Fitoterapiya asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Скачать

Fitoterapiya asoslari Fitoterapiya — shifobaxsh o‘simliklar bilan davolash usuli (grekcha «fiton»), o‘simliklarni davolash maqsadida ishlatish, «terapiya» — davolash so‘zlaridan olingan. Insoniyat o‘simliklar olami bilan uzviy bog‘langan. Usimliklar olami insonni yediribichiradi, kiyintiradi, havoni poklab beradi, go‘zal manzaralar yaratadi. Usimliklarning serxosiyat tomonlarini sanab intihosiga yetish qiyin. Usimliklarning eng ajoyib xossalarndan biri — shifobaxshligidir. Insoniyat qadimkadim zamonlardan buyon o‘simliklarning shifobaxsh xususiyatlaridan bahramand bo‘lib kelgan. Ibtidoiy jamoa davrlarida odamlar o‘z dardlariga davo izlab, avvalo o‘simliklar olamiga hamda hayvonot mahsulotlariga intilar edilar. Dastlab inson uchun o‘simlik mevalari, ildiz, ildiz mevalari, shuningdek hayvon mahsulotlari oziqovqat vazifasini o‘tagan. Ilgari o‘simliklarning shifobaxshligi tasodifan topilgan bo‘lsa, keyinchalik ular hayotiy sinov va kuzatishlardan o‘tgach, xalq tabobatida qo‘llanila boshlagan. Eramizdan II asr oldin «Tananing hamma bo‘limlariga ta’sir etuvchi moddalarni tayyorlash» degan asar yozilgan, unda qadimgi Ebers papirusida o‘sha davr o‘simliklarining shifobaxshligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Qadimgi Misrda har xil o‘simliklardan tayyorlangan xushbo‘y moylar, balzamlar, aloy, bargizubning shifobaxsh ta’siri ma’lum bo‘lgan. Xitoyda jenshen hamda bug‘u shoxidan olinadigan pantlarga katta ahamiyat berilgan. Qadimgi budda tibbiyotining ajoyib rivoyatlarida shunday deyilgan: «Darmon izlagan tabib nigohi bilan olamga nazar solinsa, doridarmonlar olamida hayot kechirayotganimizni bilish mumkin». Olamda dori sifatida ishlatib bo‘lmaydigan bironta moddaning o‘zi yo‘q desa bo‘ladi. Mashhur yunon tabibi Buqrot (eramizdan oldingi 460—377 yillar) o‘zining «Qorpus Xippokratikum» asarida tib ilmiga, jumladan doridarmonlarga oid ko‘p ma’lumotlar keltirgan, uning asarlarida dorivor o‘simliklarning 236 tasi tasvirlanib, ularning xususiyatlari bayon etilgan. Rimning eng mashhur tabibi va tabiiy fanlar bilimdoni Galen (Jolinus hakim, eramizning 130—200 yillarida yashagan) ajoyib falsafiy iborani aytgan: «Usimlik va hayvonot olamidan olingan har bir moddaning foydali tarafi bor — uni ishlatish lozim hamda zararli tarafi bor — uni olib tashlash lozim». Galen o‘z davrida o‘simliklar to‘g‘risida 2 ta kitob yozgan, bu kitob lotin, arab, fors va qadim Ovrupo tillariga tarjima qilingan. Qadimgi hind tabibi Sushruta (IV asr) o‘zining olamshumul «Ayurveda» asarida 700 dan ortiq shifobaxsh o‘simliklarni keltirgan, ularning ko‘pchiligi hozirgi kunda ham hind tibbiyotida qo‘llanib kelinmoqda (LIV52, rumalayya tabletkalari «Ayurveda» yozuvi bilan chiqariladi). Uz davrining mashhur tabiblari Abu Ali ibn Sino, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya arRoziy,

Arabmuhammad o‘g‘li Abdulg‘ozixon, Ismoil alJurjoniy va boshqalar bemorlarni davolashda dorivor o‘simliklardan keng ko‘lamda foydalanganlar. Abu Ali ibn Sino 900 xil shifobaxsh o‘simliklardan dorilar tar^yorlab tabobatda qo‘llagan. Abu Rayhon Beruniyning «Saydana» nomli qomusiy kitobida o‘sha davrda (XI asr) qo‘llaniladigan hamma shifobaxsh o‘simliklar fani — farmakognoziya tabobat ilmini egallashda eng birinchi bosqich hisoblangan. Keyingi yillarda Markaziy Osiyodagi o‘simliklarni o‘rganishga olimlardan S. YU. Yunusov, S. S. Sahobiddinov, H. X. Xolmatov, I. E. Akopov, I. Ibragimov, T. A. Abdurahmonov, YU. M. Mamadov va boshqalar dorilarni amaliyotga tatbiq qilish ishiga katta hissa qo‘shdilar. Shifobaxsh o‘simliklarni tayyorlash, quritish va saqlash. Shifobaxsh o‘simliklar o‘z tarkibida inson organizmiga kiritilganda fiziologik ta’sir ko‘rsatadigan biologik faol (hayotiy zarur) moddalar saqlaydi. Bu biofaol moddalar o‘simliklarning turli a’zolarida turli miqdorda to‘planadi. Shuning uchun fitopreparatlar tayyorlashda o‘simlikning biofaol ko‘p to‘plangan qismi yig‘iladi. Usimlikning bu a’zolarini dorivor mahsulot xom ashyosi deyiladi. Usimlikning bu qismlari yilning ma’lum bir oylarida (fasllarida) yig‘iladi va zudlik bilan soyada quritiladi, chunki o‘simlik tarkibidagi biofaol moddalar namlik va isskqda qizib, turli fermentativ o‘zgarishlar natijasida tezda buziladi va shifobaxshlik xususiyatlarini yo‘qotadi. Dorivor xom ashyo o‘simliklarning barglari, gullari, yer ustki qismi (ko‘kati), kurtagi, po‘stlogi, meva, urug‘lari va ildizlaridan iborat. Usimliklarning guli, bargi, yer ustki qismi va kurtaklari soyada, shamol yurib turadigan ochiq joylarda kuritiladi; mevasi, urug‘i, po‘stlog‘i, ildizpoyasi va ildizi, tuganagi, piyozi ochiq joyda, oftobda quritiladi. Uy sharoitida dori tayyorlash usullari. Usimlik xom ashyosidan uy sharoitida ko‘proq damlama va qaynatmalar tayyorlanadi. Bular Davlat Farmakopeyasida keltirilgan maxsus ko‘rsatmalar asosida tayyorlanadi (DF XI, 1987): Odatda o‘simliklarning bargi, yer ustki qismi, guli barglaridan va ba’zi meva hamda urug‘laridan qaynatma 1:10 nisbatda, ya’ni 10 qism maydalangan xom ashyo 100 qism suv bilan damlanadi; ildizidan, meva va urug‘laridan, po‘stlog‘idan qaynatma ham yuqoridagi nisbatlarda sovuq va issiq usullarda tayyorlanadi. Sovuq usulda tayyorlanganda maydalangan xom ashyo emallangan yoki farfor, shishadan yasalgan idishlarda sovuq suv quyish yo‘li bilan 6—8 soat davomida saqlangach dokadan o‘tkaziladi. Issiq usulda esa xom ashyo qaynagan suvda 15—20 daqiqa davomida saqlangach dokadan o‘tkaziladi.

Damlamalar zaharsiz o‘simliklardan 1:10 yoki 1:20 nisbatda, kuchli ta’sir qiluvchi o‘simliklardan esa 1:40 nisbatda tayyorlanadi. Damlamalar tayyorlash uchun xom ashyo 1— 2 soatga sovuq suvga qo‘yib qo‘yilgach 20 —30 daqiqa davomida past olovda qaynatiladi, vaqtivaqti bilan aralashtirilib turiladi. Damlamalar ko‘proq 1:10 nisbatda, zaharli o‘simliklardan 1:400 yoki 1:500 nisbatda tayyorlanadi. Damlamalar va qaynatmalar tez buzilganligi sababli iloji bo‘lsa, kuniga yoki 3 kunga yetadigan miqdorda tayyorlanadi. Damlama va qaynatmalar o‘simliklar yig‘malari (choylar)dan tayyorlanadi, ba’zan ularga mineral moddalar ham qo‘shish mumkin. DavOlash vannalari uchun 30—50 g xom ashyoni 1—2 litr suvda tayyorlanib, dokadan o‘tkazilgach 37—38°S vannaga qo‘shib, 10—15 daqiqa davomida yopiladi, davolash kursi 5 dan 10 tagacha. Bolalar uchun oq qayin, xvoy, qoraqiz (ittikanak), eman po‘stlog‘idan tayyorlangan davolovchi vannalar ishlatiladi. Tindirmalar o‘simliklardan 1:5, kuchli ta’sir qiluvchi o‘simliklardan esa 1:10 nisbatda 70% etil spirtida qorong‘i joyda saqlash yo‘li bilan tayyorlanadi, Keyingi paytlarda o‘simliklar sharbatidan keng foydalanilmoqda, chunki sharbatlarda ta’sir qiluvchi modda kompleks ko‘rinishida bo‘ladi va mineral tuzlar, mikroelementlar bo‘ladi, shuning uchun sharbatlar ta’siri kimyo yo‘li bilan olingan dorilarga nisbatan faol hisoblanadi. Sharbatlar bolalarga 1 choy qoshiq dan 2 osh qoshiqqacha miqdorda beriladi. Sharbatlar aralashmasi ham keng qo‘llaniladi. Bolalar amaliyotida dorivor o‘simlik malhamlar ko‘rinishida ham ishlatilishi mumkin. Malham tayyorlash uchun maydalangan o‘simlik xom ashyosi 1:4 lanolin, vazelin yoki cho‘chqaning ichki yog‘i, eritilgan mol yog‘ida tayyorlanadi. Bolalar kasalliklari (pediatriya)da fitopreparatlarni ishlatishning asosiy qoidalari 1. Shifobaxsh o‘simliklarni bolalarga o‘simlikning shifobaxshligini hisobga olib individual tavsiya etiladi. 2. Shifobaxsh o‘simliklarni tavsiya etishda asosiy kasallikdan tashqari, yo‘ldosh kasallikni ham hisobga olish kerak. 3. Davolashni bitta yoki 2—3 ta o‘simlikdan tashkil topgan choylardan boshlab, keyinroq esa (ayniqsa surunkali kasalliklarda) yanada murakkabroq choylar tavsiya etish mumkin. 4. Choylarni yig‘ishda o‘simliklarning terapevtik ta’siriga asoslaniladi. Murakkab klinik holatlarda bitta o‘simlik emas, balki ularning o‘zaro ta’siri ta’minlanadi, chunki bir o‘simlik

ta’sir qiluvchi moddasi boshqa o‘simlik ta’sir qiluvchi moddasining ajralib chiqishini kuchaytirishi mumkin. 5. Usimliklar bilan davolash davomiylikni talab qiladi, ya’ni uzoq vaqt kerak bo‘ladi. 6. Surunkali kasalliklarni davolashda kasallik avj olishining oldini olish maqsadida xam berib turish kerak (ayniqsa o‘gkir respirator va yuqumli kasalliklarda). 7. Fitoterapiya o‘tkazishda (allergik kasalliklar) allergologik anamnezga e’tibor berish lozim. Fitoterapiya samaradorligini va xavfsizligini nazorat qilish kerak. 8. Dorini ko‘tara olmaslik belgilari (ko‘ngil aynishi, qayt qilish, teri qichishi beltilari, ich ketish) paydo bo‘lganda o‘simliklar berishni to‘xtatish kerak. 9. Kuchli ta’sir qiluvchi va zaharli o‘simliklar tavsiya qilinmaydi. Fitopreparatlarni (pediatriyada) miqdorlash. Bo lalarga 1%, 3%, 5% li damlama va qaynatmalar ishlatiladi. fitopreparatlarni mikdorlash bola yoshiga, o‘simliklarning farmakologik faolligiga, kasallikning rivojlanish davriga va tabiatiga bog‘liq. Ko‘proq 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarga 1—3% li, katta yoshdagi bolalarga 3— 5% li damlama va qaynatmalar tavsiya etiladi. Kasallikning o‘tkir davrida ko‘proq miqdorda, kasallikning oldini olish maqsadida esa kamroq miqdorlarda tavsiya qilinadi. Dorining sutkalik miqdori 3—4 marta qabulga bo‘lib beriladi. Damlama va qaynatma ko‘rinishida ko‘proq suyuqlik kiritish bolalar o‘tkir respirator, yoki siydik va oshqozonichak tizilmasi yuqumli kasalliklarida tavsiya qilinadi. Yurakqon tomirlari kasalliklarida va glomerulonefritda suyuqlik miqdori chegaralanadi. Dorilarni bolalarga miqdorlashda quyidagi sxemadan foydalanish mumkin. Kattalarga to‘liq miqdor, 7—14 yoshdagi bolalyrga kattalar miqdorining 1/2 qismi, 4—7 yoshli bolalarga—1/3 qism, 3:—4 yoshli bolalarga — 1/6—1/4 kism, 2 yoshli bolalarga — 1/4 —1/10 qism, 1 yoshli bolalarga esa kattalar miqdorining 1/18 qismi tavsiya qilinadi. Qaynatmalar uchun xom ashyoning sutkalik miqdori ko‘proq 6—10 g ni tashkil qiladi. Magistral yo‘l bilan tayyorlangan damlama va qaynatmalarning xom ashyo sutkalik miqdori bolalar uchun quyidagilarni tashkil qiladi: 1 yoshgacha — 1/2—1 choy qoshiq; 1—3 yoshli bolalarga— 1 choy qoshiqdan, 3—6 yoshli bolalarga 1 desert qoshiqdan, 6—10 yoshli bolalarga 1 osh qoshiqdan, 10 yoshdan oshgan bolalarga va kattalarga 1—2 osh qoshiqdan xom ashyo olinadi. Qurigan xom ashyoni gullar, barglar, ko‘katlar uchun 1 osh qoshiq og‘irligi 4—5 g ga, ildiz, po‘stloq, mevalarniki esa 6—8 g ga to‘g‘ri keladi. Usimlik tindirmalari bolalarning yoshi qancha bo‘lsa, o‘shancha tomchidan, 10 yoshdan katta bo‘lgan bolalarga 10—20 tomchi tavsiya etiladi.

Fitoterapiyaning afzalliklari. Qeyingi yillarda kimyo fanining rivojlanishi, sintez yo‘li bilan yangi kimyoviy birikmalar hamda o‘ta kuchli kimyoterapevtik moddalar olinishi tufayli o‘simliklarns qo‘llash ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Tabobatda o‘ta faol kimyoviy moddalar ko‘plab qo‘llanishi oqibatida «dori kasalligi» paydo bo‘ldi, bunday bemorlar soni kundankunga ortib bormoqda. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti keltirgan raqamlarga ko‘ra, kasalxonadagi bemorlarning 2,5—5% ini dori moddalarning nojo‘ya ta’siridan azob chekkanlar tashkil etadi. Shuning uchun hozirgi kunda shifobaxsh o‘simliklar bilan davolashga katta ehtiyoj tug‘ilgan, bu borada izlanishlar olib borish shu kunning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qoldi. Dorivor o‘simliklar bilan davolash — fitote.rapiyaning afzalligi quyidagilardan iborat. 1. Shifobaxsh o‘simliklar ko‘p asrlar mobaynida sinovlardan o‘tib kelayotgan omil hisoblanadi, organizmga fiziologik ta’sir ko‘rsatadi, chunki tabiatdagi uzluksiz shakllanish tufayli o‘simliklar va odam organizmi hujayralarining tuzilishi birbiriga juda yaqin. Sintez yo‘li bilan olingan kimyoviy moddalar esa odam organizmi uchun yot hisoblanadi, ular o‘ta faol bo‘lib, organizmning murakkab molekulalari tuzilishini buzishi, ba’zan yanada faolroq, hujayralar uchun zaharli yangi birikmalar hosil qilishi mumkin. 2. Shifobaxsh o‘simliklarning davolash doirasi keng, chunki ular kimyoviy jihatdan juda boy, ularning tarkibida glikozidlar, alkaloidlar, fermentlar, vitaminlar, biozlementlar va boshqa moddalar mavjud. Usimliklar ta’siri sekin boshlanadi, ular keskin biokimyoviy o‘zgarishlarga olib kelmaydi, shu jihatdan ayniqsa surunkali kasalliklarni davolashda katta ahamiyat kasb etadi. 3. Ko‘pchilik bemorlar, ayniqsa qariyalar bir necha kasallik bilan og‘rishlari mumkin, o‘simliklar esa ko‘p tomonlama ta’sir xususiyatlariga ega bo‘ladi. Shuning uchun o‘simliklar ana shunday bemorlarni davolashda juda qo‘l keladi. 4. Fitoterapiyaning afzaligi — kasalliklarning oldini olish uchun qo‘llanishidir. Masalan, bolalarga vitaminli choylar, kattalarda eleuterokokk, jenshen kabi adaptogenlar qo‘llanilganda respirator kasalliklar 2—3 barobar kamaygani qayd qilingan. Shifobaxsh o‘simliklar kam zaharli, shu tufayli ularni asosiy dori moddalar sifatida kasallikning boshlang‘ich davrida ham qo‘llash mumkin. Kasallik avjiga chiqqanda shifobaxsh o‘simliklar organizmning Himoya kuchlarini oshirish, qo‘llanayotgan kimyoviy moddalarning nojo‘ya ta’sirlarini kamaytirish uchun ishlatiladi. Sog‘ayish davrida shifobaxsh o‘simliklar bilan olingan davoni qo‘llabquvvatlash uchun qo‘llaniladi. Hozirgi kunda shifobaxsh o‘simliklar ta’siri aniq bo‘lsada, ta’sir mexanizmi, ayniqsa uning molekular bosqichdagi ta’siri oxirigacha o‘rganilmagan. Shuning uchun ular ta’sir mexanizmi bo‘yicha emas, asosan davolash ta’siri bo‘yicha tasniflanadi. Dorivor o‘simliklarni

davolash ta’siri bo‘yicha ham tasniflash qiyin, chunki bitta o‘simlik kamida 3—4 xil ta’sirga ega, shuning uchun ular asosiy ta’siri bo‘yicha 7 guruhga bo‘linadi: 1. Markaziy asab tizilmasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 2. Yurak va qon tomir tizilmasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar. 3. Siydik haydovchi va shishlarga qarshi ta’sir etadigan o‘simliklar. 4. Yallig‘lanishga, yaralarga qarshi ta’sir etadigan o‘simliklar. 5. Me’daichak faoliyatiga ta’sir etadigan o‘simliklar. 6. Balg‘am ko‘chirish, qayt qildirish xususiyati bor o‘simliklar. 7. Qon ketishini to‘xtatuvchi, bachadon mushaklari tonusini oshiruvchi o‘simliklar. Fitopreparatlarning klinik amaliyotda ishlatilishi. Markaziy asab tizilmasiga ta’sir etuvchi o‘simliklar o‘z navbatida asab tizilmasini rag‘batlantiruvchi va tinchlantiruvchi turlarga bo‘linadi. 1. Markaziy asab tizilmasini rag‘batlantiruvchi o‘simliklar: manchjuriya araliyasi, jenshen, exinopanaks, moxlarsimon levzeya, xitoy shizandrasi, eleuterokokk, qizilcha o‘simligi (efedra). Keltirilgan o‘simliklarning hammasi markaziy asab tizilmasiga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bular uxlatuvchi moddalar (asosan barbituratlar) ta’sirini kamaytiradi, asabni rag‘batlantiruvchi moddalar (kofein, kamfora, fenamin) ta’sirini kuchaytiradi. Insonning aqliy va jismoniy mehnat qobiliyatini oshiradi, charchoqni yozadi, stresslarga qarshi ta’sir ko‘rsatadi, tana chidamliligini, noqulay sharoitlarga moslanishini (jenshen, eleuterokokk) yaxshilaydi. Ba’zi o‘simliklar (kuchala, qizilcha) qon bosimini ko‘taradi. Boshqa o‘simliklar (eleuterokokk, jenshen) esa miyada qon aylanishini, jinsiy qobiliyatni yaxshilaydi. Bu o‘simliklar asab tizilmasi tonusini oshirish uchun astyonyk, astemynbvrbtIk holaglarny, aqliy va JISmoniy toliqishni, arterial gipotoniyalarni davolashda, nafas markazini rag‘batlantirishda ishlatiladi. Markaziy asab tizilmasini tinchlantiruvi, ogriq qoldiruvchi o‘simliklar: dorivor valeriana, arslonquyruq. Dorivor valeriana o‘simligi bosh miya po‘stlog‘ida tormozlanish jarayonlarini oshiradi, shartli reflekslarni kamaytiradi. Valeriana damlama, nastoyka, ekstrakt sifatida nevrozda qo‘llaniladi. Valeriana valokordin, validol, korvalol dorilari tarkibiga kiradi. Efferent innervatsiyaga ta’sir etuvchi dorivor o‘simliklarga: bangidevona, mingdevona, belladonna, yalpiz, galantus, zaxarli fizostigma va boshqalar . kiradi. Bangidevona, mingdevona o‘simliklarining Mxolinolitik ta’siri bor. Bu o‘simliklardan olingan atropin, skopolamin, platifillinga o‘xshash dorilar parasimpatik asab oxirida joylashgan Mxolinergik qurilmalarni falajlaydi, atropinga o‘xshash ta’sir ko‘rsatadi. Usimliklardan belladonnaning suyuq va quruq ekstrakti spazmolitik sifatida me’daichak sanchig‘ida qo‘llaniladi.

Yalpiz barglari tinchlantiruvchi, spazmolitik, safro haydovchi, antiseptik, og‘riq qoldiruvchi xususiyatlarga ega. Reflektor yo‘l bilan yurak toj tomirlarini kengaytiradi. Mahalliy ta’siri tufayli yalpiz barglari me’daichak bezlarini, o‘t (safro) ajralishini kuchaytiradi. Ichakdagi hamma patogen mikroorganizmlarga ta’sir etadi. Yalpiz tarkibidagi mentol asosiy ta’sir etuvchi modda hisoblanadi. Yalpiz barglari me’daichak sanchig‘ida, qabziyatda, ko‘ngil ayniganda, qusishni qoldirish uchun qo‘llaniladi. Mengol stenokardiya kasalligining yengil xurujlarida, miya tomirlari qisqarganda qo‘llaniladi. Qichik yoshli bolalarda shilliq pardalarni mentol bilan artish man qshshnadi, chunki u reflektor yo‘l bilan nafas olishni susaytirishi, hatto to‘xtatib qo‘yishi ham mumkin. Yalpiz barglari damlama, tindirma, yalpiz moyi sifatida, mentol, pektussin tabletkalari (yuqori nafas yo‘llari shamollaganda qo‘llanadi), menovazin suyuqligi (nevralgiya, mialgiya, artralgiyada qo‘llanadi), validol (stenokardiya, nevrozlarda qo‘llanadi), evkamon malhami tarkibida (artrit, miozit, nevralgiyalarda) qo‘llanadi. Pilokarpus o‘simlig‘idan pilokarpiya alkaloidi, galantusdan galantamin alkaloidi olingan. Pilokarpin glaukoma, galantamin xolinesterazaga qarshi modda Sifatida, Yolalar falajy — polyomyelyt asoratlarini davolashda qo‘llanadi. 2. Yurak va qon tomirlar tizilmasiga ta’sir etuvchi dorivor o‘simliklar. Bularga o‘z tarkibida yurak glikozidlari saqlaydigan o‘simliklar — bahorgi adonis, suvuro‘t (tilla rangli adonis), marvaridgul, kendr, angishvonagul (digitalis), strofant cha boshka o‘simliklar kiradi. Bu o‘simliklarning damlama va tindirmalari, adonizid va yurak glikozidlari — eramizin, digitoksin, digoksin, strofantin, konvallyatoksin yurak qontomir yetishmovchiligida qo‘llanadi. Qon bosimini tushirish uchun do‘lananing har xil turlari, rauvolfiya o‘simligi qo‘llanadi. Do‘lana ekstrakti va spirtli tindirmasi yurak tonusini oshiradi, anniksa yurak toliqqanda yaxshi yordam beradi. Tarkibida flavonoidlar bo‘lgani tufayli gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, aritmiyaga qarshi ham ta’sir etadi. Bu moddalarning aterosklerozga qarshi, sedativ ta’siri ham aniqlangan. Do‘lana ekstrakti, tindirmasi xafaqon kasalligida, angionevroz, ateroskleroz, aritmiya, klimakterik nevrozlarda qo‘llanadi. Ular kam zaharli moddalardir. Rauvolfiya o‘simligi qon bosimini pasaytiruvchi, markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi (neyroleptik, simpatolitik) ta’sirga ega. Undan olingan alkaloid rezerpin, raunatin xafaqon kasalligini davolashda, aymalin alkaloida aritmiyaga qarshi dori sifatida keng qo‘llanadi. 3. Siydik haydovchi va shishlarga qarshi ta’sir etadigan o‘simliklar: oq qayin bargi, kurtagi, oddiy brusnika bargi, dorivor qashqarbeda, oddiy archa, oddiy toloknyanka, ittikanak, qirqbo‘g‘im.

Bu o‘simliklar orasida dorivor toloknyanka ko‘proq ishlatiladi. Bu o‘simlik siydik haydovchi, chunki uning tarkibida glikozid—gidroxinon bo‘ladi. Gidroxinon buyrak to‘qimalari yo‘llarini ta’sirlab, siydik ajralishini ko‘paytiradi, yallig‘lanishga qarshi ta’sir etadi. Tarkibida arbutin glikozidi bo‘lganidan mikroorganizmlarga ham qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Oddiy toloknyanka bargidan damlama va qaynatmalar tayyorlanadi. Qovuq, siydik yo‘llari kasalliklarida, bu kasalliklar oqibatida yuzaga kelgan shishlarni davolashda qo‘llanadi. Qirqbo‘g‘im o‘ti siydik haydovchi, yallig‘lanishga qarshi, qon ketishini to‘xtatish xususiyatiga ega. Bu o‘simlikning zaharsyzlantyrysh, tanydan qurg‘oshyn to‘zlarini olib chiqib ketish xususiyati ham bor. Qirqbo‘g‘im yurakqon tomirlar yetishmovchiligida hosil bo‘lgan shishlarni davolash uchun qo‘llanadi; qon to‘xtatish xususiyati esa bachadon, to‘g‘ri ichak (gemoroidal) qon ketishlarda qo‘llanadi. Qo‘pchilik siydik haydovchi o‘simliklar takror qo‘llanish natijasida ta’siri kamaymasdan, saqlanib qolsada, ular buyrak to‘qimalarini ta’sirlaydi, shu tufayli ularni buyrak kasalliklarida — o‘tkir nefrit va nefrozlarda qo‘llash tavsiya etilmaydi. Ittikanakning siydik haydovchi, terlatuvchi, me’daichak faoliyatini va moddalar almashinuvini normallashtirish xususiyatlari ham bor. Ittikanak tarkibida askorbinat kislota va marganes ionlari borligi tufayli shifobaxsh ta’sir etadi. Ma’lumki, marganes ionlari qon tanachalari hosil bo‘lishiga, qon quyilishiga, ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Ittikanak bolalar amaliyotida keng qo‘llanadigan o‘simlik. Chaqaloqlarga ittikanak damlamasidan vanna qilinadi. Moddalar almashinuviga ta’siri bo‘lgani uchun bolalar diatezida, neyrodermitlarda, psoriazni davolashda qo‘llanadi. Ittikanak o‘ti zaharli modda hisoblanadi. 4. Yallig‘lanishga, yaralarga qarshi ta’sir etadigan o‘simliklar: aloy, andiz, tog‘rayhon, dalachoy, kolonxoe, tirnoqgul, chakanda, zubturum, moychechak, mavrak, nama’tak va boshqalar. Tirnoqgulning yallig‘lanishga qarshi xususiyati bor, shu bilan yaralarni bitiruvchi, spazmolitik, o‘t (safro) haydovchi va mikroblarga qarshi ta’sir qiladi. Tirnoqgul o‘simligini ichga va sirtga qo‘llash mumkin. Bolalarni gingivit, parodontoz kasalliklarida og‘izni chayish uchun, tonzillit, anginalarda, eroziyalarda, trixomonadali kolpitlarda, proktit; paraproktitlarni davolashda qo‘llanadi. Tirnoqgul yengil sedativ ta’sir etadi, ayrim yurak kasalliklarida, qon bosimi oshganda, me’daichak kasalliklarida ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Usimlik gullarida karotinoid, flavonoidlar, askorbin kislota va boshqa organik kislotalar bo‘lgani uchun jigarning metabolitik faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Safroning tarkibi yaxshilanadi, bilirubin, xolesterin miqdori kamayadi. Tirnoqgulni moychechak o‘simligi bilan birga qo‘llaganda uning ta’siri yanada samarali bo‘laDi. Tirnoqgulning damlama va tindirmasi qo‘llanadi. Chakanda o‘simligi mevalari vitiminlarga, Mykroelementlarga, kumarin, flavonoidlarga juda boy. Chakanda moyi ham qo‘llanadi, bu moddaning yaralar, ayniqsa lipidlar almashinuviga,

jigar, ichak faoliyatiga ijobiy ta’siri aniqlangan. Chakanda moyi kuyganda, trofik yaralarda, bachadon eroziyalarida, ko‘z kuyganda, shox parda yarasida, oshqozon yarasini davolashda keng qo‘llanadi. Moychechak gullari juda ko‘p fiziologik faol moddalarga boy (efir moylari, flavonoidlar, polisaxarydlar, vitaminlar, kumarin va boshkalar). Moychechak gullarining spazmolitik, antiseptik’, yallig‘lanishga qarshi, sedativ, o‘t (safro) haydash, regeneratsiyani oshirish xususiyatlari bor. Mxolinolitik xususiyati ham bor, shuning uchun spazmolitik ta’sir etadi. Moychechak gullari damlamasi juda ko‘p kasalliklarda — stomatit, gingivitlarda, tonzillit, angina, o‘tkir va surunkali gastrit, oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak yarasida, kolit, enterokolitlarda, safro yo‘llari spazmida qo‘llanadi. Moychechak gullari, qaynatmasi, moychechakdan tayyorlangan rumazolon nomli dorilar qo‘llanadi. Yuqorida keltirilgan boshqa o‘simliklar ham yallig‘lanishlarda, yaralarni davolashda va boshqalarda qo‘llanadi. 5. Me’daichak faoliyatiga ta’sir etuvchi o‘simliklar: bo‘znoch, eman po‘stlog‘i, tog‘jumrut, makkajo‘xori soqoli, momaqaymoq, achchiq ermon, ravoch, zira, otquloq va boshqalar. Bu o‘simliklarning ba’zilari asosan ishtaxani ochadi (ermon), boshqa xillari ichak harakatini oshiradi, ba’zi birlari esa asosan o‘t (safro) haydaydi. Bo‘znoch gullari o‘t (safro) haydaydi, o‘t kislotalarini, bilirubin miqdorini, xolat, xolesterin koeffitsiyentini kamaytiradi, o‘t pufagi qisqarishini oshiradi. Ichakka, o‘t pufagiga, qon tomirlarning silliq mushaklariga spazmolitik ta’sir ko‘rsatadi. Oshqozon va oshqozon osti bezi shira ishlashini oshiradi. Bo‘znoch kam zaharli, uzoq muddat mobaynida qo‘llaganda jigar faoliyatining o‘zgarishi mumkin. Bo‘znoch qaynatmalari, ekstrakti, undan olingan moddalar jigar va o‘t (safro) yo‘llari kasalliklarida — xoletsistit, gepatitlarda qo‘llanadi. Bo‘znoch o‘simligidan flamin preparati olingan, flamin flavonoidlar yig‘indisidan iborat. Surunkali xoletsistit, gepataxoletsistitlarni davolash uchun qo‘llanadi. Ravoch tarkibida antraglikozid, tanoglikozid, xrizofok kislota, emodin, pigmeytlar bo‘ladi. By o‘simlik antraglikozidlar tufayli ichak harakatini oshiradi, shu sababli ular surgi modda sifatida qo‘llanadi, ta’siri 8—10 soatlardan keyin boshlanadi. Tanoglikozidlar esa burushtiruvchi, ich ketishga qarshi, antiseptik ta’sir qiladi. Ravoch o‘simligi surunkali qabziyatda, ichak atoniyasida, asosan qariyalar va bolalarni davolashda qo‘llanadi. Tabletkalar ko‘rinishida ishlab chiqariladi, bolalar amaliyotida ravoch sharbati qo‘llanadi. Ravoch yengil ich ketishda ham qo‘llanishi mumkin. Utkir appenditsit, xoletsistit, homiladorlikda qo‘llash man etiladi.

6. Bag‘lam ko‘chirish, qustirish xususiyati bor o‘simliklar: arpabodiyon, ipekakuana, oqqaldirmoq (ko‘ka), bahorgi navro‘zgul, chuchukmiya, afsonak, gulxayri, dorivor ukrop, yetmak (bex) va boshqalar. Arpabodiyon o‘simligi tarkibida ko‘p miqdorda efir moylari mavjud, yalliglanishga qarshi, spazmolitik, balg‘am ko‘chiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Arpabodiyonning efir moylari ichakdan so‘rilib, oshqozon shirasini ko‘paytiradi, bronx bezlari orqali chiqib, ularni ta’sirlaydi, shilliq ajralishi yaxshilanadi, nafas yo‘llari mikroflorasiga bakteritsid ta’sir ko‘rsatadi. Arpabodiyon efir moyi bronxlarda parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan anetol moddasi nafasni reflektor yo‘l bilan qo‘zg‘atadi, nafas yo‘llari faolligini oshiradi, balg‘amni suyultirib, ko‘chishini osonlashtiradi. Arpabodiyon ayniqsa bolalar amaliyotida nafas a’zolari kasalliklarida — bronxit, bronxopnevmoniya, laringit, traxeit, ko‘kyo‘tal kasalliklarida keng qo‘llanadi. Arpabodiyon damlamasi, moyi, novshadil tomchilari ko‘rinishida qo‘llanadi. Damlamasini me’daichak kasalliklarida — oshqozon, ichak sanchig‘ida, oshqozon osti bezi shirasi kamayganda qo‘llash mumkin. Chuchukmiya ildizidagi glitsirrizin traxeya, bronxlarning epiteliysi tukchalarini qo‘zg‘atib, yuqori nafas yo‘llari shillig‘ining suyuqlik ajratish faoliyatini oshiradi. Chuchukmiya flavonoid birikmalar bo‘lgani tufayli silliq mushaklarga spazmolitik ta’sir ko‘rsatadi. Ildizi yallig‘lanishga qarshi yaxshi ta’sir etadi. Chuchukmiyadagi glitsirrizindan glitsirrizin kislota hosil bo‘ladi, glitsirrizin kislota kortikosteroidlarga o‘xshash faollikka ega. Usimlikdan glitsiram degan dori preparati olingan, bu modda yallig‘lanishga qarshi ta’sir etadi; moddaning yallig‘lanishga qarshi mexanizmida buyrak usti bezi ishtirok etadi. Glitsiram natriy va kalliy ionlarining o‘zaro nisbatiga ta’syr ko‘rsatadi, bu moddaning allergiyaga qarshi ta’siri ham bor. Usimlik damlamasi, ekstrakti, sharbati, eliksiri (ko‘krak eliksiri) yuqori nafas yo‘llari kasalliklarida balg‘amni yumshatish, o‘rab oluvchi sifatida qo‘llanadi. Bu o‘simlik oshqozon, o‘n ikki barmoq ichak yarasi, me’daichakning surunkali yallig‘lanishida, ayniqsa rshqozon shirasi kislotaliligi oshganda qo‘llanadi. Yordamchi modda sifatida chuchukmiya o‘simligi moddalari buyrak usti bezi yetishmovchiligida — addison kasalligida qo‘llanadi. Glitsiram bronxial astmada, allergik kasalliklarda qo‘llanadi. Usimlik va undan olingan glitsiram kam zaharli modda. 7. Qon ketishini to‘xtatuvchi va bachadon mushaklari tonusini oshiruvchi o‘simliklar: suvqalampir, lagoxilus, chayono‘t, jag‘jag‘ va boshqalar. Chayon o‘t o‘simligi bargi tarkibida oshlovchi, oqsil moddalari, chumoli kislota, vitamin, askorbinat, pantotenat kislotalar, karotinoidlar, xlorofill, sitos terin, temir tuzlari mavjud. Bu moddalar tufayli o‘simlik yog‘ almashinuvini mo‘tadillashtiradi, eritropoezni rag‘batlantiradi.

Tarkibida vitamin bo‘lgani tufayli u gemostatik ta’sirga ega, vitaminK esaqon ivishini oshiradigan omillardan biridir, u jigarda protrombin hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Gemostatik ta’sir bilan bir vaqtda u qon tomirlarni toraytiradi. Chayono‘t o‘simligi yallig‘lanishni kamaytiradi, o‘t (safro) haydaydi, me’daichak shilliq qavati regeneratsiyasini yaxshilaydi, bachadon, me’daichak silliq muskullari qisqarishini oshiradi. Chayon o‘t bachadon mushaklari qisqaruvchanligini tanlab oshiradi. Usimlik damlamasi, ekstrakti o‘pka, buyrak, bachadon, ichakdan qon ketishini to‘xtatish uchun va homila tug‘ilgandan keyin qo‘llanadi. Chayono‘t bargining damlamasi mahalliy trofik yaralarda, dermatitlarda, kuygan yaralarni davolashda qo‘llanadi. Usimlik bargi vitaminli, oshqozondan qon ketishini to‘xtatuvchi yig‘malar tarkibiga kiradi. Nozne’matlarning xosiyati. Tabiat ne’matlaridan tanovul qilgan inson uning ta’mi, mazasi, to‘yimliligi, singishi, ta’sirini sezadi va uning xislatlariga ma’lum darajada baho bera oladi. Agar odam oziqovqat o‘simliklarini chuqur o‘rganib, ularningxislatlariga, mijoziga qarab tanovul qilsa, ancha kasalliklarning oldini olgan bo‘lur edi. Anjir, anor, behi, bodom, do‘lana, yonroq, olma, jiyda, limon, olxo‘ri, pomidor, tarvuz, uzum, shaftoli, SHOLROM , shotut, o‘rik, qovun, loviya, makkajo‘xori, sholi, sabzi, sarimsoq; turp; jambil, kashnich va boshqa nozne’matlarning ajoyib xususiyatlari bor. Masalan, anjir qadimdan jigar, taloq va o‘pka shamollaganda qo‘llanib kelingan. Abu Ali ibn Sino anjir mevasini yo‘tal qoldiruvchi, balg‘am ko‘chiruvchi dori sifatida ishlatgan. Anjir bargidan olingan psoberan moddasi pes kasalligini davolashda qo‘llanadi. Anor po‘stlog‘i, mevasi va meva po‘sti qo‘tir, yo‘tal, ichburug‘, sariq kasalligida davolash uchun qo‘llanadi. Ibn Sino anor po‘stini qon qusganda, milk va ichakdan qon ketganda, ichburug‘da va siydik haydash, gijjalarni haydash uchun qo‘llashga tavsiya qilgan. Do‘lana kishi toliqkanda, uyqusizlikda, yurakda og‘riq paydo bo‘lganida qo‘llanadi. Do‘lananing spirtli tindirmasi va ekstrakti hozirgi kunda angionevrozda, yurak notekis urganda, xafaqon kasalliklarini davolashda qo‘llanadi. Xalq tabobatida jiyda mevasining damlamasi bolalarning ichi ketganda, nafas yo‘llari shamollaganda ko‘llanadi. Jiyda mevalari tanada tuzsuv muvozanatini saqlaydi, odamning fikrlash qobiliyatini oshirish uchun ham iste’mol qilinadi. Jilonjiyda darmon beradi, siydik haydaydi, qon bosimini pasaytiradi, balg‘amni ko‘chiradi. Xalq tabobatida olma bilan siydik yo‘lidagi toshlar tushirilgan, surunkali bod, tovush o‘zgarishi, oshqozonichak yo‘li yallig‘lanishi kabi kasalliklar davolangan. Olma bir qator mikroblarga qarshi ta’sir etadi, qon harakatini bir maromga soladi, parishonxotirlikka barham beradi.

Olxo‘ri shifobaxsh xususiyati bilan qadimdan xalq tabobatida qo‘llanib kelinadi: u ishtahani ochadi, ichni yurishtiradi, ovqatni hazm qildiradi, qaynatmasi yengil surgi hamda siydik haydovchi sifatida ishlatiladi. Olxo‘ri qonda gemoglobinni oshiradi. Tarvuz xalq tabobatida istisqo, sariq kasalligi bilan og‘rigan bemorlarga tavsiya qilinadi, undan o‘t va siydik haydovchi vosita sifatida foydalaniladi. Tarvuz sharbati o‘t pufagi, buyrak hamda qovuqdagi mayda tosh va qumlarni tanadan chiqarib tashlash xususiyatiga ega. Tarvuz urug‘ini bachadondan qon ketishida, gijja haydovchi omil sifatida qo‘llash mumkin^ Xalq tabobatida qaynatib pishirilgan turp yo‘talga davo, shamollashga qarshi, siydik haydovchi, balg‘am ko‘chiruvchi, tomoq va o‘pka kasalligida tavsiya etiladi. Turp sharbati og‘riq qoldiruvchi sifatida revmatizm, podagra, mushaklar, nerv tolalari shamollaganda badanga surtish uchun tavsiya etiladi. Shaftoli xalq tabobatida ovqatni hazm k,ildiruvchi, qayt qilishni to‘xtatuvchi omil sifatida qo‘llanadi. Shaftoli bargining sharbati yoki bargidan tayyorlangan qaynatma revmatizm, bosh og‘rig‘i, ba’zi oshqozonichak xastaliklarini davolashda qo‘llanadi. Shaftolining guli va yosh barglarining shirasi bolalarda gijjani tushirishga yordam beradi. Sholg‘om qadimdan qator kasalliklarga davo sifatida qo‘llanib kelingan. Qaynatib pishirilgan sholg‘om ko‘krak qafasini va tomoqni yumshatish uchun ishlatiladi. Xalq tabobatida sholg‘omdan o‘pka, nafas yo‘llari kasalliklarida, baland isitma, yurak bezovta bo‘lganda foydalanilgan. Shotut mevasining qaynatmasi difteriya, qizilo‘ngach kasalliklarini davolashda, og‘iz bo‘shlig‘i yallig‘langanda chayish uchun tavsiya etiladi. Abu Ali ibn Sino shotut shirasi bilan tomoq, og‘iz, tish kasalliklarini davolagan, mevasini dizenteriya, bosh og‘rig‘i, qon ketish kasalliklarida ishlatgan. Xalq tabobatida yurak og‘riganda, xafaqon kasalligida^o‘rik mag‘izidan choy damlab ichish tavsiya qilinadi. Urik mevalari kishiga darmon bag‘ishlaydi, kamqonlik bilan og‘riganlarga davo bo‘ladi. Xalq tabobatida qovoqdan tayyorlangan qaynatma ko‘krak og‘riganda, quruq yo‘taltanda, suvda pishgan qovoq sariq kasalligida, buyrak kasalligida, buyrak, qovuq, istisqo kasalliklarida siydik haydovchi sifatida qo‘llanadi. Qovoq shirasidan tomoq og‘rig‘ini va miya kasalliklarini davolashda foydalaniladi. Gijjalarni tushirish uchun qovoq urug‘ini yeyish tavsiya etiladi. Qovun ham anchagina shifobaxsh xususiyatlarga ega. Abu Ali ibn Sino qovunning eti va ayniqsa urug‘i yetiltiruvchi va tozalovchidir, terini tozalaydi, ayniqsa urug‘i va ichidagi boshqa moddalar sepkil, dog‘ va boshning qazroqlanishiga foyda qiladi, deydi. Qovunning yetilgani xam, xomi ham siydik haydaydi. Buyrak va qovukdagi mayda toshlarga, ayniqsa buyrakda

bo‘lganida foyda qiladi. Xalq tabobatida qovun diqqinafas, parishonxotirlikni, bod, belangi, sil, kamqonlik, jigar va buyrak kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Quyida tibbiyot amaliyotida keng qo‘llanilayotgan o‘simlik yig‘malaridan (choy) namunalar keltirilgan. DORIVOR YIG‘MALAR 1. Vitaminli (yigma) choylar 1. Na’matak mevasi 30,0 Qoraqat (smorodina) mevasi 30,0 2. Na’matak mevasi 40,0 Chetan (ryabina) mevasi 40,0 1 va 2 yig‘mani bir litr qaynagan suvda damlab qo‘yib, yarim stakandan 3—4 mahal ichish tavsiya qilinadi. 3. Na’matak mevasi 30,0 Gazako‘t (chayon o‘t) ko‘kati 10,0 4. Qoraqat (smorodina) mevasi 30,0 Gazanda, ko‘kati 10,0 5. Na’matak, mevasi 4 qism Dalachoy (zveroboy), ko‘kati 1 qism Moychechak, gullari 1 qism 6. Chayono‘t, barglari 3 qism Na’matak, mevasi 2 qism Andiz (devyasil), ildizi 1 qism 5 va 6 choylarni 1 litr qaynagan suv quyib, 45 daqiqa qaynatiladi, sovugach dokadan o‘tkazilib 0,5—1 stakandan kuniga 3—4 marta ichishga tavsiya qilinadi. 2. Yurakqon tomirlari kasalliklarida ishlatiladigan yig‘malar 1. Yalpiz, bargi 30,0 Dorivor valeriana (kadio‘t) 20,0 Arslonquyruq, ko‘kati 30,0 Oddiy fenxel (sumbul) 20,0 1 osh qoshiq yig‘mani 1 stakan qaynagan suvda 30 daqiqa damlab kuniga 3 mahal yarim stakandan ichilsin (uyqusizlikda, qo‘zg‘alishda) 2. Dorivor valsriana (kadio‘t) 25,0 Arslonkuyruq, ko‘kati 25,0 Oddiy qorazira, mevasi 25,0 Oddiy fenxel, urug‘i 25,0 Osh qoshiqdagi yig‘mani 1 stakan qaynagan suvda 30 daqiqa damlab kuniga 3 mahal yarim stakandan ichilsin (yurak urishlari soni oshganda) 3. Dorivor valeriana (kadio‘t) 30,0 Arslonquyruq, bargi 30,0 Bo‘ymadoron (tnsyachilistnik), ko‘kati 20,0 Oddiy anis, mevasi 20,0 Damlama holida 1/3—1/4 stakandan kuniga 2—3 mahal yurak sohasida og‘riqda tavsiya etiladi.

4. Na’matak mevasi 30,0 Qoraqat (smorodina), mevasi 10,0 Chayono‘t, bargi 30,0 Sabzi, ildizi 30,0 Damlamani yarim stakandan kuniga 2—3 mahal ichilsin (vitaminli choy). 5. Oqqayin bargi 50,0 Dala qirqbo‘g‘imi 50,0 Damlama ko‘rinishida 1/2 stakandan kuniga 3—4 marta ichiladi (siydik haydovchi sifatida) 6. Oddiy archa (mojjevelnik), qubbasi 40,0 Dala qirqbo‘g‘imi, yer ustki qismi 40,0 Oqqayin, bargi 20,0 Damlama ko‘rinishida kuniga 2—3 osh qoshiqdan ovqatdan oldin ichiladi (siydik haydovchi sifatida) 7. Yalpiz, bargi 30,0 Dorivor valeriana 20,0 Arslonquyruq, ko‘kati 30,0 Oddiy fenxel (sumbul) 10 Yarim stakandan kuniga 3 marta ichiladi (uyqu sizlikda, qo‘zg‘alishda, yurak o‘ynashida). 8. Qadio‘t (dorivor valeriana) 25,0 Arslonquyruq, ko‘kati 25,0 Oddiy qora zira 25,0 Yarim stakandan kuniga 3 marta ichiladi (yurak o‘ynaganda, yurak og‘riganda). 9. Dorivor gulxayri, ildizi 20,0 Moychechak (romashka), guli 20,0 Igir (air), ildizi 20,0 Dorivor qashqar (sariq) beda, ko‘kati 10,0 Kunjut, urug‘i 30,0 Iliq damlama holida nafas yo‘llari va og‘iz bo‘shlig‘i kasalliklarida og‘izni chayqash yoki ichish uchun tavsiya qilinadi. 10. Dorivor gulxayri, ildizi 40,0 Chuchuk (shirin) miya, ildizi 25,0 Oddiy oqqaldirmoq (ko‘ka), barglari 20,0 Oddiy dorixona ukropi (fenxel) mevasi 14,0 Iliq damlama yoki qaynatma ko‘rinishida 1/3— 1/4 stakandan 3—5 mahal ichish (bronxitlar, emfi zema, zotiljamda). 11 Dorivor gulxayri, iddizi 50,0 Oddiy TOF jambili (timyan), ko‘kati 50,0

Iliq damlama ko‘rinishida 1/3—1/4 stakandan kuniga 3 mahal o‘pkaning surunkali kasalliklarida ichish uchun. 12. Dorivor gulxayri, ildizi 40,0 Chuchuk (shirin) miya, ildizi 30,0 Qora andiz (devyasil), ildizi 30,0 Damlamani 1/4 stakandan har 3—4 soatda ichish uchun (nafas yo‘llari kasalliklarida) 13. Dorivor gulxayri, ildizi 40,0 Chuchuk (shirin) miya ildizi 25,0 Oddiy oqqaldirmoq (ko‘ka), barg lari 20,0 Oddiy dorixona ukropi (fenxel) mevasi 20,0 Damlamani iliq holida kuniga 3—4 marta yarim stakandan ichish uchun (bronxitlarda, o‘pka shamollaganda) 14. Dorivor gulxayri, ildizi 40,0 Qora andiz (devyasil), ildizi 30,0 Damlamani 1/4 stakandan har 3—4 soatda ichish uchun (nafas yo‘llari kasalliklarida, o‘pka silida). 3. Oshqozonichak tizilmasi kasalliklarida ishlatiladigan yig‘ma (choy)lar 1. Achchiq shuvoq ko‘kati 75,0 Oddiy bo‘ymadoron ko‘kati 25,0 1 osh qoshiq damlamani ovqatdan 15—20 daqiqa oldin (ishtahani ochish uchun) ichish uchun 2. Achchiq shuvoq, ko‘kati 40,0 Oddiy bo‘ymadoron, ko‘kati 20,0 Dorivor qoqi, ildizi 20,0 Damlama 1 osh qoshiqdan ovqatdan 15—20 daqiqa oldin ichish uchun 3. Dorivor moychechak, gullari 20,0 Dorivor qushtirnoq (kalendula), gul lari 20,0 Qatta zubturum, barglari 20,0 Oddiy bo‘ymadaron, ko‘kati 20,0 Qoraqiz (chereda), ko‘kati 20,0 Damlamani 1/1 —1/3 stakandan ovqatdan oldin 3—5 mahaldan ichish uchun (o‘tkir gastritda). 4. Dorixona ukropi (fenxel), mevasi 25,0 Dorivor gulxayri, ildizi 25,0 Chuchuk (shirin) miya, ildizi 25,0 Dorivor moychechak 30,0

Qaynatmani 1/2—1/3 stakandan iliq holida ov qatdan 30 daqika oldin ichish uchun (surunkali gast ritlarda). 5. Dorixona ukropi, mevasi 15,0 Igir ildizi 15,0 Dorivor kadio‘t (valeriana), ildizi 20,0 Qalampir yalpiz, barglari 20,0 Dorivor moychechak, gullari 30,0 Damlamani ilik holida 1/2—1/4 stakandan 3 mahal ovqatdan keyin ichish uchun (meteorizm va ichak sanchiqlarida). 6. Achchiq ermon, ko‘kati 20,0 Dala qirqbo‘g‘imi, ko‘kati 20,0 Oddiy bo‘ymadoron, ko‘kati 30,0 G‘ozpanja ildizi 30,0 1/2—1/3 stakan qaynatmani 3 mahaldan ichish uchun (meteorizm, ich suyuq ketganda) 7. Dorivor moychechak, gullari 10,0 Oddiy dorixona ukropi (fenxel), mevasi 10,0 Oddiy qorazira, urug‘i 10,0 Olxa, urug‘oldi qobig‘i 10,0 Qalampiryalpiz, barglari 10,0 Dorivor gulxayri, ildizi 10,0 Dalachoy, ko‘kati ; 10,0 Katta zubturum, barglari 10,0 Qumloq bo‘znochi, barglari 10,0 Sano, barglari va urug‘i 10,0 Damlamani 1/2—1/3 stakandan kuniga 3 mahal ovqatdan oldin ichish uchun (surunkali spastik kolit kasalligida) 8. Qalampiryalpiz, barglari 24,0 Oddiy qora zira, mevasi 25,0 Oddiy dorixona ukropi, mevasi 25,0 Dorivor kadio‘t, ildizi 25,0 Damlamani iliq holda ertalab va kechqurun (ichakdagi yelni haydovchi sifatida) bir stakandan ichilsin. 9. Dorivor moychechak, gullari 50,0 Oddiy korazira mevasi 25,0 Oddiy TOF rayhoni, ko‘kati 25,0 Damlamani yarim stakandan kuniga bir necha mar ta(yelni haydovchi sifatida) ichilsin 10. Olxasimon frangula (krushina), po‘stlog‘i 15,0 Chuchuk (shirin) miya, ildizi 15,0 Oddiy dorixona ukropi, mevasi 25,0

Dorivor gulxayri, ildizi 25,0 Kunjut, urug‘i 15,0 15,0 25,0 25,0 30,0 1/2—1/3 stakan damlamani kuniga bir marta kechqurun ovqatdan keyin yo‘g‘on ichak atoniyasida kelib chiqqan ich qotishni yumshatish uchun. ketganda ichish uchun 11. Olxasimon frangula, ildizi 30,0 Dorivor qashqarbeda, ko‘kati 20,0 Gazanda, barglari 20,0 Damlamani 1/3—1/2 stakandan kechqurun ichiladi (surgi sifatida) 12. Dorivor otquloq, ildizi yoki urug‘i 50,0 Yerqunoq (ilonsimon toron), ildiz oldi 50,0 Damlamani 1/3—1/2stakandan 3—4 mahal ich ketganda ichish uchun 13. Oddiy eman, po‘stlog‘i 30,0 Kunjut mevasi, urug‘i 30,0 Dorixona moychechagi, gullari 40,0 Damlamani 1/3—1/2 stakandan kuniga 3 mahal ovqatdan keyin ich qotganda (bavosili bor bemorlarda). 14. Oddiy eman, po‘stlog‘i . 50,0 Dala qirqbo‘g‘imi, ko‘kati 30,0 Dala anonisi (stalnik), ildizi 20,0 Qaynatma bavosilda vanna qilish uchun ishlatiladi. 15. Dalachoy, ko‘kati 10,0 Oddiy dastarbosh, gullari 10,0 Oddiy bo‘ymadaron, ko‘kati 10,0 Dorixona moychechagi, gullari 10,0 Na’matak, mevasi 10,0 Dorivor marmarak (shalfey), ko‘kati 10,0 Qush toron (sporish), ko‘kati 10,0 Qoraqiz (chereda), ko‘kati 10,0 Damlamani 1/3—1/2 stakandan ovqatdan 30 da Qiqa oldin kuniga 3 mahal surunkali gepatit va jigar sirrozida ichish uchun 16. Suvuro‘t, ko‘kati (adonis zolotistiy) 5,0 Dala qirqbo‘rimi, ko‘kati 30,0 Oddiy arpabodiyon, ko‘kati 30,0 Qatta qoncho‘p (chistotel), ko‘kati 20,0 Damlamani 1/2 stakandan kuniga 2 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin gepatitlarda, sirrozda shishi bor bemorlarda ichish uchun.

17. Oddiy ukrop (fenxel), mevasi 10,0 Oddiy qorazira, mevasi 10,0 Olxasimon frangula, ildizi 10,0 Qalampiryalpiz, barglari 20 0 Oddiy bo‘ymadaron, ko‘kati 20,0 Tillabosh, ko‘kati 20,0 Damlamani 1/3—1/2 stakandan kuniga 3 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin ichni yurgizish uchun ishlatiladi (surunkali gepatitlarda). 18. Oddiy qorazira, mevasi 20,0 Olxasimon frangula, ildizi 20,0 Dorivor dyagil, ildizi 20,0 Qalampiryalpiz, bartlari 20,0 Dorivor marmarak (shalfey), barg lari 20,0 Damlamani 1/1 —1/4 stakandan kuniga 3 mahal ovqatdan 30 daqiqa oldin o‘t pufagi, tosh kasalligida ichish uchun. 4. Buyrak va siydik chiqaruvchi yo‘llar kasalliklarida ishlatiladigan yig‘ma (choy)lar 1. Dorivor tirnoqgul, gullari 20,0 Chayono‘t, ko‘kati 10,0 Dala anonisi (stalnik), ildizi 15,0 Oddiy bo‘ymadoron, ko‘kati 20,0 Oddiy fenxel (dorixona ukropi), mevasi 10,0 Dala qirqbo‘g‘imi, ko‘kati 10,0 Oqqayin, barglari 15,0 Damlamani 1/3—1/4 stakandan kuniga 3—4 mahal buyrak va siydik chiqaruvchi yo‘llariningsurunkali shamollashida siydik haydovchi va yallig‘lanishga qarshi dori sifatida ichish uchun 2. Bo‘yoqdor ro‘yan (marena), ildizi Dala anonisi, ko‘kati 20,0 Okqayin, barglari 15,0 Buyrak choyi, ko‘kati 10,0 Dala qirqbo‘g‘imi, ko‘kati 15,0 Dorixona moychechagi, gullari 14,0 Dala ukropi, mevasi 10,0 Damlamani 1/2—1/3 stakandan kuniga 3—4 ma x_al buyraktosh kasalligida ichish uchun 3. Ma’matak, meyasi 20,0 Oddiy archa, mevasi 20,0 Oqqayin, barglari 20,0 Bo‘yoqdor ro‘yan (marena), ildizi 40,0

Damlamani 1/3—1/4 stakandan kuniga 3—4 ma xal ho‘plabxo‘plab buyraktosh kasalligida siydik haydovchi dori sifatida ichilsin 4. Buyrak choyi, ko‘kati 15,0 Katta zubturum, ko‘kati 15,0 Dala qirqbo‘g‘imi, ko‘kati 10,0 Oddiy bo‘ymadoron, ko‘kati 15,0 Chayono‘t, barglari 15,0 Dorivor tirnoqgul, gullari 15,0 Qoraqiz, ko‘kati 15,0 Damlamani 1/2—1/3 stakandan kuniga 3—4 mahal surunkali glomerulonefritda siydikda qon paydo bo‘lganda ichish uchun 4. Akusherlik va ginekologiya amaliyotida ishlatilayotgan yig‘ma (choy)lar. a) Homiladorlikning boshlang‘ich davrida qo‘llanila digan yig‘malar: 1. Dorivor valeriana (kadio‘t), ildizi 30,0 Qalampiryalpiz, bargi 30,0 Uchbarg, barglari 40,0 Damlamani kuniga ikki mahal (ertalab va kech qurun) ichiladi 2. Dorivor valeriana (kadio‘t) 10,0 Moychechak, guli 30,0 Qoraqiz, mevasi 60,0 2 osh qoshiq yig‘ma ustiga 2 stakan qaynagan suv quyib, 20 daqiqa damlanib dokadan o‘tkazilgach, yarim stakandan kuniga 2 mahal ichiladi. b) Tug‘ruqdan keyingi asoratlarni davolash uchun ish latiladigan yig‘malar 3. Achchiq toron, ko‘kati 50,0 Gazanda (chayono‘t), bargi 50,0 1 osh qoshiq yig‘ma ustiga 2 stakan qaynagan suv qu yib damlab qo‘yiladi. So‘ngra dokada suzib, kuniga 3 mahal 1/4 stakandan ichiladi 4. Jag‘jar, ko‘kati 50,0 Achchiq toron, ko‘kati 50,0 4 osh qoshiq yig‘ma ustiga 5 stakan qaynagan suv qiyib, 2 soat damlab ko‘yiladi. Dokada suzilMch, kuniga 1 stakandan ichiladi. 5. Arpabodiyon, mevasi , 30,0 Dorixona ukropi, mevasi 30,0 Tog‘rayx4on, ko‘kati 30,4 1 choy qoshiq yig‘ma ustiga 1 stakan qaynagan suv quyib, 10 daqiqa damlangach, dokada suzib kuniga1 stakandan 2—3 mahal ichiladi. 6. YON G‘ O Q, bargi 33,3 Dorivor marmarak, bargi 33,3 Oddiy kumoq (xmel), ildizi 33,4

$3 osh qoshiq yirma (choy) ustiga 3 stakan qaynagan suv quyib 20 daqiqa damlab, dokadan o‘tkazib kuniga 2—3 mahal 1 stakandan ichiladi (ko‘krak suti ko‘payib ketganda tavsiya etiladi) 7. Dorivor moychechak, gullari 10,0 Bo‘ymadoron, ko‘kati 40,0 2 osh qoshiq yig‘maga 1,5 stakam qaynagan suv quyib 20 daqiqa damlab, dokadan o‘tkazilgach (ko‘krak uchi yorilganda, qin shilliq pardasi yaralarida) chayish uchun ishlatiladi. 8. Gazanda (chayono‘t), bargi 33,3 Zubturum bargi 33,3 Dorivor marmarak, bargi 33,4 1 osh qoshiq yirma (choy) ustiga 2,4 stakan qay nagan suv quyib 2 soat damlab qo‘yiladi. Dokada suzilgach kuniga 3 mahal yarim stakandan (chilla davridagi septik kasalliklarda) ichiladi. v) Ginekologiya amaliyotida ishlatiladigan (choy) yig‘malar 9. Tog‘rayhon, ko‘kati 100,0 Uch qoshiq yig‘ma ustiga 2,5 stakan qaynagan suv 30 daqiqa damlab qo‘yiladi. Dokadan o‘tkazilgach kuniga 3 mahal (amenoreyada) iliq holda ichiladi. 10. Dorivor moychechak, ko‘kati 20,0 Qalampiryalpiz, bargi 20,0 Dorivor valeriana (kadio‘t), ildizi 20,0 1 osh {^oshiq yig‘ma ustiga 1,5 stakan qaynagan suv quyib, 30 daqiqa damlab qo‘yiladi. Dokadan o‘tkazilib V3—1/2 stakandan 3—4 mahal (og‘riq bilan kechayotgan hayz ko‘rishda) ichiladi. 11. Lagoxilus (bozilbang), ko‘kati Jag‘jag‘, ko‘kati 20,0 Oddiy bo‘ymadaron, ko‘kati 20,0 430 1 osh qoshiq iig‘mani 1 stakan qaynagan suv Suyilib 5 daqitsa qaynatiladi. Sovigach dokadan o‘tkaziladi. Qaynatma ho‘plabho‘plab kun bo‘yi ichiladi. 12. Dalachoy, ko‘kati 20,0 Tirnoqgul, guli 20,0 Gazanda (chayon) o‘t, ko‘kati 20,0 Arslonquyruq, ko‘kati 20,0 Bo‘ymadoron, ko‘kati 10,0 2 osh qoshiq yig‘mani 4 stakan qaynagan suv quyib termosda 10—12 soat damlanadi, so‘ngra dokada suzib, yarim stakandan kuniga. 2 mahal, 1 oy davomida bachadon fibromiomasida ichiladi (1 oydan so‘ng 10—14 kun dam olib, yana davom ettiriladi). Ayollar jinsiy a’zolari shamollash kasalliklarida (kolpit, endotservitsit, endometrit, adneksit) ishlatiladigan yig‘malar 13. Eman, po‘stlog‘i 10,0 Dorivor moychechak, guli 10,0 Gazanda (chayono‘t), bargi 30,0 Qush toron, ko‘kati 50,0$

Fitoterapiya asoslari

20.09.2019

0

105 KB

Похожие