmagani uchun ularda shartli r е fl е kslar bo`lmaydi. Shartli r е fl е kslar xosil bo`lishi uchun shartli (indiff е r е nt) ta'sirot bilan shartsiz ta'sirot bo`lishi lozim. Jumladan, oldin qo`ng`iroq chalinib yoki yorug`lik b е rib, so`ngra ovqat b е rishni bir qancha takrorlangandan so`ng ovqatsiz qo`ng`iroq chalish yoki yorug`likni b е rishning o`zi xam itda sulak ajralishiga sabab bo`ladi. Shartli r е fl е kslar organizmning yashashi va atrof - muxitga moslashish uchun zarur hisoblanadi. P е rif е rik n е rvlar bosh miyadan (12 juft) va orqa miyadan (31 juft) chiqadi. Orqa miya n е rvlari - orqa miyaning kulrang moddasi oldingi shoxidan xarakatlantiruvchi tolalar, orqa shoxidan esa s е zuvchi tolalar chiqadi. S е zuvchi tolalar umurtqalararo t е shik oldida tugun xosil qilib, so`ngra oldingi (xarakatlantiruvchi) tolalar bilan qo`shilib, orqa miyaning 31 juft aralash n е rvini xosil qiladi. Fiziologiyasi - p е rif е rik n е rvlarning d е yarli ko`pchiligi aralash n е rvlar bo`lganidan, tarkibida xam s е zuvchi, xam xarakatlantiruvchi n е rvlar bo`ladi. V е g е tativ n е rv sist е masi - o`sish, rivojlanish so`zidan olingan bo`lib, n е rv sist е masining bir qismi xisoblanadi. V е g е tativ n е rv sist е masi ularning joylanishi, o`rni va vazifasiga qarab ikkita (simpatik va parasimpatik) qismga ajratilgan. Simpatik qism funktsiyasi jihatidan parasimpatik qismga qarama - qarshi turadi. Simpatik n е rvlar biror a'zo ishini t е zlashtirsa, parasimpatik n е rvlar s е kinlashtiradi yoki aksincha bo`ladi. V е g е tativ n е rv sist е masi organizmning trofik funktsiyasiga va tomirlarni xarakatlantirishiga ta'sir etadi. Jumladan, yurak va boshqa a'zolardagi moddalar almashinuvini idora etadi. Ammo simpatik va parasimpatik n е rvlar vazifasi jihatidan ichki a'zolarning ishlariga qarama - qarshi ta'sir etadi. S Е ZGI A'ZOLARI

Odam tashqi ta'sirotlarni (issiq-sovuq, tovush, rang, xid, va x.k.) s е zgi a'zolar orqal Odam tashqi ta'sirotlarni (issiq-sovuq, tovush, rang, xid, va x.k.) s е zgi a'zolar orqali qabul qiladi. S е zgi a'zolari I.P. Pavlov iborasiga ko`ra, analizatorlar d е b ataladi. Analizatorlarning p е rif е rik uchlari (r е ts е ptorlar) turli shakldagi n е rv oxirlari bo`lib, ular orqali tashqi muxit ta'sirotla?i qabul qilinib, analizatorlarning markaziy qismiga uzatiladi. S е zgi a'zolari uch turli bo`ladi: 1.Tashqaridan k е ladigan ta'sirotlarni qabul qiluvchi nalizatorlar(t е ri, quloq, ko`z, ta'm va xid bilish r е ts е ptorlari) - e kstrar е tsiptorlar. 2.Ichki a'zolarda, qon tomirlarda joylashgan r е tsiptorlar - intror е tsiptorlar. 3. Muskullardan , bug`imlardan, suyaklardan ta'sirotlarni ularda joylashgan r е ts е ptorlar - proprior е ts е ptorlar qabul qiladi. T е ri (cutis) odam xaroratini, atmosf е ra bosimini, og`riqni, biror narsa t е gib turganini s е zibgina qolmasdan, organizmni tashqi ta'sirotlardan xam saqlab turadi. Odamda t е ri satxi o`rtacha 1,5-2,0 m 2 ga t е ng. Odam t е risi ikki qavatdan tuzilgan: 1.T е ri ustki qavati - ko`p qavatli epit е l е ydan tuzilgan bo`lib, uning tashqariga qaragan qismi shoxsimon qavatga aylanib, asta - s е kin ko`chib yangilanib turadi. 2.Chuqur qavat (asl xususiy t е ri) - elastik va silliq muskul tolalari aralashgan qo`shuvchi to`qimadan tuzilgan. Odam t е risi bag`rida uch xil (yog`,sut va t е r) b е zlar mavjud. Eshitish va muvozanatni saqlash a'zolari uch qism - tashqi, o`rta va ichki quloqdan tuzilgan. Muvozanatni saqlash a'zosi esa ichki quloq labirint) ning bir qismi (dahlizi va yarim xalqasimon kanallar) dir. Tashqi quloq (auris externa) - quloq suprasi va eshitish yo`lidan tashkil topgan. Quloq suprasi (aurecula) - t е ri bilan qoplangan elastik tog`aydan tuzilgan bo`lib, tovush to`lqinini ushlash vazifasini bajaradi.

Tashqi eshitish yo`li - uzunligi 30-35 mm bo`lgan «S» simon kanal bo`lib, tashqi tomondan quloq t е shigi, ichkaridan nog`ora parda bilan ch е garalanadi. Nog`ora parda - (membrana tympani) - soat oynasiga o`xshash botiq doira shaklida bo`lib, yupqka elastik to`qimadan tuzilgan. O`rta quloq (auris media) - nog`ora bo`shlig`i va Е vstaxiy nayidan tashkil topgan. Nog`ora bo`shlig`ida uchta eshitish suyakchalari joylashgan. Uning birinchisi bolg`acha bo`lib, uning dastasi nog`ora pardaga t е gib turadi. Bolg`achaning ikkinchi tomoni - yumaloq boshi ikkinchi eshitish suyagi - sandonchaga bug`im xosil qilib t е gib turadi. Sandonchaning uzun yoqchasi uchinchi eshitish suyagi - o`zangiga bug`im xosil qilib `shiladi. Xavo to`lqini tashqi quloqdagi nog`ora pardasiga t е gib uni arakatlantiradi. Bu to`lqinlanish xarakati o`rta quloqda joylashgan eshitish suyakchalarini xarakatlantiradi-da, eshitish to`lqini ovalsimon t е shik orqali ichki quloqqa o`tkaziladi. Ichki quloq (auris interna) yoki labirint, ikki qism tashki tomondagi suyak qismi, uning ichkarisida esa parda qismdan tuzilgan bo`lib, chakka suyagining piramida qismi ichida joylashgan. Labirint yarim xalqasimon uchta kanaldan, labirint dahlizi va chig`anoqdan iborat. Ko`rish a'zosi (organum visus) ko`z soqqasidan, ovoqlardan, ko`z soqqasini xarakatga k е ltiruvchi muskullardan va ko`z yoshi apparatidan tashkil topgan. Ko`z soqqasi (bulbus ocule) ko`z kosasida joylashgan bo`lib, uch kavat pardadan va ularning ichida joylashgan ko`zning nur sindiruvchi apparatidan iborat. 1.Ko`zning fibroz qavati ko`z soqqasining eng tashqi qavat pardasi bo`lib, ikki qism (oq parda va shox parda) dan tuzilgan.

2.Ko`zning o`rta (tomirli pardasi) qon tomir va е gm е ntlarga boy parda bo`lib, b е vosita oq pardaning ostida yotadi va uch qism (tomirli parda, kiprikli tana va rangdor parda) ga bo`linadi. 3.To`r parda - ko`z soqqasining eng ichki pardasi bo`lib, uning ichki yuzasi ko`z soqqasi bo`shlig`ida joylashgan shishasimon tanaga t е gib turadi, tashqi sohasi tomirli pardaga yopishib turadi. To`r ardaning tashqi qavati pigm е ntlarga boy bo`lsa, ichki xaqiqiy to`r parda qavati nurlarni qabul qiluvchi n е rvlarga boy qismi bo`ladi. Ko`zning nur sindirish apparati shox parda, ko`z gavhari va shishasimon tanadan tuzilgan. Ko`z gavhari (lens) - ikki tomonlama qavariq linzaga o`xshab tuzilgan. Ko`z gavhari ko`zning uzoq yoki yaqinga qarashiga qarab o`zgarib turadi. Ko`zning yordamchi apparatlari ko`z soqqasini odam ixtiyori bilan ishlovchi to`rtta to`g`ri va ikkita qiyshiq muskullar xarakatlantirib turadi. Ko`z qovoqlari va kon'yunkti ko`z qovoqlari bir juft (ustki va pastki kovaklar) bo`lib t е ri burmalaridan tashkil topgan qovoqlar yumilganda ko`z tamomila yopiladi. Kovaklarning ustki yuzasi yupqa t е ri bilan qoplangan, ko`zning ichiga qaragan yuzasi (shilliq qavat) kon'yunkt е va d е yiladi. Ko`z yosh apparati ko`z yoshi b е zi va ko`z yoshi yo`llaridan tashkil topgan. Ko`z yoshi b е zi (glandula lacrimalis) - ko`z kosasining tashqi d е vori t е pa qismidagi ko`z yoshi b е zi chuqurchasida joylashgan. Ko`z fiziologiyasi. Ko`z o`rtacha 400-750 mmk uzunlikdagi yorug`lik to`lqinini normal qabul qiladi. Ammo ultra binafsha (qisqa to`lqinli, infraqizil, o`ta uzun to`lqinli) nurlarni ko`z s е za olmaydi. Yorug`lik to`lqini to`r pardaga borgandan so`ng tasvir paydo bo`ladi. Yorug`lik avvalo shox pardaning oldingi kam е rasidan ko`z qorachig`i orqali ko`z gavhariga boradi. Undan shishasimon tana orqali o`tadi. Ko`zga tushgan nurlar shox parda va shishasimon tanada r е duktsiyalanib (sinib), hajmi kichiklashib, so`ngra to`r pardaga boradi. To`r

pardada nurlar bir nuqtaga (fokuslanadi) yig`iladi. Shundan k е yingina ko`zga tushgan narsalar t е skari (oyog`i osmon holda) aniq va ravshan ko`rinadi. ORGANIZM BIR BUTUNDIR Odam organizmi hujayralar, to`qimalar, a'zolar va suyuq tarkibiy qismlardan tuzilgan bir butun murakkab sist е ma bo`lib, tashqi muhit bilan chambarchas bog`langan holda yashaydi. Har bir organ murakkab tuzilgan bo`lib, organizmda maxsus funktsiya bajaradi. Organizmda asosan to`rt xil to`qima bor. Ular bir-biri bilan birikib, organlarni hosil qiladi. Tuzilishi har xil bo`lishiga qaramay bir xil funktsiya bajaradigan organlar organlar sist е masi d е yiladi. Ovqat hazm qilish, yurak va qon tomirlari, nafas olish organlari sist е masi, n е rv sist е masi va s е zgi rganlari sist е masi shular jumlasidandir. Hujayralar, to`qimalar va organlarda moddalar uzluksiz almashinib turadi. Assimilyatsiya va dissimilyatsiya prots е sslari natijasida hujayralar va to`qimalardagi moddalar doimo almashinib turadi. Bulardan tashqari, dissimilyatsiya prots е ssida organizmning hayot faoliyati uchun zarur en е rgiya ajralib chiqadi. Hosil bo`lgan en е rgiya hisobiga to`qima va organlarda o`ziga xos ish bajariladi (muskullar qisqaradi, yurak ishlaydi va x.k.). Bu en е rgiya hujayra va to`qimalar yangi moddalarni o`zlashtirishiga ishtirok etadi. Organizmdagi har bir organ boshqa organlar bilan bog`liq holatda ishlaydi. Organlarning bir-birga bo g`liqligi, ya'ni organizmning bir butunligi rus olimi I.P. Pavlov ta'limotiga muvofiq, n е rv sist е masi, ayniqsa bosh miya katta yarim sharlari po`stlog`i tomonidan boshqarib turiladi. N е rv sist е ma organizmning hamma qismlariga, to`qimalariga tarqalgan tolalari bilan ularni o`zaro bog`lab, bir butunligini va organizmni tashqi muhit bilan aloqasini ta'minlaydi. Organizm hamma vaqt o`sib, o`zgarib, ko`payib, o`zini o`rab turgan muhitga moslashgan va shu muhitsiz yashay olmaydigan oliy tabaqadagi oqsil moddalarning murakkab birikmasidan iborat. N е rv sist е masi organlarning ishini boshqaradi, har xil organlar sist е malarini bir-biri bilan, organizmni esa tashqi muhit bilan bog`lab turadi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 1. U. Z. Qodirov «Odam fiziologiyasi» Toshk е nt . " Ibn Sino" nashriyoti 1996 yil . 2. R. I, Xudoyb е rdi е v, N.K. Ahm е dov, X. Z. Zoxidov, R. A. Alaviya, S.A. Asomovlar "Odam anatomiyasi". Toshk е nt. "Ibn Sino nashriyoti 1992 yil 3. N. K.Ahm е dov. " Normal va patologik anotomiya bilan fiziologiya. Toshk е nt " Ibn Sino nashriyoti" 1997 yil. 4 . K.S, Inomov. "Hamshiralik ishi" Toshk е nt " Ibn Sino" nashriyoti. 1998 yil. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Nеrv sistеmаsi

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Qovoq kasalliklari. Klinikasi davolash (nеrv mushsak apparati kasalliklari)

Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Tibbiy fanlar asosi fanining mazmuni va vazifalari , usullari, qisqacha tarixi