Dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish va ularni resurslaridan oqilona foydalanish. O‘zbekiston tabiiy qo‘riqxona fondi - Медицина - Рефераты

Dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish va ularni resurslaridan oqilona foydalanish. O‘zbekiston tabiiy qo‘riqxona fondi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

D orivor o‘simliklarni muhofaza qilish va ularni resurslaridan oqilona foydalanish. O‘zbekiston tabiiy qo‘riqxona fondi Reja: 1. dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish omillari. 2. dorivor o‘simliklarni resurslaridan oqilona foydalanish. 3. dorivor o‘simlik mahsuloti sifatiga va uni hosildorligiga antropogen faktorlarni ta’siri 4. “qizil kitob”ning o‘simliklar va hayvonot olamini muhofazasidagi o‘rni. 5. O‘zbekiston qo‘riqxonalari va ularning vazifalari. 6. O‘zbekiston zakazniklari va ularning vazifalari.

Tayanch iboralar: dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, resurslaridan oqilona foydalanish, qizil kitob, O‘zbekiston tabiiy qo‘riqxona, biosfera, zakazniklar- davlat buyurtmasi . Dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish – bu atrof muhitni, yoki tabiatni qo‘riqlashdek katta bir vazifani bir qismidir. tabiatni qo‘riqlash – bu bajariladigan tadbirlar tizimidan iborat bo‘lib, tabiiy resurslarni (do‘) saqlash, ulardan tejamli foydalanish va ularni qayta tiklanishi kabi ishlarni o‘z ichiga oladi. 20 asrning 30 chi yillaridayoq tabiiy resurslarni kamayib, yo‘qolib ketish xavfi, nafaqat o‘rni to‘ldirilmaydigan foydali qazilmalar (neft, ko‘mir va boshqalar), xatto o‘rni to‘ldiriladigan, ya’ni qayta tiklanishi mumkin bo‘lgan (o‘simliklar va hayvonot olami) ma’lum bo‘lib qoldi. xvi asrning oxiridan 20 asrning 70 yillarigacha 100 dan ortiq tur qushlar, 20 tur suvda yashaydigan yirik kit: kashalot va boshqalar (mlekopitayushix) er yuzidan yo‘qolgan. xalqaro tabiatni qo‘riqlash tashkiloti (moop)ning ma’lumotiga ko‘ra, har haftada o‘simlikning 1 turi yo‘qolmoqda, hamda ularning har o‘ninchisi batamom yo‘qolishi xavfi ostida. O‘simlik olami asta-sekin o‘zining har xilligi va yaxlitligini yo‘qotmoqda. er yuzining 1/6-1/4 gacha qismi tabiiy o‘simliklar bilan qoplanmaganligi ma’lum. areal, qimmatli (noyob) o‘simliklarni tarqalganligi, shu jumladan dorivor o‘simliklar soni kamaymoqda. masalan, toshkent viloyati, bo‘stonliq tumani, chimyonda 1984-1990 yillarda dorivor o‘simliklarga boy bo‘lib, talabalar bilan ekspeditsiyaga chiqilganda har 20-30 m 2 erda kamida 30-40 tagacha ilmiy tibbiyotda ishlatiladigan dorivor o‘simliklar turlari uchrar edi va ularni talabalarga o‘qituvchilar tanishtirar edilar. 2010 yilga kelib, shu joylarda ko‘pi bilan 10 tagacha dorivor o‘simliklar uchrashi, shu bilan birga ularni hajmi kam bo‘lib, terishga mutlaqo etmaydi. Borgan sari o‘rmon maydonlari kamayib bormoqda. cho‘l, qir adirlarda keng tarqalgan yovvoyi o‘simliklar o‘sadigan joylar o‘zlashtirilib ularni ko‘p qismini urug‘ ekiladigan yoki madaniy daraxtlar ekiladigan joylarga aylantirilmoqda. ko‘pincha odamlarning tabiatni tabiiy rivojlanishiga aralshivu natijasida, ko‘pchilik o‘simliklarni o‘sish sharoitlari o‘zgarib, ularni qirilib ketishi kabi oqibatlarga olib kelmoqda. misol tariqasida shuni keltirish mumkinki,, tabiatni go‘zal, so‘lim bo‘lgan joylar-tog‘, tog‘ oldi, ko‘l, daryo bo‘ylari va boshqalar ko‘plab dala hovlilar, pansionatlar qurilishi tufayli barbod bo‘lmoqda. ko‘plab tekisliklarda qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekish uchun o‘zlashtirilishi tufayli ham, o‘sha joylarda keng tarqalgan o‘simliklarni kamayib ketishi, hatto yo‘qolishiga olib kelmoqda. Shunday qilib, jamiat industriyasini rivojlanishi bilan nafaqat o‘simliklarning ayrim turlari yo‘qolib ketishi jarayoni tezlashadi, hatto butun bir ekologik tizimni mutlaqo buzilishi ham mumkin. Tabiatni muhofaza qilish strategiyasini asoslash uchun hayot muhitini saqlashni asosiy prinsiplari sifatida quyidagilar taklif qilinadi: Biologik hilma-xillikni saqlash zarurligi prinsipi. faqatgina turli, xilma-xil bo‘lgan tirik tabiatgina muhim va yuqori hosildordir.

Foydasi bo‘lishi mumkin degan prinsip. bu prinsipni asosida, insoniyatga u yoki bu turning qanday nafi borligini oldindan bilib bo‘lmasligini hisobga olish yotadi. Jami tirik tabiatning o‘zaro bog‘liqligi prinsipi. tabiatning bir-biriga bog‘liq bo‘lgan murakkab zanjiridan bir halqa tushib qolsa, oldindan bilib bo‘lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Dorivor o‘simliklardan oqilona foydalanishning asosiy prinsiplari Dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish ishlari, o‘zining ichiga bir qancha tadbirlar tizimini olib, ular, o‘simliklarni saqlash va tejamkorlik bilan ulardan foydalanish va qayta tiklanishini taminlash kabilardan tashkil topgan. har qanday dorivor o‘simliklardan foydalanish, yig‘ish ilmiy asoslangan shaklda yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, uning tabiatdagi zahirasini saqlab qolish va tabiiy qayta tiklanishini ta’minlanishi zarur. Dorivor o‘simliklar resurslaridan oqilona foydalanishning asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi: M ahsulot tayyorlashni to‘g‘ri rejalash va joyini aniqlash. Ayrim mintaqalar, tumanlar, joylar uchun uzoq vaqtga mo‘ljallangan resursshunoslik tadqiqotlari dasturini yaratish va dorivor o‘simliklar tayyorlash joyi, hajmini nazorat qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqiladi. Masalan, ma’lum bir regionda terish mumkin bo‘lgan yovvoyi holda tarqalgan o‘simliklarni ro‘yxati va eng ko‘pi bilan qanchagacha hajmda terish mumkinligi aniqlanadi. bunda teriladigan turlar shu ko‘rsatilgan joy atrofida (kiyik o‘ti er ustki qismi, mayda gulli tog‘rayhon o‘ti va boshqalar); yoki qishloq atrofidagi joylardan terish ruxsat berilgan (yapon saforasi g‘unchalari, do‘lana mevalari) yoki alohida ajratilgan uchastkalar – institut sog‘lomlashtirish ormgohi atrofidan (tubulg‘ibargli bo‘ymadaron guli va boshqalar). Dorivor o‘simliklarni biologik o‘ziga xosligini hisobga olish. Dorivor o‘simliklardan oqilona foydalanishda, ularni biologik rivojlanish qonuniyatlari bilimini bilish, terilgandan keyin qancha muddatda bu o‘simlik yana o‘zining tabiiy zahirasini tiklanish muddatini aniqlash, shu o‘simlikdagi biologik faol, ta’sir qiluvchi moddasini hosil bo‘lishi va to‘planish dinamikasiga atrof- muhitni ta’sirini hisobga olish. bular o‘simlik mahsulotlarini yig‘ishni optimal muddati, usuli va sharoitini aniqlash, shu bilan birga tayyorlash ishlarini samarali bo‘lishiga olib keladi. Mahsulot tayyorlashni me’yorlash. Asoslanmagan va me’yorlanmasdan dorivor o‘simliklarni va boshqa foydali o‘simliklarni tayyorlash, ularning tabiiy zahirasini tez kamayib ketishiga olib keladi. bunday hollar, ko‘pincha tayyorlash ishlari bilan ma’suliyatsiz mutuxassis bo‘lmagan, tasodifiy odamlar va tashkilotar shug‘ullanganda sodir bo‘ladi. ko‘pchilik dorivor o‘simliklar, o‘zlari bilan birga o‘sadigan o‘simliklarni orasida alohida ahamiyatli o‘rni bo‘lib, ularni ko‘plab terish, birga o‘sadigan o‘simliklar orasidagi bog‘liqlikni, tizimni, mutanosiblik (balans)ni buzilishiga olib keladi. masalan doimi terish chimyonda dalachoy, oddiy va tubulg‘ibargli bo‘ymadaron, achchiq shuvoq, samarqand bo‘znochi kabi o‘simliklarni kamayib ketishiga olib kelgan. 4 . M ahulotni tayyorlash qoidasi va usullariga bo‘ysunish.

Ma’lumki har bir dorivor o‘simlik mahsuloti uchun tuzilgan vfm, shu dorivor o‘simlik mahsulotini tayrlash uchun ishlab chiqilgan qoida, talab (instuksiya) tasdiqlangandan so‘ngra qabul qilinadi. ushbu instruksiyada dorivor o‘simlik mahsulotini oqilona yig‘ish, quritish reglamenti bilan bir qatorda o‘simlikning tabiiy zahirasini saqlash va qayta tiklanish muddatlari ham o‘rganilgan va aniqlangan bo‘ladi. dorivor o‘simliklarni vegetatsiya davrining bosqichlarida, uning tarkibidagi biofaol moddalar sifat va miqdor jihatidan o‘zgarib turishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’tiborga olgan holda dorivor o‘simlik mahsulotini optimal yig‘ish muddatlari va quritish yo‘llari, hamda saqlsh qoidalari ishlab chiqilgan bo‘ladiki, bu qoidalarga amal qilingandagina, dorivor mahsulotni sifatiga qo‘yilgan me’yoriy-texnik hujjat talablariga javob berishi kafolatlanadi. 5. I stiqbolli yangi o‘simliklarning turlarini izlash. bu borada olib boriladigan ishlar bir necha yo‘nalishlarda olib boriladi. birinchidan qardoshlik turlarini kimviy tarkiblari va farmakologik ta’sirlari bir-birlariga o‘xshash bo‘lishi mumkin. shuning uchun so‘nggi vaqtlarda ilmiy tibbiyotda ishlatilib kelinayotgan dorivor o‘simlikning qardoshlik bo‘yicha boshqa yaqin turlari ichidan zahirasi ko‘p, etarli bo‘lganlarini izlash bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar dolzarb masalalardan bo‘lib qolmoqda. shuni ham takidlash lozimki, agar doimiy ishlatilib kelinayotgan o‘simliklarni o‘rnini bosa oladigan yangi turlari topilsa, doimiy ishlatilib kelingan joylardagi o‘simliklar zahirasini kamayib ketishini oldini olingan bo‘ladi, hamda ularni kamaygan joylardagi zahiralari ham tiklanishi tezlashadi. ularga misol qilib bo‘ymadaron, kiyik o‘ti, achchiq ermon, samarqand bo‘znochi va boshqalarni keltirish mumkin. Xalq tabobati tajribalarini o‘rganish orqali, olib borilgan fitokimyoviy tadqiqotlar natijasida ishlatilib kelinayotgan offitsinal dorivor o‘simliklar qatorini istiqbolli boshqa o‘simlik turlarini hisobiga boyitish mumkin bo‘ladi, hamda ular tibbiyot amaliyotida qo‘llanilishi mumkin. 6. Zahirasi chegaralangan dorivor o‘simliklarni madaniylashtirish va ekish. bu dorivor o‘simliklarni himoya qilishni ixtisoslashtirilgan shakli bo‘lib, o‘simliklarni iqtisodiy jihatidan samarali ekib hosil olish yo‘nalishiga qaratilgan. bu usul birinchi navbatda ta’minlay oladigan tabiiy zahirasi bo‘lmagan dorivor o‘simliklar xom ashyolari (tirnoqgul, qalampir yalpiz, dorivor moychechak, bo‘ymadaron, achchiq shuvoq va boshqalar), etarlicha tarqalmagan dorivor o‘simliklar bo‘lib, sanoat miqyosida ishlab chiqarish ehtiyojini qondiraolmaydiganlar (yapon soforasi, do‘lana turlari, arslonquyruq, adonis turlari). Ayrim o‘simlik turlarini himoya qilishni eng ishonchli, samarali usullaridan biri, o‘simliklar urug‘lari bankini yaratish bo‘lib, o‘simlikni toza genetik materiali saqlanib, u ilmiy va amaliy maqsadlar uchun foydalaniladi. Dorivor o‘simlik mahsuloti sifatiga va uni hosildorligiga antropogen faktorlarni ta’siri biosferani tarkibi va rejimini o‘zgartirishga ta’sir qiladigan asosiy antropogenlarga quyidagilar kiradi: havoga sanoat chiqindilarini chiqarib ifloslantirish, sanoat axlatlari va boshqa tashlab yuboradigan chiqindilar.

sug‘orish tizimi, sug‘orish, erlarni haydash va maydonlarni suvga bo‘ktirish, haddan tashqari chorvachilk hayvonlarini boqish, o‘tlarni yig‘ish, daraxtlarni kesish va olib ketish;- maydonlarda qurilish ishlarini olib borish, transport yo‘llarini qurilishi; - shovqin-suron, elektromagnit ta’siri, radiatsiya fonini ortishi; - ommaviy dam olishni tashkil qilinishi va bular ta’sirida erni tepkilab, zichlantirib va bulg‘otib, ayrim joylarda yong‘inlar uyushtirilishi; - ko‘plab o‘simliklarni terib ketish va hayvoylarni o‘ldirish, shu jumladan kommersiya maqsadida (brakonerstva). - bu ta’sir qiladigan faktorlarni shartli ravishda 2 ga bo‘lish mumkin, to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir qiladigan (bevosita), bilvosita (kosvenno). - to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) ta’sirga (yig‘ish, yo‘q qilish) uchastka biosferasi holatiga ta’sir qiladi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri). - insonlarni biosferaga kosvenno ta’siri, ayrim hollarda kim va qachon ta’sir qilganini vaqt o‘tib ketgani tufayli aniqlash qiyin bo‘ladi va yomon oqibatlrga olib kelishi mumkin. - tabiiy muhitga eng ko‘p ta’sir qiladigan, shu jumladan dorivor o‘simliklarga ham – bu texnogen faktorlardir. Dorivor o‘simliklarni ifloslanishini o‘rganishni dolzarbligi shundaki, zaralangan dorivor o‘simliklar inson organizmiga tushadigan biofaol modda bilan bir vaqtda zaharli moddalarni manbaasiga aylanib qolishi mumkin. og‘ir metallar, politsiklik aromatik uglevodorodlar, ftoridlar, mishyak, radionukleidlar, uy chiqindilari, foydali qazilmalar, rangli va qora metallurgiya, mashinasozlik, elektr energiya ishlab chiqarish. pestitsidlar, nitratlar va nitritlar o‘simlik to‘qimalarida, qishloq xo‘jalik zararkunandalariga har xil kimyoviy reaktivlarni qo‘llash natijasida to‘planadi. Dorivor o‘simlik mahsulotlari sifatini reglamentirovat qilinayotganda, ksenobiotiklar (pestitsidlar, nitrat va nitritlar va x.o.) va og‘ir metallar mutlaqo mahsulot tarkibida bo‘lmasligi kerak. Og‘ir metallar deb atom massasi 40 dan ortiq va atom nomeri 20 dan ortiqlari aytiladi. ularni reaksiyaga tez va oson kirishib ketishi va kompleks hosil qilishi, yuqori biokimyoviy va fiziologik faolligi bilan ajralib turadi. o‘simliklar tarkibida og‘ir metallarni, ayniqsa pb, cd, hg bo‘lishi, antropogen ta’sirlarni natijasi deb hisoblanadi. Dorivor o‘simlik mahsulotlari va oziq-ovqatlardagi og‘ir metallarni bo‘lishi biosferani zararlanganligidan dalolat hisoblanadi va ularni to‘planishiga quyidagi faktorlar sababidan bo‘ladi: Y erdagi metalni konsentratsiyasi; M uhitdagi metalni shakli (formasi); O‘simlik turlaridagi modda almashinuvini o‘ziga xosligi, hamda ularni rivojlanishi; M a’lum yashash sharoitiga o‘simlikni moslashish darajasi. Dorivor o‘simlik mahsulotlari (do‘m) (yovvoyi holdagilari) tayyorlash odatda transport yo‘llariga yaqin maydonlarda tashkil qilinadi. do‘mni benz(a)piren va metal birikmalari bilan zararlanganligi (ifloslanganligi) shu yo‘llardan qatnaydigan

transportlarni soniga bog‘liq, yo‘l bilan mahsulot orasiga, o‘simlikni morfologiyasiga ham bog‘iq. do‘m tarkibidagi benz(a)piren shaharda va shahar tashqarisidagi mashina yo‘llariga yaqin bo‘lganda bir sutkada 1000 dan ko‘p avtomobil o‘tganda ko‘p bo‘lib, mashinalar 1000 dan kam bo‘lganda esa nisbatan kam bo‘lishi aniqlangan. yo‘ldan 200 m naridagi do‘m dagi benz(a)piren miqdori doimiy ekanligi aniqlangan. agar begona moddalar do‘m tarkibida erdagidan ko‘p bo‘lsa, aytish mumkinki atmosfera havosi u moddalar bilan ko‘p ifloslangan. agar bir xil klimatik sharoitda bo‘lsaku, ammo joylarda og‘ir metallar bilan zararlnganligi ko‘p bo‘lsa, u holda bu zararlanganlik shu erga yaqin bo‘lgan sanoat tufayligi ham aniqlangan. agar og‘ir metallardan ftoridlar, mыshyaklar 3,5 km radiusda tarqalgan bo‘lsa, ularni miqdori epitsentrda ko‘p bo‘lib, epitsentrdan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Yerdagi kimyoviy elementlar dorivor o‘simliklardagi (do‘) biofaol moddani biosinteziga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yurak glikozidlari saqlovchi mahsulotlar mn va mo elementlarini to‘playdi, saponinlar esa – mo, v, sr, cu, mn to‘planishiga olib keladi. Geokimyoviy tomondan ko‘p elementlar saqlaydigan erda o‘sgan do‘ boshqa joylardagidan biofaol moddalar (bfm) miqdori bo‘yicha farq qiladi. bfm sintezini borishi, o‘simlik va muhitdagi elementlarni konsentratsiyasi va o‘zaro ma’lum nisbatda bo‘lgandagina mo‘‘tadil bo‘ladi. A yrim og‘ir metallarni do‘larni ayrim organlarida to‘planishi shu do‘ fiziologik va morfologik o‘ziga xosligiga ham bog‘liq. Do‘larni barg plastinkasini yuzasi kattalari boshqalardan ko‘ra og‘ir metallar (om) changini ko‘proq to‘playdi, ularni tozalash natijasida om miqdori 14-50% kamayishi mumkin. Ayrim o‘simliklar, ayniqcha qalampirmunchoqlar, karamdoshlar va boshoqdoshlar mikroelementlar va zaharli og‘ir metallarni ko‘proq to‘playdilar. Shunday qilib do‘larni tejamkorlik bilan foyalanishni ajralmas, kerakli bir bo‘limi do‘larni muhofaza qilish masalalarini echish bo‘lsa, ikiiknchi tomondan o‘simliklarni genofondini saqlab qolish, hamda do‘ga bo‘lgan ehtiyojni qondirishga ham erishiladi. atrof muhit qonunlarini bilish, insonlarni xo‘jalik faoliyatlarini olib borishlari bilan bog‘liq salbiy oqibatlarni minimumga keltiradi, chunki odamlarni xo‘jalik faoliyati tufayli tabiatga ta’siri ham biosferani elementi hisoblanadi. O‘simliklar va hayvonot turlari (genofondi)ni saqlab qolishni eng zarur va kerakli yo‘nalishi qizil kitob chop etilishi hiosblanadi. bu esa o‘z navbatida spravochnik va yuridik maqomiga ega bo‘lgan hujjat hisoblanadi. Qizil kitobni o‘simliklar va hayvonot olamini muhofazasidagi o‘rni. Hozirgi vaqtda er yuzida 20-25 ming o‘simlik turlari yo‘qolib (qirilib) ketish xavfida. masalan aqsh da 200 turi yaqinda yo‘qolib ketgan, nihoyatda kam bo‘lib yo‘qolish arafasida turgan hisoblanadi. yangi zellandiyada kamayib ketgan va yo‘qolayotgan o‘simliklar ro‘yxati 314 turdan iborat bo‘lib, shu mamalakatni bu ko‘rsatgich 14% florasini tashkil qiladi. Yer sharidagi o‘simlik va hayvonot olamidan qator o‘simlik turlarini yo‘qolib ketish xavfi 1948 yilda xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotini (msop)

(mejdunarodnыy soyuz oxranы prirodы) doimiy komissiyasini tuzilishiga olib keldi. ular o‘simlik va hayvon turlarini yo‘qolish sabablarini o‘rganadilar va oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadilar. shu vaqtdan boshlab butun dunda yo‘qolayotgan o‘simlik va hayvon turlari ro‘yxatini tuzish boshlangan. angliyalik zoolog piter skot taklifiga ko‘ra xalqaro qizil kitob tashkil qilindi - unga noyob (redkie), yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan hayvon va o‘simliklar bo‘yicha qisqa ma’lumotlarni chop etish 1966 yildan boshlangan. 1979 yili shu xalqaro qizil kitobga 321 ta dengiz maxluqlari (melkopitayuщix), 485 tur qush, 141 tur sudralib yuruvchilar va 41 tur erda va suvda yashaydiganlar va 194 tur baliq kirtilgan. o‘simlik turlari (sosudistыe rasteniya) bu kitobda 250 turni tashkil qilgan. shu bilan birga komissiya 1600 yildan boshlab er yuzidan yo‘qolib ketgan hayvonot va o‘simlik turlari ro‘yxatini ham tuzgan. Mustaqil hamdo‘stliklar davlatlarida (mdh) qo‘riqlanishga muhtoj bo‘lgan o‘simliklar ro‘yxati kiritilgan “qizil kitob yovvoyi holda o‘suvchi o‘simliklarning muhofazaga muhtojlari” 1975 yilda butunittifoq botaniklar jamiyati tomonidan tayyorlangan. ushbu kitobni 2 chi nashri 1981 yili “mdx (sssr)dagi muhofazaga muhtoj yo‘qolayotgan flora turlari” (“redkie i ischezayushie vidы florы sssr, nujdayuщiesya v oxrane”) chop etilgan. bu ishlarda ilmiy jamoatchilikni takliflari keltirilgan bo‘lib, qaerda va qanday o‘simliklarni muhofaza qilish, qo‘riqlash ko‘rsatilgan bo‘lib ular sssr qishloq xo‘jaligi minstrligining, 1978 y. chop etilgan qizil kitobini (krasnaya kniga sssr) asosini tashkil qilgan. ushbu kitobni ikkinchi nashri sssr minstrlar soveti qarori asosida 1984 yilda chop etilgan. sssr qizil kitobiga 681 tur o‘simliklar kiritilgan bo‘lib, ular to‘g‘risida qisqacha xarakteristika (tavsifi), biologik o‘ziga xosligi va ularni himoya qilishni choralari keltirilgan. 1978 y. 27 sentyabrda O‘zbekiston hukumatining №564 raqamli qarori, o‘zr fa prezidiumining 1978 y., 24 noyabrdagi №135 raqamli qarori hamda, o‘zr fa ilmiy kengashining biosfera muammosi bo‘yicha 1979 y. 6 iyuldagi №2 byurosida “O‘zbekiston qizil kitobi” ta’sis etilgan. “qizil kitob”ga u yoki bu ob’ektni kiritilishiga asos, shu ob’ektni bundan buyon hayoti xavf ostidaligi hisoblangan. “qizil kitob”ning ahamiti faqat yo‘qolayotgan hayvonot yoki o‘simliklar ro‘yxatini tuzish bilan cheklanmaydi. unda ro‘yxatda keltirilganlar to‘g‘risida zaruriy ma’lumotlar ham keltirilgan. “qizil kitob”ning vazifasi yo‘qolayotgani hayvonot va o‘simliklarni ehtiyot qilish va saqlashga jamoatchilikni va hukumat idoralarini e’tiborini jalb qilish. O‘zbekiston florasining 400 dan ortiq muhofazaga muhtoj bo‘lgan o‘simlik turlaridan 163 tasi “qizil kitob”ni 1chi nashriga kiritildi, chunki ular eng ko‘p yo‘qolish xavfi ostida edilar. kam uchraydigan va yo‘qolayotgan turlarni aniqlash davom etmoqda. O‘zbekiston respublikasi hududida hozir 4500 ga yaqin yovvoyi o‘simlik turlari mavjud. ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. bunday turlarning soni 400 atrofida bo‘lib, ular O‘zbekiston florasining 10-12 foizini tashkil etadi. Respublika qo‘rikxonalarida muhofaza qilinayotgan floralar ning umumiy holati nisbatan yaxshi bo‘lishiga qaramay, ko‘plab yovvoyi turlarning tabiiy zahiralari

keskin kamayib ketmokda. dunyoga dong‘i ketgan lola va sallagullar, qimmatbaho o‘simlik -etmak, dorivor o‘simlik - bozulbang, oziq-ovqat o‘simligi - anzur piyozi kabilar keyingi yillarda butunlay kamayib ketdi. bir qancha turlar yo‘qolib ketish holatiga kelib qoldi. Aholining tabiatga noto‘g‘ri munosabati ham o‘simliklarning kamayib ketishiga sabab bo‘lmokda. ayniqsa shahar va qishloqlar atrofidagi qizil lola, sallagul, shirach va shunga o‘xshash nafis gulli o‘simliklar juda kamayib ketgan. tabiatga, o‘simliklar dunyosiga nisbatan noto‘g‘ri munosabatda bo‘lishga chek qo‘yish, tabiat boyliklarini muhofaza qilish va ko‘paytirish hammamizning asosiy burchimiz. O‘zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgach, atrof mu-hitni, xayvonot va o‘simliklar dunyosini muhofaza qilishga alo hida e’tibor berildi. 1992 yil 9 dekabrda "tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida", 1993 yil 7 mayda "alohida muhofaza qilina digan hududlar to‘g‘risida" va nihoyat, 1997 yil 26 dekabrda "o‘sim liklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risi da" qonunlar qabul qilindi. bu qonunlar barcha o‘simliklar turla rini saklab qolish, uni asrab- avaylash va muhofaza qilishda muhim xujjatlar bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston florasining yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan 163 turi qizil kitobning 1984 yilgi nashrida kiritilgan va ushbu turlarning takdiri bilan respublika mutaxassislari, olimlari muttasil shug‘ullanib kelmokdalar. o‘tgan yillar mobaynida olib borilgan kuzatishlar ayrim o‘simlik turlarining soni va maydoni ancha kengayganligini ko‘rsatdi. masalan, anzur va suvorov piyozlari oldingi holatiga kelmagan bo‘lsada, ma’lum darajada ko‘paydi. eng kamyob o‘simliklardan sanalgan minkvitsteziumi nom li o‘simlik turining soni 7 tadan 17 tagacha etdi. qurama tizma sida kamyob o‘simliklardan hisoblangan korovin shirachining mavjudligi aniklandi. ayni vaqtda ayrim o‘simlik turlarining soni keskin qisqarib ketgan. omonqora o‘simligi, piskom piyozi, marga rita marmaragi kabilar shular jumlasidandir. Keyingi yillarda olib borilgan izlanishlar o‘lkamiz florasidan yana 138 o‘simlik turini qizil kitobga kiritish lozimligini ko‘rsatdi. shunday qilib, o‘zbekistonning qizil kitobiga kiritilgan o‘simlik turlarining soni 301 taga etdi. qizil kitobga kiritilgan o‘simlik turlari tabiatni muhofaza qilish xalqaro uyushmasi tomo nidan ishlab chiqilgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratildi. 1. yo‘qolgan yoki yo‘qolish arafasidagi turlar bir necha yillar dovomida tabiatda uchratilmagan, lekin ayrim yig‘ib olish qiyin bo‘lgan joylardagina yoki madaniy sharoitda saqlanib qolish ehtimoliga ega bo‘lgan o‘simlik turlari. 2. yo‘qolib borayotgan turlar yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan, saqlanib qolishi uchun maxsus muhofazani talab etadigan turlar. 3. kamyob turlar ma’lum kichik maydonlarda o‘ziga xos sharoitlarda saqlanib qolgan, tez yo‘qolib ketishi mumkin bo‘lgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar.

4. kamayib borayotgan turlar ma’lum vaqt ichida soni va tarqalgan maydonlari tabiiy sabablarga qo‘ra yoki insonlar ta’siri ostida qisqarib ketayotgan turlar. ayni vaqtda, bunday o‘simliklar har tomonlama nazorat qilib turishni talab etadi. Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarni qo‘riqlash tizimini tashkil qilish Muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar mintaqada, qolaversa er yuzida ekologik muvozanatni boshqarib turadi, chunki busiz tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish, har qanday xo‘jalik faoliyat oqibatini oldindan ko‘raolmaslik, tabiiy muhitni saqlashni ham iloji bo‘lmay qoladi. O‘simliklarni davlat tizimidagi hududlarini muhofaza qilishni quyidagi shakllari mavjud. Qo‘riqxona quruqlik va suv havzasining xarakterli tabiiy landshaftlari bo‘lgan ma’lum bir maydon bo‘lib, tabiatni muhofaza qilishning eng samarali shakllaridan biridir. alohida muhofaza qilinadigan hududlar orasida qo‘riqxonalar muhim rol o‘ynaydi. Qo‘riqxonalarning asosiy vazifasi va maqsadlari nimalardan iborat? qo‘riqxonalarning asosiy vazifasi - tabiatning diqqatga sazovor, qimmatli landshaftlarning jamiyat manfaatlari uchun saqlashdan iborat. qo‘riqxonalarning xududlaridagi majmualar tabiiy holda saqlanadi. ular inson tomonidan o‘vlashtirilgan va o‘zlashtirilayotgan qo‘shni hududlar uchun namuna bo‘lib xizmat qiladi. Qo‘riqxona hududdaridan xo‘jalikda foydalanish , pichan tayyorlash, ov qilish, baliq tutish, qo‘ziqorin terish umuman taqiqlanadi. qo‘riqxonalar atrofi xam, foydalanib muhofaza kilinadigan zona bo‘lishi kerak. Qo‘riqxonalarning vazifasi tabiatni bir butun holda o‘rganishdir. ular landshaft tarkibiy qismlari o‘rtasidagi u zviy bog‘lanishlarni bilib olib, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish yo‘llarini ishlab chiqish uchun zarur. inson tomonidan o‘zlashtirilgan landshaftlarga moslash olmagan hayvonlarni faqat qo‘riqxonalarda saqlash mumkin bo‘lmoqda. Shuningdek, bir qancha o‘sim li k t url ar i faqat qo‘riqxonalarda saqlanmoqda. qo‘riqxonalar ovlanadigan hayvonlarni saqlash va ularni ko‘paytirishda h a m k a t t a r o l o ‘ y n a y d i . s h u n d a y q i l i b , q o ‘ r i q x o n a hududlari turli xil hayvon va o‘simlik turlarini, ovlanadigan hayvonlarning mikdori va genetik fondini saqlash uchun xizmat qiladi. mamlakatimizda hamma q o ‘ r i q x o n a l a r i l m i y m u a s s a s a l a r h i s o b l a n a d i . qo‘riqxonalarda minglab xodimlar tabiiy majmualarni va ularning ayrim tarkibiy qismlarini tekshiradilar. Keyingi yillarda inson tomonidan dengiz va okeanlar boyliklari o‘zlashtirilishining tobora kuchayib borishi bilan bog‘liq holda atrof-muhitning ifloslanishiga, ekologik tuzumlarning buzilishiga, ayrim hayvon va o‘simlik turlarining yo‘q bo‘lib ketishiga olib keluvchi antropogen ta’sirlar kuchayib bormokda. shuning uchun dunyo a k v a t o r i y a l a r i d a h a m q o ‘ r i q x o n a l a r t a s h k i l e t i l i b , ularning soni 170dan ortib ketdi. ular avstraliya, daniya, isroil, yaponiya, flipppin, janubiy afrika va boshqa davlatlarda joylashgan.

O‘zbekistonda birinchi qo‘riqxona 1926 yilda zomin rayonining jizzax o‘rmon xo‘jaligiga qarashli kulsoy va g‘uralashsoy havzalarida „g‘uralash" tog‘ archa qo‘riqxonasi nomi bilan tashkil qilingan edi. u keyinchalik zomin tog‘- o‘rmon qo‘riqxonasi nomi bilan qayta taklangan. O‘zbekistonda umumiy maydoni 460ming gektarni tashkil qiluvchi 14ta qo‘riqxona mavjud. qo‘yida ularga to‘xtalib o‘tiladi. zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasi. u turkiston tizmasi g‘arbiy qismining shimoliy yonbag‘rida, zomin tog‘ida 1900 - 3500 metr balandlikda joylashgan. bu erda tog‘, dasht, o‘rmon va subal p o‘sim li k mi nt aqal ari m avjud. qo‘r iqxona hududida 150dan ortiq o‘simlik turlaridan iborat. bu erda archaning uch turi uchraydi. o‘rmonzorning pastki qismida zarafshon archasi, o‘rta kismda saur archasi, yuqori qismida turkiston archasi o‘sadi. zomin tog‘-o‘rmon qo‘riqxonasida archazorlarning t a b i i y g e o g r a f i k m a j m u a l a r i n i s a q l a s h u l a r n i h a r tomonl am a tadqiq eti sh, t abii y resur sl ar si fati ni y a x s h i l a s h , u l a r n i k o ‘ p a y t i r i s h s h u n i n g d e k , a r c h a biologiyasini o‘rganish, archazorlarni kengaytarish, xayvonot dunyosini saqlash va tiklash bo‘yicha ko‘pgina ishlar amalga oshirilmoqda. mazkur qo‘riqxona chotqol tizmasining janubiy-g‘arbiy qismidagi dengiz satxidan 1000 - 3200 metr balandlikda joylashgan bo‘lib, maydoni 47,5 ming gektar erni tashkil qiladi. qo‘riqxona hududida quruq dashtdan tashqari mevali o‘rmonlar, archazorlar, alp o‘gloqlari kabi ladshaft mintaqalari mavjud. bu erda 600 dan ortiq o‘t, 40ga yaqin daraxt va buta o‘simlik turlari uchraydi. qo‘riqkonaning deyarli yarmi archazorlardan iborat. bundan tashqari pista, kavkaz shamshodi, zirk, irg‘ay, va boshqa o‘simlik turlari o‘sadi. payg‘ambarorol qo‘riqxonasi. bu termiz shahridan 20 km quyida joylashgan. orolning maydoni 4000 gektar. payg‘ambarorol qo‘riqxonasining to‘rtdan uch qismi qalin to‘qayzorlar bilan qoplangan. to‘qaylarda asosan turangi, jiyda va turli xil o‘tlar o‘sadi. qum tepalarida esa y u l g ‘ u n l a r k o ‘ p b o ‘ l i b , u l a r n i n g a t r o f i n i t i k a n l i j i n g i l z o r l a r o ‘ r a b o l g a n . p a s t r o q e r l a r q a m i s h z o r l a r bilan qoplangan. orolning janubiy qismida saksovul, juzg‘un, efemerlar tarqalgan. qorako‘l qo‘riqxonasi. buxoro viloyatida joylashgan. q o ‘ r i q x o n a x u d u d i d a n a m u - q o r a k o ‘ l v a a m u - b u x o r o kanallari oqib o‘tadi. kanal suvi to‘lib, atroflarda bir n e c h a k o ‘ l l a r h o s i l q i l g a n . b u l a r k o ‘ p l a b b a l i q v a qushlarning oromgohiga aylangan. qo‘riqxonada 200 ga yaqin yuksak o‘simliklar uchraydi, shundan 30 tasi daraxt va b u t a l a r d i r . k a n a l y o q a s i v a k o ‘ l l a r a t r o f i d a g i to‘qayzorlarda asosan jiyda, turangi, tol, terak, qizil jing‘il yulgunlarning bir necha turi, qamish va boshqa o‘simliklar keng tarqalgan. qumlarda asosan qora saksovul, qandimning 6 turi, singrenning 3 turi, cherkez, iloq va boshqa o‘simliklar tarqalgan. qi zi lqum qo‘ ri qxonasi . bu qo‘r iqxona ham buxor o viloyati hududida joylashgan. unda o‘simlikning 150 turi o‘sadi. to‘qayzorni ko‘proq daraxt- butazorlar egallaydi. bundan tashqari, bu erda har xil o‘tlar, qamish, qug‘alar, ro‘vak, ajriq va boshqalar o‘sadi. qumli joylarga qora va oq s a k s o v u l , c h e r k e z v a q u y o n s u y a k x a r a k t e r l i d i r .

bodayt o‘qay qo‘riqxonasi . qoraqalpog‘i st on hududi da joylashgan. qo‘riqkonada o‘simlik va hayvon turlari ko‘p. bu erda turangi, yulg‘un va qiyoqzorlar mavjud. nurota qo‘riqxonasi . nurota tog‘ tizmasi yonbag‘irlarida t a s h k i l e t i l g a n . nurota qo‘riqxonasining asosi y vazi f asi t og‘ - dasht m i nt aqal ari ni , ayni qsa, seversov qo‘yi ekologiyasini o‘rganish va muhofaza qilish. zarafshon qo‘riqxonasi . bu qo‘riqxona samarkand shax rining zarafshon daryosi qayirida tashkil etilgan. ko‘rikxonaning o‘simlik va xayvonot dunyosi xilma- xildir. qayir to‘qaylarida 140 dan ortik o‘simlik turi o‘sadi. qi zi l s uv qo‘ ri qx on as i . q as hk ad ar yo v i l oy at i d a t as hk i l etilgan. uning xududida ayiq, qoplon, tog‘ echkisi, umuman tog‘-o‘rmon mintaqasi, archazorlar va uning xayvonlari muxofaza qilinadi. miroki qo‘riqxonasi. hisor tizmasi shimoliy yonbag‘rida, oqsuv daryosi irmoqlari xavzasida joylashgan. u o‘ziga xos o‘simlik va xayvonlarga juda boy bo‘lib, ularning tarqalishi balandlik mintaqalari qonuniyatiga bo‘ysinadi. asosiy vazifasi balandlik mintaqalarining tabiiy majmualarini o‘rganish va muxofaza qilishdir. vardanzi qo‘riqxonasi. q o‘riqxona qadimgi vardanzi shaxri o‘rnida tashkil etilgan. saksovul o‘rmoni bu er uchun xarakterli bo‘lgan fumli cho‘l tabiiy majmuasining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. ayni vaqtda bu qo‘riqxonada tari xiy yodgorliklar xam muxofaza qilinadi. arnasoy cho‘l-ko‘l qo‘riqxonasi. jizzax shaxridan 60 km shimolda joylashgan arnasoy ko‘l tekislik qismida cho‘l uchun xos bo‘l gan “ef em er o‘sim li kl ar ” juzg‘ un o‘ sadi . asosiy vazifasi cho‘l va suniy hosil bo‘lgan akvatoriyada yashovchi va qishlovchi qushlarni, cho‘l xamda botqoqlik-qamishzor majmualarini o‘rganish va muxofaza qilishdan iborat. abdusamat to‘kay qo‘riqxonasi. farg‘ona vodiysida tash kil etilgan. bu qo‘riqxona sirdaryo yoqasidagi to‘qay majmualarini, sh uningdek, ingichka bargli jiyda, aralash tolzorlarni saqlash uchun tashkil etilgan. zarafshon (kitob) paleontologik-stratigrafik qo‘riqxonasi. kitob shaxridan 52 km sharqda tashkil etilgan bo‘lib, u o‘zbekistonda yagona geologik qo‘riqxonadir. bu qo‘riqxonada qoyali tog‘lar muxofaza qilinadi. qo‘riqxonada marjonlar, mollyuskalar, dengiz liliyalari, qadimgi umurtqalilar-grantolitlar, kosali baliqlarning izlari topilgan. ana shularga qarab 400-500 million yillar avval tabiat qanday bo‘lganligini bilish mumkin. zakazniklar tabiatni muhofaza qilish tadbirlaridan biri sifatida juda qadimdan ma’lum. zakazniklarda tabiiy - geografik majmualar tarkibiy qismlarning ayrim bo‘laklari, ayrim hayvon yoki o‘simlik turlari muhofaza qilinadi. unda qator tabiiy resurslardan xo‘jaliqda foydalanishga ruxsat beriladi. zakazniklar vaqtinchalik va doimiy bo‘ladi. vaqtinchalik zakazniklar ko‘pincha ovchilik xo‘jaliklarida ov qilinadigan hayvon va qushlarning sonini tiklash va ko‘paytarish maqsadida ma’lum muddatga tashkil qilinadi. doimiy zakazniklar o‘simliklar, hayvonlarni muhofaza qilish uchun tuziladi. o‘zbekistonda umumiy maydoni 197 ming gektardan iborat 8 ta zakaznik bo‘lib,

ularda respublikamizning hayvonot va o‘simliklar dunyosi muhofaza qilinadi va tiklanadi. to‘dako‘l cho‘l-ko‘l davlat buyurtmasi. buxoro viloyatida tashkil etilgan. bu erda o‘rdaklar, oqqushlar, sakokushlar, ko‘lrang g‘ozlar, kuyonlar, kamish mushugi, jayronlar muxo faza kilinadi. ko‘xitang tog-o‘rmon davlat buyurmasi. surxondaryo vi- loyatida tashkil etilgan. bunda burama shoxli echki, tog‘ ko‘yi, burgut xamda arxeologik yodogorliklar muxofaza qilinadi, nurumtubek tog‘-o‘rmon davlat buyurtmasi. buning xududida yov voyi cho‘chka, bo‘rsik, tolay kuyoni, xiva kirgovuli muxofaza kilinadi. oqbuloq tog‘ davlat buyurtmasi. toshkent viloyatida tash- kil etilgan. bu erda osiyo echkisi, oktirnokli ayik oksuv- sar, bo‘rsik, bars, ilvirs, burgut va boshkalar muxofaza kilinadi. dengiz cho‘l-ko‘l davlat buyurtmasi. buxoro viloyatida tashkil etilgan. bu erda mavsumiy va qishlovchi qushlar xamda ko‘lga suv ichish uchun keladigan hayvonlar muhofaza qilinadi. amudaryo qayir davlat buyurtmasi. q ayirda uya q uradi gan va mavsumiy suv parrandalarini muxofaza kilish maqsadida qoraqalpog‘istonda tashkil etilgan. shabboz to‘qay davlat buyurtmasi. xorazm viloyatida tashkil etilgan. bunda cho‘chka, chiyabo‘ri, ko‘m bo‘rsigi, kamish mushuti, kum kuyoni, xiva kirgovulini saklash xamda to‘kaylarda yashaydigan xongul bugusi va eliklari tiklash. xorazm cho‘l davlat buyurtmasi. bu xam xorazm voxasi- ning chekkasidagi suv xavzalariga va kumli cho‘llarga xos xayvonlarni tiklash va muxofaza kilish maksadida barpo qilingan. Adabiyotlar 1. Atlas arealov i resursov lekarstvenn ы x rasteniy. - Moskva. 1976. - s.127, 249. 2.Berejinskaya V.V., Zemlinskiy S.E., Kushke E.E., Muraveva V.I. va Satsыperov F.A. Belladonna. Medgiz – Moskva, 1953. - 115 s. 3.Vulf E.V., Lyubimenko V.N., Plotnitskiy G.A., Albrext E.A. Belladonna Atropa belladonna L. Eyo rasprostranenie i kultura v Krыmu.- YAlta. 1917. - 46 s. 4.Gaevskaya O.A. Issledovanie travы krasavki kak istochnika promыshlennogo polucheniya alkaloidov. Avtoref. dis. na soisk. uch. step. kand. farmats. nauk. / VNII lekarstv i arom. rast. RASXN. – Moskva, 2004. – 21 s. 5.Gammerman A.F. Issledovaniya listev krasavki, vыrashshennыx na uchastke lekarstvennыx rasteniy Glavnogo botanicheskogo sada. // Vestnik farmatsii. – M.: 1928. - №6. 6. Dusmuratova F.M., Tuxtaev B.E. Introduksiya i metodы vozdelыvaniya Atropa belladonna L. // Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. – Tashkent, izd. Fan Akademii nauk RUz. 2007. – S. 57-60. 7.Dusmuratova F.M. Atropa belladonna ning biomorfologik xususiyatlari. //Sovremennыe problemы strukturnoy botaniki. Materialы respublikanskoy nauchnoy konferensii. – Tashkent, 2010. – S. 39-41.

8. Dusmuratova F.M. ,Tuxtaev B.E. Atropa belladonna L. ning introduksiya sharoitida o‘stirilishi .// Xorazm Ma’mun Akademiyasining 1000 yilligiga bag‘ishlangan yosh olimlarning xalqaro ilmiy konferensiyasi, Xiva2006.b. 214-215 9.Dusmuratova F.M. Rost i razvitiya Atropa belladonna L. v usloviya Uzbekistan. //Biologiya Nauka XXI veka. 13-ya Puщinskaya mejdunarodnaya shkola-konferensiya molodыx uchuennыx. 28 sentyabr-2 oktyabr. Puщina 2009. s.227-228 10.Zemlinskiy S.E. Lekarstvennыy rasteniya SSSR. Moskva, Medgiz. 1958. S. 14, 79-82. 11. Flora SSSR. T. XII. Izd. Akademii Nauk SSSR. -Moskva,1955.Leningrad. 12.Sidelnikov N.I. Izuchenie biologicheskix osobennostey Atropa belladonna L s selyu vvedeniya kulturu v Sentralno-CHernozemnom regione Rossii. Avtoref. dis. … kan.biol.nauk. - Moskva. 2007. - s.18. 13.Xodjaev K.X., Xolmatov X.X. Kultura lekarstvenn ы x rasteniy v Uzbekistane.// Nauka -T.1965. s.21-23.

Похожие

Dorivor o‘simliklarni resursshunosligi to‘g‘risida tushuncha va uning vazifalari. Asosiy geobotanik va resursshunoslik atamalari

O‘simliklar jamoasi, ularning dengiz satxidan joylashgan erlarini balandligiga qarab bo‘linishi

O‘zbekiston dorivor o‘simliklarining xom ashyo bazasi. O‘zbekiston yovvoyi holda o‘sadigan va etishtiriladigan dorivor o‘simliklar

Dorivor o‘simliklarni ko‘plab o‘sadigan joylarni izlab topish, ularni xaritaga belgilash zahirasini, hosildorligini va tiklash davrini aniqlash

Tabiiy sharoitda yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan va kamayib ketayotgan noyob dorivor o‘simliklar, ularni madaniylashtirish muammolari