Фармакогнозия - ўқув тизимидаги алоҳида фан мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма - Медицина - Рефераты

Фармакогнозия - ўқув тизимидаги алоҳида фан мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139 KB

Фармакогнозия - ўқув тизимидаги алоҳида фан мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма Режа: 1. Фармакогнозия фани тўғрсида тушунча. 2. Фармакогнозия фанини ривожланиши. 3. Фармакогнозия фанига алоҳида хисса кўшган олимлар ҳақида. 4. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби тўғрисида умумий тушунча. 5. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби тўғрисида умумий тушунча. 6. Фармакогнозияни асосий илмий йўналишлари, бошқа фанлар билан узвий боғлиқлиги. 7. Доривор ўсимликлар маҳсулоти баъзаси тўғрисида.

Фармакогнозия грекча Pharmacon - заҳар, дори, gnosis - билим сўзидан олинган бўлиб, асосан доривор ўсимликлардан, қисман ҳайвонлардан олинадиган доривор маҳсулотларни ўргатадиган фандир. Фармакогнозия тиббиёт фани билан узвий боғланган бўлиб, инсоният тараққиётида, унинг саломатлигини сақлаш, мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга бўлган бўлиб, 19 асрда бошқа фанлардан алоҳида фан бўлиб ажралиб чиққандир. Шундан кейин бу жуда тезликда ривожлана бошлади ва бу соҳада дунёга машҳур қатор олимлар етишиб чиқдилар. Фармакогнозия тарихи илм фан тараққий топган даврдан бошланган. Айрим доривор ўсимликларни экиш ва улардан шифобахш дорилар олиш жуда қадимдан маълум бўлган. Масалан, Мисрда канакунжут экиш эрамиздан 2000 йил аввал ҳам маълум бўлган. Фанни ривожланишида машҳур врач Гиппократ, Аристотель, Теофраст, фармакогнозия асосчиси Диоскорид ва бошқаларни хизматлари бениҳоя каттадир. Диоскориднинг лотин тилига таржима қилинган “Materia medica” номли машҳур китобида жуда кўп доривор ўсимликлар тасвирланган бўлиб, Европа олимлари учун 16 асрга қадар қўлланма бўлиб хизмат қилган. 304 та доривор ўсимлик ва 80 та ҳайвон ва 60 та минерал моддалардан олинган дорилар тасвирланган, врач Гален ёзиб қолдирган китоби (150 йиллар) ва унинг дорилари 19 асргача катта аҳамиятта эга бўлиб келди (Рим). Доривор ўсимликлар билан беморларни даволаш қўхна Хиндистонда ҳам кенг ривожланган эди. Масалан, врач Сушрута ёзган “Яжур - веда” (Ҳаёт ҳакидаги фан) китобида 700 хил доривор ўсимлик баён этилган бўлиб, бу китоб ўзининг қимматини ҳозиргача йўқотгани йўқ. Ўрта Осиёда ҳам доривор ўсимликлар ва улардан олинган дорилар билан даволашда бухоролик Ибн Сино, хоразмлик Беруний, Ал Хоразмий ва бошқалар катта хисса қўшдилар. Абу Райхон Берунийни “Ас-савдана”, яъни “Табобатда доришунослик” асарида шарқда қўлланилаётган доривор ўсимликлардан 750 тасини тасвирлаган. Ибн Синонинг 1020 йили босилиб чиққан 5 томли “Ал – қонун” (тиббиёт қонунлари) асарида 400 дан ошиқ доривор ўсимлик ва минерал моддалардан 811 таси тасвирланган. 13 асрда биринчи марта араб фармакопеяси “Карабадини” ва шунга ўхшаш бир қанча китоблар босилиб чиққан. Биринчи дорихоналар ҳам шу вақтларда очилган. 1620 йилда дорихоналар ва врачлар ишини бошқарадиган идора - Аптекарский приказ ташкил этилди. 17 асрнинг охирларида рус тилида ёзилган дорилар тўғрисидаги биринчи китоблар босилиб чиқди. Дривор ўсимликларни топиш, ундан биологик фаол моддаларни ажратиб олиш, кимёвий томондан ўрганиш унинг фармакологик таъсирини аниқлаб тиббиётга жорий қилишда академиклардан О.С.Содиқов ва С.Ю.Юнусовлар ва уларнинг шогирдларининг хизматлари жуда катта бўлиб бутун дунёга машҳурдир. Доривор ўсимликларни тайёрлаш учун қуйидаги ишлар бажарилади: 1. Доривор ўсимликларни тайёрлашни уюштириш. 2. Маҳсулотни йиғиш. (Биологик фаол модда сақланадиган ўсимлик органи). 3. Маҳсулотни қуритиш. 4. Маҳсулотни стандарт ҳолатига келтириш. 5. Маҳсулотни омборларда майдалаш. 6. Маҳсулотни қадоқлаш. Доривор маҳсулотларини тайёрлашда қуйидагиларга риоя қилинади: 1. Ўсимлик кўп ва тўп - тўп бўлиб ўсиши керак. 2. Ўсимлик ўсадиган жой транспорт йўлига яқин бўлиши керак.

3. Тайёрлаш жойи аҳоли яшайдиган жойга яқин бўлиши керак. 4. Маҳсулотни йиғилган жойини ўзида қуритиш зарур. Доривор ўсимликларни ўстириш Ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлар ортиб бораёттан дорихоналар Бош бошқармаси ва фармацевтика заводларини тобора ортиб бораётган эҳтиёжини қондира олмаётганлиги туфайли уларни маданийлаштириш ва экиш жойларини кенгайтириш катта аҳамиятга эга. Чет эл ўсимликларини, тропик ўсимликларни ўстириш ҳам зарур. Доривор ўсимликларнинг кимёвий таркиби тўғрисида умумий тушунча Ўсимлик таркибида учрайдиган барча бирикмалар медицина нуқтаи назаридан 3 га бўлинади. 1. Ўсимликнинг асосий таъсир қилувчи моддалари. 2. Ўсимликнинг асосий таъсир қилувчи моддалари билан бирга учрайдиган моддалар. Улар ўзлари организмга таъсир этмасада, таъсир қилувчи моддани таъсир кучини ўзгартирувчи, организмга сўрилишини тезлаштириши мумкин. 3. Кераксиз, баласг моддалар. Ўсимлик ҳужайрасида тўхтовсиз биокимёвий ўзгаришлар юз бериб туриши туфайли, биологик таъсир қилувчи моддалар маълум вақт ва шароитда турли ўзгаришларга учраши мумкин. Ўсимлик ҳужайрасида бўладиган узлуксиз ўзгаришлар натижасида асосий таъсир қилувчи моддаларнинг ўзгариши ўсимлик ёш қарилигига, ўсиш (вегетация) даврига, ташқи муҳитга (ўсиш жойи, намлик, тупроқнинг таркиби, иқлим ва бошқалар) боғлиқ. Биологик фаол моддалар ўсимликнинг ер устки органларида (поя, барг, гул) асосан гуллаш даврида, мева ва уруғларида эса уларнинг тўлиқ етилиши даврида, ер остки органларида вегетацня даври охирларида (кўпинча кеч кузда) максимал миқдорда тўпланади. Доривор маҳсулотлар биологик таъсир қилувчи моддалар максимал кўп тўпланган вақтдагина тайёрланада. Доривор ўсимлик маҳсулотларининг кимёвий тузилиши ёки биологик таъсир қилиши бўйича классификация қилинади. Доривор ўсимликаларни ўрганишда билиш керак: 1. Доривор ўсимлик ва доривор маҳсулотларнинг ўзбекча, русча ва лотинча номлари, уларнинг қайси оилага мансублигини билиш. Ўсимлик ва ҳайвонларнинг лотинча номи 2 та сўздан иборат бўлада. Уларнинг биринчиси авлодни, иккинчиси турни билдиради. Масалан, Datura stramonium (бангидевона). Маҳсулот ҳам 2 та баъзан З та сўз билан ёзилади. Масалан, Folium, Semen, Herba, Radix ва ҳ.о. бўлиб маҳсулотни номини, иккинчи сўз шу маҳсулот қайси ўсимлик ёки ҳайвондан олинганини кўрсатади. Folium Menthae, Radix Althaeae, Oleum Ricini ёки Herba Convallariae majalis (баъзан шундай учинчи сўз авлод ҳам ёзилади). 2. Ўсимликни тасвирлаш. 3. Шу ўсимликни географик тарқалиши, табиий шароитда қайси ўсимликлар билан ўсиши. 4. Маҳсулотларни йғиш усуллари. 5. Маҳсулотни тасвирлаш. 6. Маҳсулотни микроскопик ва микрокимёвий анализи.

7. Маҳсулотни кимёвий таркиби (бирга учрайдиган моддалар) формуласи. 8. Медицинада ишлатилиши ва дори турларини билиш. Фармакогнозияни асосий илмий йўналишлари 1. Доривор ўсимликлари юқори самарали фитопрепаратлар манбаи сифатида ўрганиш (кимёвий таркиби чуқур ўрганилиши лозим). 2. Янги доривор ўсимликларни излаб топиш ва уларни тиббиёт амалиётида ишлатишга татбиқ этиш (халк табобатида ва анъанавий тиббиётда қўлланилаётган ўсимларни чуқур ўрганиш ва тиббиётга жорий этиш). Бунинг учун: а) халқ табобати ва илмий тиббиётда ишлатилаётган доривор ўсимликларни ўрганиш, б) ўсимликларда ўзаро филогенетик қардошлигини ҳисобга олган ҳолда уларни ўрганиш (бир туркум ёки бир оила) (амигдалин раъногулдошлар), тропан алкалоидлари ва ҳ.о. в) маълум бир ҳудуд (регион) ёки туман ўсимликларини ялписига кимёвий анализ қилиш (кумаринларга, алкалоидларга, гликозидларга ва ҳ.о.). 3. Доривор ўсимлик маҳсулотларига ва янги яратилган фитопрепаратларга норматив - техник - ҳужжатлар (НТҲ) тузиш. 4. Ресурсшунослик ишлари ва доривор ўсимликларни мухофаза қилиш. Бошқа фанлар билан узвий боғлиқлиги 1. Ўсимлик органларида рўй берадиган биохимик жараёнлар ҳакида тушунча. 2. Ўсимлик кимёвий таркибини ўзгарувчанлигига таъсир қилувчи асосий факторлар. 3. Доривор ўсимликлар таснифи (полисахаридлар, витаминлар, липидлар, терпе-ноидлар ва ҳ.о.). 4. Доривор ўсимликлар хом ашё заҳираси, ҳозирги кунда аҳволи, импорт ва экспорт, тайёрлов ташкилотлари. 5. Тежамкорлик билан фойдаланиш, заҳирасини аниқлаш, химияси, экологик муаммолар. 6. Доривор ўсимликни тайёрлаш асослари. Доривор ўсимликлар маҳсулот базаси тўғрисида Доривор ўсимликлар маҳсулоти базаси аптека, фармзавод, галеника фабрикаларни ва чет мамлакатларга чиқаришни таъминлаши керак. Буларга ёввойи ҳолда табиатда тарқалган, колхоз - совхозларда ўстирилаётган ўзимизнинг доривор ўсимликларимиз, ҳамда чет мамлакатлардан келтирилиб бизнинг иқлимизга мослаштирилиб ўстирилаётган (интродук-ция) доривор ўсимликлар киради. Ҳозирги вақтда ўсимлик оламида 300 минг атрофида гуллайдиган ўсимликлар, шуларнинг 20 мингтачаси МХД да ўсади. Ватанимизда доривор ўсимликлар - тундра, қуюқ ўрмон, игна баргли ўрмон, аралаш ўрмон, тоғлик, дала ва ўтлоқ зоналарида тарқалган. Бундан ташқари, қир, кўл ва субтропик зоналар ҳам бор. Юқорида қайд қилинган зоналарда кераклича доривор ўсимликлар бор, лекин улардан унумли фойдаланилмайди. Буни шундан ҳам билиш мумкинки ҳозирги кунда атиги 300 хил ўсимлик тайёрланади холос. Ҳозирги кунда синтетик препаратлар медицинада кенг қўлланилишга қарамасдан ишлатилаётган препаратларнинг 40% атрофидагини ўсимлик (доривор) лар ёки уларнинг маҳсулотлари ташкил қилади. Шунинг учун борган сари янги доривор ўсимликларни топиш, ўрганиш ва медицинага татбиқ қилиш ўз аҳамиятини йўқотгани йуқ. Собиқ СССР флорасини янада чуқурроқ ўрганиш учун жуда кўп экспедициялар ташкил қилиниб улар орқали амалий ва назарий (медицина учун) маълумотлар тўплаган. Янгидан янги доривор ўсимликлар тайёрлаш учун районлар (вилоят, ноҳия) топилди.

ВНИХФИ қошида уюштирилган шундай экспедицияларга Л.А.Уткин бошчилик қилган бўлиб, улар Ғарбий Сибир, Олтой, Урал ва Кавказни, П.С.Масачетов Ўрта Осиё жумҳуриятларини, Қозоғистон, Закавказияни, Олтой ва Узоқ Шарқни ўрганиш бўйича экспедицияга раҳбарлик қилган. Шундай доривор ўсимликларни ўсиш ва тайёрлаш мумкин бўлган жойларни аниқлаш учун 1931 йилда ташкил қилинган ВИЛАР да 1933 йили экспедиция уюштирилиб, уларга В.Н.Ворошилов, М.Н.Караваев, М.С.Дворновский ва А.И.Шретерлар бошчилик қилишган. Доривор ўсимликларни қидириб топиш, уларнинг биологик фаол моддаларини аниқлаш ва медицинага жорий қилиш бўйича Ўзбекистон фанлар академиясига қарашлик “Ўсимлик моддалари кимёси институти” да, Фанлар академиясининг мухбир аъзоси С.Ю.Юнусов бошчилигида жуда катта ишлар қилинди. Натижада Ўрта Осиё ва Қозоғистон жумҳуриятларининг 4000 дан ортиқ ўсимликлари ўрганилди, 1000 дан ортиқ моддалар ажратиб олинди ва уларнинг ичидан энг таъсир кучига эга бўлганлари медицинага жорий қилинди. Ёввойи ҳолда тарқалган ўсимликларни зичлиги ҳар хил бўлганлиги учун улар 4 га бўлинади: 1. Кенг тарқалган. 2. Кўп тарқалмаган, лекин айрим жойларда кўп. 3. Кам - кам учрайдаган 4. Эндемический, фақат айрим жойларда учрайд и ган. Еввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликлардан фойдаланишни ўзига хос камчиликлари бор (арзон ва териш осонлигига қарамай): Маҳсулот бир хил бўлмайда, чунки уни географик ҳар хил зоналардан терилгани учун, дала шароитида қуритиш ҳар доим ҳам амалга ошириб бўлмаганлиги учун, қуритилмаган маҳсулотни транспортларда ташиш, маҳсулотнинг ташқи сифатини ва таъсир қилувчи моддаларни бузилишига олиб келади. Медицина саноати министрлиги доривор ўсимликларига бўлган талабларини қондириш, ва бошқа эҳтиёжлар доривор ўсимликлар тайёрлаш хажмини тобора кенгайишига олиб келади. Ундан ташқари, қишлоқ хўжалиги экинларини экиш, ўзлаштирилмаган ерларни ўзлаштириш ва ҳар хил қурилишлар ёввойи ҳолда тарқалган доривор ўсимликларнинг жамғармасини қисқариб кетишига олиб келади. Шунинг учун доривор таъсирга эга бўлган ўрганилмаган янги ёввойи ўсимликларни ўсиш жойини аншуташ катта аҳамиятга эга. Таббий шароитда тарқалган лекин кўп тайёрланиши натижасида уларнинг жамғармаларини қисқарганлиги туфайли медицина эҳтиёжини қондириш учун доривор ўсимлиикларни етиштирадиган (Союзлекраспром) совхозлар ташкил қилинади. Совхозларда етиштирилган доривор маҳсулотларга илмий ишлов бериш натижасида биологик актив моддаларни миқдорини ошириш мумкин, техника воситаларини ишга солиш мумкин. Ундан ташқари, совхозларда тайёрланган доривор маҳсулотларни қуритиш имкони бор бўлган махсус қурилмалар бўлади (сушилка). Шунинг учун кўп доривор ўсимликларни ҳимоя қилиш керак. Доривор ўсимликларниг ҳимоя қилишнинг асосий йўлларадан бири ёввойи ҳолда ўсадиганларини маданийлаштириш (совхоз) дир. Охирги беш йилликларда бир қанча (чаканда, наъматак) ўсимликлар, совхозларда ўстирилмоқда. Саноатда ишлатиладиган ўсимликлар бўйича буюртма жой (заказчиклар) яъни, табиий шароитда ўсадиган жойлар ташкил қилинмоқда. Табиатни муҳофаза қилишни энг керакли омилларидан бири, доривор ўсимликларни тайёрлаш қонун - қоидаларига тўғри амал қилишдир. Тайёрланадиган жойларни шундай алмаштириб туриш кераклиги, шу жойдан кейинги териладиган вақтга шу ўсимлик яна ўз ҳолига қайтиши кўпайсин. Айрим жойларда шу ўсимликлар уруғланиб, кўпайиши учун умуман тегилмаслиги керак. Ҳозирги вақтда МҲД да 300 тача ўсимлик медицинада ишлатилади, ишлатиладаган дорилардан 40% тачаси ўсимликлардан олинган маҳсулотлар ташкил қилади.

Халқ мед и цинас и да 1000 дан ошиқ ўсимлик ишлатилади. Доривор ўсимликларга бўлган эҳтиёж йил сайин ошиб бормоқда. Шунинг учун ўсимлик дунёсини ўрганиш ва уларни колхоз - совхоз шароитида ўстиришни кўпайтириш катта аҳамиятга эга. Лекин маданийлаштириш доривор ўсимликларни биологик ва иқтисодий томонлари ўрганилгандан сўнг амалга оширилади, яъни бир хил ўсимликлар маданийлаштирилганда ўз қимматини йўқотиб қўяди. Ўсимликларни маданийлаштириш, навини яхшилаш, уларга агротехника ва бошқа ишларни амалга оширишда илмий-текшириш институтлари ва бошқа ташкилотлар катта ишлар қилмоқдалар. Бошқа иссиқ иқлим шароитида ўсадиган доривор ўсимликларни, бизнинг шароитимизга мослаштириш (интродукция) асосан иссиқ хоналарда амалга оширилади. Бу билан чет эллардан сотиб олинадиган қиматбаҳо доривор ўсимлик ва уларнинг маҳсулотларига бўлган эҳтиёжимиз қисман қондирилмоқда. Табиатни муҳофоза қилиш тўғрисидаги ва хукуматимизнинг қарорлари, шулар асосида белгиланган чоралар табиатни, хусусан доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш ишини яхшилашга сабаб бўлмоқда, Шифобахш ўсимликларни муҳофаза қилиш қонун ва қоидалари сатҳининг кўринишини, манзарасини, ўсимликлар дунёнинг турли-туманлигини, кам учрайдиган ўсимликларни, экологик система ва уларнинг ўзаро алоқасини ҳисобга олган ҳолда атроф- муҳитни муҳофаза қиладиган жойларни ташкил қилишни кўзда тутиш керак. Еввойи ҳолда ўсадиган шифобахш ўсимликлар муҳофаза қилинар экан, улардан тўғри фойдаланишни билиш керак. Ўрмон меваларини, қўзиқоринни, уруғини, асал берувчи ўсимликларни қайси пайтда йиғиб олишни билиш, уларнинг йўқолиб кетишига йўл қўймаслик керак. Табиатни муҳофаза қилиш ишларини ташкил этиш маҳалий халқ депутатларига топширилган. Ҳамма ерларда, қишлоқ район халқ депутатларидан тортиб Олий мажлис депутатлари таркибида атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан тежамкорлик, омилкорлик билан фойдаланиш масалалари билан шуғулланадиган депутат комиссияси доимо ишлаб туради. Бу ишларни амалга ошириш учун жойларда табиатни муҳофаза қилиш жамиятлари ишлаб турибди. Бундай жамиятлар ўз иш фаолиятларида табиатни муҳофаза қилишни ҳар хил экскурсиялар, кўргазмалар, кинофильмлар, газета, журналлар орқали тарғибот қиладилар. Жамиятнинг ва унинг бирламчи ташкилотларининг иши давлат органлари тасдиқлаган кундалик ва перспектив планлар асосида олиб борилади. Жамият мактаб ўқувчилари ўртасида кўкаламзорлаштириш, ўрмонлардаги ўсимлик-ларни аниқлаш, картага тушириш, кам учрайдиган ва йўқолиб бораётган ва ҳайвон турларининг ҳам ўсиш ва яшаш шароитларини ўрганиб, ҳисобга оладилар ва муҳофаза қнладилар. Улар тўплаган маълумотларини қайта ишлаш учун табиатнинг муҳофаза қилиш жамияти ташкилотига тошпирадилар. Табиатни муҳофаза қилиш жамияти атроф-муҳитни, табиатни асраб - авайлаш қоидаларини бузувчиларга қарши кураш олиб боради. Кўпинча бу қоидаларни бузувчилар туристлар, экскурсияга чиққанлар, мева ва шифобахш ўсимликларни тайёрловчилар бўлиши мумкин. Шундай туристлар ҳам бўладики, улар гулханларда доривор ўсимликларни ёқадилар, дарахтларни кесиб, ўт ўланларни пайхон қиладилар, дам олган ерларини ифлос қилиб кетадилар. Бундан ташқари, кишлоқлар, ўрмон ва турбаза атрофидаги йўллар борган сари кенгайиб кўпайиб боради, шу туфайли ўсимликлар борган сари камайиб, йўқолиб кетиши мумкин. Бу эса ўрмон комплексининг бузилишига, табиат бойлигининг йўқолишига олиб келада. Ўсимликлар дунёсидаги ўзгаришлар ҳайвонот оламига таъсир қилади, сайроқи қушлар йўқолиши, иккиламчи зараркунандалар павдо бўлиши, кемирувчилар кўпайиши мумкин. Бу эса шу жойларда эпидемик жиҳатдан даҳшатли ҳолатга олиб келиши мумкин. Табиатга мутлақо зарар етказмай, узоқ вақт дам олиш учун туризмни планлаштириш ва

тўғри ташкил қилишда катта аҳамиятга эга. Ҳозирги вақтда жаҳон миқёсида табиатнинг тузатиб бўлмайдиган даражада бузилишига қарши кенг кураш олиб борилмоқда. Асрлар давомида юзага келган табиат ўзгаришларини ҳисобга олиб, бутун жониворларни сақлашга, кўпайтиришга қаратилган кескин чоралар кўрилмоқда. Бунга “Қизил китоб” мисол бўла олади. Қизил кнтобга Ватанимиздаги йўқолиб кетган, йўқолиш эҳтимоли бўлган, кам учрайдиган ва камайиб бораётган ҳамма ёввойи ўсимликлар киритилган. Ватанимизда ўсадиган ўсимликларнинг бир қанчаси давлат муҳофазасига олинган. Кизил китоб ҳамма шифобахш ўсимликларни тайёрловчиларни, туристларни, табиат қўйнида дам олувчиларни табиат бойликларидан ақл - идрок билан фойдаланишга дават этади. Қўриқхоналар (заповедниклар) миллий боғлар, заказниклар, табиат ёдгорликлари табиатни муҳофаза фармонларига киради. Буларнинг ичида қўриқхоналар катта аҳамиятга эга. Қўриқхоналар - ноёб, қимматли ўсимликлар ва ҳайвон турларини ўз ичига олган. Улар билан бошқа территорияларни бойитиш кўзда тутилади. Қўриқхоналарда ҳайвонлар ва ўсимликлар учун табиий шароит яратилади, бу ерда илмий, илмий-техника ишлари олиб борилади. Табиий ресурслардан фойдаланиш йўллари аниқланади, шу мақсадда табиатда рўй бераётган табиий ҳодисалар ўрганилади, табиатдаги баъзи ҳолатларнинг ўзаро боғликлиги аниқланади. Қўриқхоналарда ёзиб бориладиган “Табиат солномаси” нинг аҳамияти катта. Ҳар йили табиат ҳодисалари фенологик жиҳатдан кузатилади. Ўсимликларнинг гуллаш, мевалаш даврлари аниқланади, бу эса хосилдорликни ошириш йўлини ишлаб чиқишга ёрдам беради. Бу билан қўриқхоналар Бутун халк биологик программаси вазифаларини бажаради. Миллий боғлар - камдан - кам учрайдиган табиатнинг ўзига хос ландшафти бўлиб, у бир ёки бир неча табиат компонентларини сақлашга, қайта тикланган мўлжалланган бир майдон ҳисобланади. Заказниклар - бу табиатни нобут қилиш тақиқланган территориядир. Заказниклар овчилик қилишга мўлжалланган территорияларда, ўрмонларда, колхоз, совхозларда ташкил қилинади, Таб и ат ёдгорликлари табиатни муҳофаза қилиш омилларига киради. Давлат табиат ёдгорликларига тарихий, маданий - эстетик аҳамиятга эга бўлган ноёб, бетакрор табиат объектлари: ўт ўсимликлар тўплаш, дарахтлар, ҳайвонлар, ғорлар, қоялар, шаршаралар, кўллар, метеоритлар, метеорит кратерлар ва бошқалар киради. Табиат ёдгорликлари илмий, маданий - оқартув ишлари олиб бориш учун ва эстетик завқланиш мақсадида сақланади. Табиат ёдгорликлари дахлсиз. Уни саклашга ҳалақт берадиган ҳар қанақа хўжалик ишлари ман этилади. Шифобахш ўсимликларни муҳофаза қилиш, уларнинг маҳсулотларини тайёрлашни билиш талаб этилади. Шифобахш ўсимлик маҳсулотларини тайёрлаш билан асосан З та муассаса: лекраспром ва Республика соғлиқни сақлаш вазирлиги қошидаги дорихоналар Бош бошқармаси шуғулланади. Маҳсулот тайёрлашдан олдин ўсимликни ўсадиган ери, миқдори ва қанча йиғиш кераклиги аниқланади. Шифобахш ўсимликлар яна қайта ўсиш учун уларнинг 10-30 проценти йиғиб олинади. Дорихоналарни сифатли маҳсулотлар билан таъминлаш учун, албатта тайёрловчилар (маҳаллий аҳоли, ўқувчилар, пенсионер ва бошқалар) ўртасида ташкилий ишлар олиб бориш керак. Бунинг учун йиғиб олинадиган ўсимликларнинг рангли расмлари, гербарийси билан таништирилада, қайси пайтда таъсир қилувчи моддаси энг кўп тўпланиши тушинтирилади, йиғиш ва қуритиш қоидалари ўргатилади. Маҳсулот тайёрлашда қуйидагиларга эътибор берилади.

Куртаклар эрта баҳорда, бўртган, лекин баргчалар очилмаган даврда йиғилади. Оқ қайин, терак новдалари кесилиб, боғланади ва боғламалар қуригандан кейин майдалаб, куртакларини элаб, ажратиб олинади. Пўстлоқлар ҳам эрта баҳорда, яъни ўсимликка суюқлнк юришиб, танасидан осон ажраладиган даврда йиғиб олинади. (30 см узунл. икки еридан айлана бўйлаб тилинади ва улар бирлаштирилиб, шилиб олинади). Барглар одатда ўсимлик гуллаши олдидан ёки гуллаганида йиғиб олинади. Айрим ҳолларда, масалан, кўка барги гуллагандан кейин ривожланади, шунинг учун у гуллагандан кейин йиғилади. Барглар қўлда терилади, бунда ўсимликка зарар етишидан эҳтиёт бўлиш керак. Баъзан баргли поялар қирқиб қуритилади ва қуриган барглар кейин қоқиб олинади (толокнянка). Барглар барг банди билан (бангидевона, мармарак, газанда) ёки бандсиз (ангишвонагул) териб олинади. Гуллар гуллай бошлаганда ёки қийгос гуллаганда териб олинади. Ўсимликларнинг ер усткн қисми (ўти) ўсимлик гуллаганда гуллаган тепа қисми ва илдиз олди барглари ўриб олинади (эрмон, қизилпойча ва бошқалар). Мева ва уруғлар пишиб етилган даврда йиғилади. Илдиз, илдизпоя, туганак, пиёзбоши ўсимликнинг ер устки қисми сўла бошлаган даврда ёки эрта баҳорда, ўсимлик ривожланмасдан олдин йиғилади. Йиғилган маҳсулот тозаланади, керак бўлса ювилади. Баъзан олдин сўлитилади (валериана) пўстлогидан тозаланади (чучукмия, гулхайри) майдаланиб қуритилади. Ер устки қисми шудринг кўтарилгандан сўнг терилади, ер остки қисми эса ҳар қандай шароитда йиғиш мумкин, чунки уни барибир ювилади. Маҳсулот йиғилаётганда бошқа ўтларни аралаштирмай, заҳарли шифобахш ўсимликларни эҳтиёт бўлиб териш керак. Қуритишдан олдин терилган маҳсулот сараланади ва қуритиш усули аниқланади. 1. Табиий шароитда қуритиш гликозидлар 50-60 0 , витаминлар 70 – 90 0 2. Сунъий усулда қуритиш. Эфир мой 25 - 300 да қуритилади. Қуриган маҳсулот стандарт ГОСТ ҳолига келтирилиб, упаковка қилини6, ёрлиқ ёпиштирилади. Дорихоналар ва Кимё фармацевтика саноатининг доривор ўсимлик маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларининг қондирилмаслигига асосий сабабларидан бири: доривор ўсимлик- ларнинг картага туширилган аниқ ўсадиган жойлари, уларнинг маҳсулотларини жамғармаси тўла аниқланмаганлигидир. Биринчи навбатда дорихона ва медицина саноати энг муҳтож доривор ўсимликларни жамғармаси аниқланади. Бунинг учун экспедициялар уюштирилади. Экпедиция уюштирилишидан анча олдин (қишда) бошлиқ тайинланади. У барча керакли анжомларни, йўл ҳаракатларини, транспорт воситасини ва бошқалар билан бир қаторда адабиётлар билан танишиб чиқади. Гербарийни олади, ўша ерни картасини топади. Ер қайси жамоа (совхоз, колхоз, лесхоз) га қарашли бўлса, нималар, канча ўсишини олдиндан тайёр картаси бўлса, ўша карта олинада, агар бўлмаса, шундай картани экспедиция пайтида ҳаммаси картага туширилада. Ўрганилаёттан ўсимликни жамғармасини аниқлаш учун топилган майдонни картага туширилада сўнг майдонни кезиб чиқилади: 1. Спирал шаклида 2. Квадрат шаклда 3. Конверт шаклда Агар майдон катта бўлса машинада юриб спидометр орқали неча километр эканлигини топса бўлади. Шу юришда бир неча дона ўсимликни олиб унинг ҳар бирини (маҳсулотни) қуритишдан олдин оғирлигини ўлчанади, сўнгра қуригандан сўнг яна оғирлигини ўлчанади. Уларни ўртага куриш коэффициенти топилади, г.

) ( ) ( .. олдин куриган б сунги куриган а кк   Сўнгра бир қанча жойлардан ўт ўсимлик бўлса 1м 2 да қанча ўсимлик борлигини аниқланади, яъни териб олинади. 1м 2 даги ўртача оғирлиги топилади. к. коэф-га кўпайтирилиб 1м 2 дан қанча маҳсулот териш кераклигини топилада. Олинган натижани умумий майдонча кўпайтирилиб шу майдондаги жамғармаси топилади. Жамгармалар 3 хил бўлади. 1. Биологик жамғарма (ўсадиган ўсимл. ҳамма маҳсулоти). 2. Эксплуатация жамғарма (териш мумкин бўлган қисми). 3. Ҳар йили териш мумкин бўлган қисми - яъни ҳар йили терган билан табиатга зарар етмайдиган, иложи бўлса шу ўсимликни камайтирмасдан, хаттоки кўпайишига ёрдам бериб териладиган қисми. - Биолог. Жамғармани топиш учун хосилдорликни майдонга кўпайтириб топилади. -Эксплутацион жамғарма ҳар доим биологик жамғармадан кам бўлади, чунки бунда камдан - кам териш мумкин бўлмаган айрим ўсимлик экземплярлари ҳам киради. Уларни териш иқтисод жиҳатдан фойдасиз, ҳатто иложи ҳам йўқ. -Эксплутацион жамғарма - тайёрланиши керак бўлган қисмига тенг эмас, чунки тайёрланаётганда ҳар доим табиатни асраб тайёрланади. -Ер устки қисми тайёрланаётганда эксплутацион жамгармани 1/3 - ? қисми тайёрланади. -Ер остки қисми бўлса 1/10 - 1/8 қисми тайёрланади. Жамғармаларни 2 хил йўл билан аниқланади: 1. Маълум бир жойни хосилдорлигини аниқлаш. 2. Маълум бир участкаларни аниқлаб, олинган натижани район, област, Республика-даги шунда ўсадиган жойларни гектарига кўпайтириб топилади. -ўт ўсимликлар учун 1м 2 - си аниқланади. (50 тагача 1м дан майдачалар аниқланиб ўртачаси олинади). Ўртача арифметик хатони ҳисобга олинади. Бунинг учун қуйидагича ҳисобланади. Масалан: тоғрайхоннинг хосилдорлиги 1м 2 50 қ 2гр. майдон 5 га. Демак (50-4)х50000=2300 кг/га дан (50+4)х50000 = 2700 кг/га гача тайёрлаш мумкин деган сўз. (қуритилмаган маҳсулот). Айрим дарахтларидаги жамғармани ҳисоблаш йўли билан топиш М 2 - ўртача арифметик ҳисобланган сон. м 2 - хато. 1м 2 - даги шохларни сони (М 1 км 1 ) 1та шохдаги маҳсулотни оғирлиги (М 2 км 2 ) 1м 2 - даги маҳсулотни оғирлиги (М 3 км 3 ) Хосилдорликни майдонни неча фойизи қопланганлигини аниқлаш йўли билан топиш Бунда ҳам баланд бўлмаган ўт ўсимликлар учун қўлланилади ва шу ўсимлик ер юзини қийғос қоплаган бўлса: бунинг учун 1м 2 сетка олиниб ҳар бир сетка 100 та (1см 2 ) га бўлинган бўлади. Шу сеткани ўсимлик устига қўйиб неча % ўсимлик борлиги аниқланади. (15-20та майдон аниқланади), ўртача арифметик хатоси ҳам топилади. Маҳсулотни 1 м 2 даги оғирлиги М 3 = M 2 ∙ M 1 = м 3 М 2 - 1% даги маҳсулотни оғирлиги. М 1 неча % ўсимлик бор. (м3-арифметик хато). МДХ да доривор ўсимлик маҳсулотларини тайёрлаш

Ҳар қандай, ҳаттоки 1-2 тонна доривор ўсимлик маҳсулотини тайёрлаш учун ҳам, шу ўсимликка хос бўлган бир канча ишлар бажарилишини белгилаб олинади. Тайёрлашнинг умумий қонун ва коидалари биринчидан умумий шарт-шароитга, топшириқнинг планига, иккинчидан шу жойнинг табиий ва иқтисодий шароитларига боғлиқлигидир. Ҳозирги кунда медицинада ишлатилаётган 140 та ўсимликнинг 75% ни ёввойи ҳолда ўсаётган ўсимликлардан тайёрланади. Тайёрлайдиган ташкилотлар йилига 100 хилгача доривор ўсимликлар маҳсулотини тайёрлайди, уларнинг хажми 11000-12000 т ни ташкил қилади. (СНГ). Дорихоналар бошқармаси ўз дорихона (ЦРА) лари ёрдамида турли доривор ўсимлик маҳсулотларини тайёрлашни ташкил қилади. Жумхуриятлар соғлиқни сақлаш министрлиги қошидаги (ГАПУ) Бош дорихоналар бошқармаси асосан ўз жумхуриятларининг эҳтиёжларини қондириш учун доривор ўсимликлар маҳсулотларини тайёрлайдилар. Бу тошпириқларни бажаришда ўрмон хўжалик қўмитаси ҳам иштирок этади. Тайёрловчи ташкилотларнинг асосий вазифаларидан бири иложи борича қўпрок тайёрловчиларни (ишчилар, пепсионерлар, ўқувчилар ва шу ишни биладиган халойиқни) жалб қилишдир. Доривор ўсимликларни маданий ҳолда ўстириш билан бирлашма "Лекраспром" га қарашли жамоа хўжаликлар шуғулланади. Айрим чет эллардан келтириладиган маҳсулотлар “Медэкспорт” Республика соғлиқни сақлаш министрлигига қарашли Бош дорихоналар бошқармасининг топшириғига биноан келтирилади. Ҳозирги вақтда бизда етиштирилаётган айрим доривор маҳсулотлар; қизилмия илдизи, зирк ўсимлиги Ўзбекистон доривор ўсимликлар тайёрлашда анча олдинги ўринларда туради. Ёввойи ҳолда тарқалган доривор ўсимликлар асосан Ўзбекистоннинг тақир чўлларида - черкез (солянка Р), тупроқли қирларида - Ферула, намлик кўп жойларда - Чаканда (облепиха) Амударё сохилларида - Янтоқ. Тоғлик районларда - қора илдиз, қизил мия, асграгал, кендир, дўлана. Тоғ этакларида - писта дарахти, Тоғларда эса - наьматак, зирк, адонис, таран ва бошқалар тайёрланади. Ўзбекистонда ўсадиган оққурай ўсимлигининг жамгармаси жуда кўп. Доривор ўсимликларни ўрганишдаги илмий текшириш ишларининг асосий йўналиши, табиий ресурсларни ўрганиш 6у ишларни бажаришда ЎзРФА институтлари, Тошфарми институти ва бошқалар жуда катта роль ўйнамоқдалар. Янги биологик актив моддалар сақловчи доривор ўсимликларни аниқлаш, медицинага жорий қилиш жуда долзарб йўналишлардан биридир. Айрим давлатларда ўсадиган ўсимликларни бизни иқлимга мослаштириш (интродукция) ҳам керакли бўлган йўналишлардандир. Фармацевтика институтлари, ўсимлик моддалари кимёси институти ва бошқаларда катта илмий текширшп ишлари олиб борилмоқдалар.

Похожие

Таркибида полисахаридлар бўлган доривор ўсимликлар ва маҳсулотлар” - мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида биологияни ўқитишнинг ўзига хос хусусиятлари

Биологиядан факультатив машғулотларни ташкил этиш

Биология ўқув хонаси

Мактаб ўқув тажриба участкаси