Buyrak tosh kasalligi - Медицина - Рефераты

Buyrak tosh kasalligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31.701171875 KB

Buyrak tosh kasalligi Reja: 1. Sistit 2. Buyrak yetishmovchiligi 3. O’tkir buyrak yetishmovchiligi 4. Surunkali buyrak yetishmovchiligi

Buyrak-tosh kasalligi buyrak va siydik yo’llarida tosh paydo bo’lishidan kelib chiqadigan kasallikdir. Buyrak-tosh kasalligi dunyoning barcha mamlakatlarida uchraydi, shunga qaramay u bir tekis tarqalmagan va ko’pincha endemik xarakterda bo’ladi. Buyrak- tosh kasalligi yer sharining ko’p qismida uchraydi. Bu kasallik tarqalgan ko’p zonalar muhim hisoblanadi. Shunga ko’ra urolitiazning paydo bo’lishiga olib keladigan sabablardan biri tashqi muhit sharoitlari ekanligini inkor etish qiyin. Masalan, issiq iqlim buyrak-tosh kasalligini keltirib chiqaradi, ter orqali ko’p suv yo’qotish natijasida siydik konsentratsiyasi oshadi, siydik tuzlarga o’ta to’yinib qoladi, ular cho’kmaga tushib, toshlar hosil qiladi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra (V.A.Barsel, 1961) urolitiazning tabiiy o’choqliligi Kavkazorti respublikalarida, O’rta Osiyo va Donbassda, Sverdlovsk viloyatida uchragan. Buyrak-tosh kasalligi barcha urologik kasalliklarning 30—40% ini tashkil etadi. Bu kasallik hamma yoshdagi odamlarda uchraydi. O.Y. Rejabek bir yarim oylik qiz boladagi buyrak toshlarini tasvirlagan. Buyrak-tosh kasalligi ko’pincha 25—45 yoshli odamlarda, erkaklarda ayollarga qaraganda taxminan 2 barobar ko’proq uchraydi. Etiologiya va patogenezi. S.I. Spasokukotskiy o’z vaqtida siydik-tosh kasalligining tabiiy o’choqliligini tan olmagan va “qayerda faol xirurg bo’lsa, o’sha yerda siydik-tosh kasalligi paydo bo’ladi”, — degan fikrni bayon qilgan. Abdergalden Kichik Osiyoda ichimlik suv va siydik konkrementlarini ximiyaviy tekshirishga asoslanib, siydik-tosh kasalligining tarqalishi ichimlik suvda kalsiy tuzlarining ortiqcha miqdorda bo’lishiga bog’liq degan xulosaga kelgan. Bu kasallik haqida gapirilganda ko’pincha iqlim sharoitlariga ahamiyat beriladi. Yuqorida aytganimizdek, siydik-tosh kasalligi faqat issiq iqlim sharoitida emas, balki iqlimi o’rtacha va hatto o’rtachadan past sharoitlarda, masalan, Shvetsiya, Finlandiya kabi mamlakatlarda ham uchrashi ma’lum. Ayrim mualliflarning fikricha, siydik-tosh kasalligi paydo bo’lishida oqsil miqdori kam bo’lgan ovqatlarni iste’mol qilish katta ahamiyatga ega. Masalan, A.M. Gasparyan va I.M. Ovchinnikov tosh hosil bo’lishiga ovqatlanishning

buzilishi negizida kislota, ishqor va modda almashinuvining izdan chiqishi sabab bo’lsa kerak, deb taxmin qiladilar. Siydikda erimaydigan kristallar borligi, siydik yo’llari yallig’lanishi va siydikning tutilib qolishi tosh hosil bo’lishiga olib keladigan sabablardan biri. Ko’pgina tadqiqotchilar va klinitsistlar infeksion kasalliklarga katta ahamiyat beradilar, masalan, S.M. Rovzing ich terlamadan keyin urolitiaz paydo bo’lgani haqida xabar bergan. M.A. Mirqosimov bezgak bilan og’rigan bemorlarni kuzatgan. Bezgak bo’lgan bemorlarda solishtirma og’irligi yuqori va urat tuzlari miqdori ko’p bo’lgan siydik ajralishi ko’pchilikka ma’lum. Turli infeksion kasalliklardan 3 yoshgacha o’lgan 829 nafar bolalarning murdalari yorib ko’rilganda, ularning 235 tasida (28,3%) buyrak jomchalarida tosh borligi aniqlangan. Dizenteriyadan o’lgan 519 nafar odamning 174 tasida (33,5%) buyrak jomchalarida tosh topilgan. Bu dalillar siydik toshlari hosil bo’lishida yuqumli kasalliklarning ta’siri katta ekanligini isbotlaydi. Jins bo’yicha siydik-tosh kasalliklari L.N.Kuzmenkoning (1960) ma’lumotlariga binoan erkaklarda ko’proq uchraydi. Kuzatilgan 590 bemorning 366 tasi erkaklarda va 225 tasi ayollarda qayd qilingan. Toshlarning joylanishi bo’yicha ikki tomonlama toshlar bo’lishi 50% holda uchraydi. Shuni qayd qilish kerakki, aseptik toshlar siydik yo’llarining har qanday joyida uchrashi mumkin. Lekin ularning paydo bo’ladigan joyi faqat buyraklardir. Infeksiyalangan toshlar siydik yo’llarining har qanday qismida kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik mualliflar aseptik toshlar, avvalo, siydik naychalarida hosil bo’lib, keyin buyrak qadahlariga yoki jomiga o’tib, bu yerda hajmi kattalashadi deb xulosa qiladilar. Toshlarning shakli, katta-kichikligi turlicha bo’ladi. Shakli yumaloq, oval, burchakli, egri-bugri yuzali, ba’zan shoxli va tikanli, marjonsimon va juda yirik bo’lishi mumkin. Adabiyotlarda buyrakdan 2 kg dan oshiq toshlar olingani yozilgan. Son jihatdan ham toshlar har xil miqdorda bo’ladi.

Klinikasi. Klinik ko’rinishi jihatdan toshlar bilinmasligi ham mumkin. Odatda, bu kasallikning tipik belgilaridan buyrak sanchig’i, gematuriya va toshlarning siydik bilan chiqishini ko’rsatib o’tish mumkin. Buyrak sanchig’i bel va yonbosh sohalarida kuchli, chidab bo’lmas darajada og’riq bo’lishi bilan xarakterlanadi. Og’riq pastga, qovuqqa, jinsiy a’zolarga, moyakka, songa beriladi. Ba’zan bemorda ko’ngil aynishi, qayt qilish, qorinning shishishi, tana harorati ko’tarilishi kuzatiladi. Og’riq buyrak jomining siydikka to’lib taranglashishidan kelib chiqadi. Tosh o’z o’rnidan pastga siljishi bilan birga, og’riq ham o’z o’rnini o’zgartira boradi. Agar og’riq o’ng yonbosh sohasida bo’lsa, bu kasallikni yanglishib appenditsit xastaligi bilan adashtirish mumkin. Toshning pastga siljishi tufayli båmorlar tåz-tåz siydik qistashidan shikoyat qiladilar. Siydik-tosh kasalligining muhim simptomi siydik bilan tosh ajralib tushishidir. O’tqazuvchanlik tiklangandan keyin og’riq to’xtaydi. Og’riq yurganda, tana vaziyati o’zgarganda kuchayadi, Pasternatskiy simptomi paydo bo’ladi. Bemorda mikro- va makrogematuriya paydo bo’lib, bu belgi bir necha haftagacha davom etishi mumkin. Piuriya belgisi ko’p mualliflarning ma’lumotlariga ko’ra 60 — 70% bemorlarda uchraydi. Piyelonefrit asorati bo’lgan buyrak-tosh xastaliklarida bemorlarning umumiy ahvoli og’irlashadi. Tana harorati 40—41°C gacha ko’tariladi, et junjikadi, bemor terlaydi, boshi og’riydi, alahsiraydi. Pasternatskiy simptomi bemorda musbat bo’ladi. Siydikda piuriya, silindruriya, proteinuriya, qonda leykotsitoz, uning formulasining chapga siljishi kuzatiladi. O’z vaqtida davolanmagan båmorlarda sepsis rivojlanishi mumkin. Yog’ to’qimasining flegmonasi va buyrak karbunkuli asorati paydo bo’lishi mumkin. Anuriya siydik-tosh kasalliklarida 2,5% hollarda uchraydi va bemor hayoti uchun xavf tug’dirishi mumkin. Umumiy rentgenologik tekshirishda buyrak sohasida kalsiy tuzlari, oksalatlar, fosfatlarning soyasini ko’rish mumkin. Uratlar esa deyarli soya bermaydi. Pnevmopiyelografiyada rentgenonegativ toshlarni aniqlash mumkin. Buyrak va siydik yo’llarining tosh kasalliklarida anuriyaning uch turi kuzatiladi:

1. Sekretor anuriya. Bunda buyrak parenximasida yuz bergan chuqur o’zgarishlar (piyelonefrit, nefrit, burushgan buyrak, polikistoz buyrak) sababli siydik ajralib chiqmaydi. 2. Ekskretor anuriya. Bu subtotal va obturatsion bo’lishi mumkin. Bunda siydik yo’llari toshdan bekilib qolgan bo’ladi. Anuriyaning bu turi mexanik, soxta anuriya ham deyiladi. 3. Reflektor anuriya. Sog’lom buyraklar va sog’lom siydik yo’llari fiksatsiyaning reflektor ta’sirida buyrakdan siydik ajralmay qoladi. Uning buyrak va periferik turlari farqlanadi. Tashxis, asosan, anamnez va laboratoriya, rentgenologik, ultratovush bilan tekshirishlar asosida aniqlanadi. Davolash quyidagi tartibda bo’ladi: a) og’riqqa qarshi davo; b) infeksiyani yo’qotish; d) nefro- va uretrolitiaz qaytalashining va asoratlarining oldini olish; e) toshlarni eritish uchun hamma imkoniyatlarni ishga solish (elektrogidravlik litotripsiya). Diyetoterapiya toshlar tarkibini hisobga olgan holda tavsiya etiladi. Dori- darmonlar bilan davolashda asosiy muammo toshlarni eritish uchun mo’ljallangan dorilarni berishdan iborat. Rovatin, rovatinåks, sistånal, urolitin, artemizollarning ta’siri shundaki, ular buyrakda giperemiya hosil qilib, qon aylanishini yaxshilaydi, diurezni kuchaytiradi, himoya kolloidlar sonini ko’paytiradi, bakteriostatik ta’sirga ega bo’lib, siydik chiqarish yo’llarining peristaltikasini kuchaytiradi, ayni vaqtda ular spazmolitik va sedativ ta’sirlarga ega bo’lganligidan toshlarning tushishiga sharoit tug’diradi. Rovatin, sistenal kuniga 3 marta ovqatdan 1/2—1 soat oldin 4—5 tomchidan shakarga tomizib ichiriladi. Davolash kursi bir necha oyga cho’zilishi mumkin. Pyatigorsk, Jeleznovodsk mineral suvlari maxsus ko’rsatmalar bo’yicha ichiriladi. Ovqatlanish rejimi — tuzsiz parhez taomlar.

Bemor osoyishta sharoit bilan ta’minlanadi, issiq vanna qilinadi, morfin, promedol, pantopon, atropin, urotropin, salol, streptotsid, furadonin inyeksiya qilinadi, ko’p suyuqlik ichiriladi. Operatsiya yo’li bilan davolanadi. Tibbiyot hamshirasi buyrak sanchig’ida bemor hushdan ketishi mumkinligini yodda tutishi va yurak-tomirlar dorilarini (kofein, kordiamin) taxt qilib qo’yishi lozim. Bemorni vannada yolg’iz qoldirish mumkin emas. Iliq vanna va grelka o’rniga issiq suvga ho’llangan sochiq bosish mumkin. Buyrak sanchig’i buyrak-tosh kasalligining asosiy va og’ir asoratidir. Bu holat toshning to’satdan qimirlashi va siydik yo’lida to’siq, dimlanish oqibatida kelib chiqadi. Buyrak sanchig’i siydik yo’llari silliq muskullari spastik qisqarishi natijasidir. Xuruj to’satdan boshlanadi, uning paydo bo’lishiga qattiq jismoniy zo’riqish, silkitadigan yo’lda yurish, shikastlanish båvosita turtki bo’lishi mumkin. Juda ko’p miqdorda suyuqlik istå’mol qilganda, ba’zan mutloq tinch holatda kechasi uxlayotgan vaqtda ham boshlanishi mumkin. Xuruj klinikasi — belning u yoki bu qismida to’satdan qattiq achishtiruvchi og’riq bo’lib, vaqt-vaqti bilan to’xtab, qaytalanib turadi. Og’riq siydik chiqaruv yo’li bo’ylab va siydik qopi tomonga, chov sohasiga, jinsiy a’zolarga tarqaladi. Odatda xuruj vaqtida og’riqli tez-tez siyish kuzatiladi. Bemor bezovtalanib, o’rnida o’zini har yoqqa tashlaydi, o’ziga qulay holat topishga harakat qiladi. Siydikda qon paydo bo’ladi, bemor rangi oqargan, uni sovuq ter bosadi, ko’ngli aynib, qayt qiladi, ichak parezi bo’ladi, oliguriya, anuriya kelib chiqadi. Pasternatskiy simptomi musbat bo’ladi, puls tezlashgan, kuchsiz to’lish bilan, og’riqning zo’ridan ba’zan bemor hushidan ketadi. Xuruj bir necha soat, ba’zida esa bir kecha-kunduz mobaynida ham tutib turadi. Shoshilinch yordam. Hamshira bemorga issiq muolajalar: bel sohasiga issiq grelka, vaziyatdan kelib chiqib issiq vanna qilishi kerak. Buyrak sanchig’i xurujida bemor hushidan ketishi mumkin, shuning uchun hamshira vannada bemorni yolg’iz qoldirmasligi zarur. Yurak qon-tomir preparatlari tayyor turishi kerak (kofein, kordiamin, 20—25 tomchi sistenal berish mumkin). Shifokor

ko’rsatmalariga ko’ra og’riq qoldiruvchi va spazmolitik moddalr (5 ml baralgin muskul orasiga yoki vena ichiga, juda sekinlik bilan 1 ml atropin yoki platifillin teri ostiga) yuboriladi, agar og’riq to’xtamasa narkotiklar qo’llaniladi. Davolash muolajalari ta’sir qilmagan taqdirda bemor urologiya (jarrohlik) bo’limiga yotqiziladi. Sistit Siydik qopining yallig’lanishi (sistit) — tez-tez uchrab turadigan (statistik ma’lumotlarga ko’ra urologik kasalliklar orasida 64% ni tashkil etadi) kasallik bo’lib, shilliq pardaning yallig’lanishi bilan xarakterlanadi. Bunda siydik qopi funksiyasi buziladi va siydik cho’kmasida ma’lum o’zgarishlar kuzatiladi. Sistit har xil yoshda va jinsda, lekin ayollarda ko’proq uchraydi. Bunda ichki jinsiy organlarning tez-tez yallig’lanishi, siydik pufagiga yaqinligi, siydik chiqarish kanalining qisqaligi, infeksiya tarqalishiga qulay sharoit (hayz, xomiladorlik, tug’ruqdan keyingi xolat) sabab bo’ladi. Etioligiya va potogenezi. Sistitning asosiy sababchisi infeksiya bo’lib, uni ko’pincha ichak tayoqchasi, kamroq xollarda streptakokk, protey va ko’kyiring tayoqcha qo’zg’atadi. Ko’pchilik bemorlardan aralash floralar (ichak tayoqchasi bilan stafilokokklar, stafilakokklar bilan protey) uchraydi. Protey yoki ko’kyiring tayoqcha tomonidan qo’zg’atilgan sistit katta xarakterga ega bo’lib, davolanishi og’irroq kechadi. Mikroblar siydik pufagiga tushib, undan siydik chiqaruv kanaliga, jinsiy a’zolarga, yo’g’on ichakka, toz kletchatkasi yoki gemotogen va limfogen yo’l orqali turli xildagi yiringli o’choqlarni (tonzillit, pulpit, paratsistit, prostatit va boshqalar) yuzaga kelishi mumkin. Sistit ba’zida ekzogen yo’l bilan, ya’ni instrumental tekshiruvdan so’ng ham yuzaga kelishi mumkin. Shunday hodisalar ham kuzatilganki, urogen infeksiya tufayli siydik pufagining shilliq qavati, buyrak jomlari va siydik yo’lining shilliq qavati ham zararlanishi mumkin. Oxirgi vaqtlarda (ko’pincha) trixomonadali sistit ko’paymoqda. Kasallik yaxshi, qulay shart-sharoitdan keyin rivojlanadi. Bunga organizmning qarshi kurashish qobiliyati pasayganda ya’ni, infeksiyalar, ko’p

charchash, to’yib ovqatlanmaslik, gdovitaminozlar, yuqumli kasalliklar, ichak tizimi kasalliklari, toz a’zolarining yallig’lanishi, postata bezining adenomasi, siydik chiqaruv kanalining strukturasi, surunkali qabziyatlar, shuningdek sovuqqotishlar kiradi. Siydikning tutilishi ko’p xollarda siydik pufagining trofik buzilishi, shuningdek unga mexanik bosimning ta’siri va nevrogen buzilishlar ham kasalliklar yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Yana uzoq vaqt siydikni saqlab yurish, vaqtida xojatxonaga bormaslikdan keyin ham sistit yuzaga kelishi mumkinligi aniqlangan. Kam hollarda siydik pufagida yoki qo’shni a’zolar (bachadon bo’yni va boshqa) da saraton kasalligi bo’lib, nur terapiyasini qabul qilgandan so’ng ham asorat sifatida sistit yuzaga kelgan. Qizlik pardasi yo’qolgandan keyin ham infeksiya tushib, deflaratsion sistit, ba’zilarda esa nitrobenzol kimyoviy vositasini qabul qilganda sistit yuzaga kelgan. Dori (nitrobenzol) siydik pufagining shilliq qavatini ta’sirlab noinfeksion sistit yuzaga kelishi kuzatilgan. Klasifikatsiyasi. Sistit: birlamchi va ikkilamchi; o’tkir va surunkali; Etiologik jihatdan: Infeksion (spetsefik va nospetsefik) va noinfeksion (kimyoviy, termik, toksik dorilardan va alimentar). Ikkilamchi sistit boshqa kasalliklardan keyin rivojlanadi: toshlar, o’t pufagining o’smasi, adenoma va prostata bezi saratonida, uretra strukturasuda, jinsiy a’zolar yallig’lanishi jarayonlarida. Patalogoanatomik belgisiga ko’ra: — follikulyar; — kistoz; — emfizematoz; — gemorragik; — proliferativ; — yarali-nekrotik sistitlar farqlanadi. Kasallik tarqalish darajasiga ko’ra trigonitli, bo’yinli va diffuz sistitlar farqlanadi.

Patalogik anotomiya. Patalogik o’zgarishlar sistitni qanday formasiga qarab siydik pufagining shilliq qavatini qizarishidan to nekrozgacha o’zgarishi mumkin. Klinikasi. O’tkir sistitga triada simptom xarakterli bo’lib, unga qorinning pastki qismida og’riq, pollakiuriya va piuriya xossalari kiradi. Sistitning gemorragik formasida makrogematuriya birinchi o’rinda turadi. Og’riq siydik chiqarishning boshida, oxirida yoki boshidan oxirigacha kuzatilishi mumkin. Kichik yoshdagi o’g’il bolalar ko’pincha jinsiy o’latining boshchasi og’rishidan shikoyat qiladilar. Agarda kasallik yanada rivojlansa, og’riqlar siydik pufagi sohasida ham yuzaga kelib, siydik chiqaruvchi tenezm paydo bo’ladi. Yallig’lanish jarayoni paravezikal kletchatka (paratsistit)ga o’tgan bo’lsa siydik chiqarish vaqtida og’riq yanada kuchli bo’ladi. Pollakiuriya kuni bo’yi kuzatiladi, kasallikning namoyon bo’lish darajasi uning formasiga bog’liq ya’ni o’rtacha chidamli (kataral sistit) dan, to chidab bo’lmas (yallig’lanishli jarayon) dan umuman siydik tuta olmaslik kuzatiladi. Ayniqsa bachadon bo’yni va siydik pufagi uchburchagi zararlanganda umuman siydik chiqarish juda tezlashgan bo’ladi. Yosh bola o’tkir sistit bilan og’riganda pollakiuriya emas aksincha siydik tutilishi kuzatiladi. Sabab og’riqning kuchliligidan siydik chiqaruv kanali va siydik pufagini bo’yindan o’tuvchi siydikni chiqaruvchi sfinkter spazmga uchraydi, natijada bolalar siya olmay qoladi. Yaqqol piuriya bo’lganda, makroskopik tekshirilganda siydik loyqaligi kuzatiladi. Piuriya kamroq rivojlangani mikroskop orqali aniqlanadi. Gematuriya ko’pincha terminal bo’ladi. Bemorlarning harorati, gangrenoz sistitdan xoli normal bo’ladi. Xaroratning oshishi pielonaefrit yoki paratsistit qo’shilganda kuzatiladi. Diagnostikasi. O’tkir sistitni tashxislash uchun klinik belgilar va siydik anamnezi (leykotsituriya, bakteriuriyalarga asoslangan xolda amalga oshiriladi, ba’zan oz miqdorda albuminuriyalar) va gematuriyaga uchrashi mumkin.

O’tkir sistitga uchragan bemorlarning qovuq usti, siydik pufagi sohasini palpatsiya qilganda og’riq, ayollarda esa vaginal tekshirilganda og’riq kuzatiladi. Ko’rsatmalar bo’lganda endoskop yoki rentgen yordamida tekshiruvlar o’tkazilishi mumkin. Sistoskopiyani esa o’tkir sistitda o’tkazib bo’lmaydi, chunki u kuchli og’riqni chaqirib, kasallikning kechishini yanada og’irlashtiradi. Sistoskopiyada siydik pufagining boshqa kasalliklari, ya’ni surunkali sistitni aniqlashda foydalaniladi. Sistitlarda sistoskopik rasm polimorf bo’ladi. O’tkir cho’ziluvchan va asoratsiz sistitda siydik pufagining shilliq qavati qizargan, shishgan va fibrinoz qoplam bilan qoplanganligi kuzatiladi. Buyraklarga asorat bergan sistitda sistoskop orqali tekshirilganda siydik chiqaruv yo’lining chiqarish qismida indigokarmin ajralishi buzilganligi aniqlanadi. Rentgenologik tekshiruvdan toshlar, siydik pufagining divertikuli va pufak- siydik yo’li refleksi bor-yo’qligini aniqlashda foydalaniladi. O’tkir sistit davolashdan so’ng natijasi qoniqarli hisoblanadi. O’z vaqtida to’liq davolnsa butunlay tuzalib ketadi. 12—17% hollarda o’tkir sistit retsidiv berib turishi mumkin. Surunkali sistit ikkilamchi kasallikdir. Kistoz sistit bundan istisno. Siydik pufagida kamdan kam xollarda kista uchrasada klinik belgilari o’tkir sistitga o’xshamaydi. U boshqa kasalliklarni tekshirib ko’rganda aniqlanib qolishi mumkin. Surunkali sistitning boshqa xollarida xuddi o’tkir sistitdagi kabi klinik belgilar kechadi. Lekin kasallik uzoq muddat cho’ziladi. Surunkali sistit bilan og’rigan bemorni sistoskopiyada ko’rilganda siydik pufagining shilliq qavati o’choqli, total yoki diffuz giðeremiyalangan bo’ladi, u tabiiy yaltiroqligini yo’qotgan, hiralashgan, bir tekis emas, g’adir-budirroq tusga kirganligini ko’rish mumkin. Differensial tashxis (diagnoz). Sistitni pielonefrit bilan siydik ajratuv a’zolari tuberkulyozi bilan, yana kichik toz a’zolarining kasalliklari bilan differensiatsiyalash lozim. Bunda sistit ikkilamchi xarakterni tashkil qiladi. Sistitdan tashqari, siydik pufagining nevrozida

izolyatsiyalangan pollakuriya kuzatiladi. Siydik ayirish a’zolarini defferensial diagnoz qilish uchun laboratoriya taxlillari, endoskopik va rentgenologik tekshiruv ma’lumotlari kerak. Sistitning polipoz formasini o’zma kasalligi bilan siydik qoldig’ini sitologik tekshirib, biopsiya qilinadi. Asoratlari. Infeksiya siydik pufagidan, siydik yo’liga yoki qop orqali buyrakka o’tib pielonefritni chiqarishi mumkin. Yarali va nekrotik sistit peritonit asoratini berishi mumkin. Siydik pufagining oldida sklerotik o’zgarish tufayli paratsistit yuzaga kelishi mumkin. Kamdan kam hollarda surunkali sistitdan so’ng siydik pufagi qisqarib (g’ijimlanib) qolishi mumkin. Davolash. O’tkir sistitga chalingan bemorga yotoq rejimi buyuriladi. Jinsiy yaqinlik to’xtatiladi, ko’p suyuqlik ichish buyuriladi hamda spirtli ichimliklarni ichish, sho’r va achchiq taomlar iste’mol qilish man etiladi. Siydik xaydovchi damlamalar: buyrak choyi, toloknyanka, makkajo’xori popugi buyuriladi. Og’riqsizlantiruvchi ta’sirni chaqirish uchun iliq vanna va grelkalardan foydalaniladi. Dizurik jarayonlarni yengillashtirish uchun spazmolitik preparatlardan: noshpa, belladonna, platifillin, kellin, papaverin shuningdek analgetiklardan (analgin) beriladi. Antibakterial terapiya o’tkaziladi: furagin (0,1 gr—3—4 mahal), furadonin (0,1 gr — 3—4 mahal), negram (0,5 gr — 4 mahal), nitroksolin (0,1 gr — 4 mahal), 5- NOK (0,1 gr — 4 mahal). Antibiotiklardan (eritromitsin, titrosiklin, oletitrin, ossatsilin va boshqalar) buyuriladi. Shu dori vositalarining birortasini optimal sutkali dozada 7—10 kun qabul qilinganda dizurik buzilishlar kamayib, bemor ahvoli ancha yaxshilanadi. Surunkali sistitga uchragan bemorlarni davolashda bir qancha qiyinchiliklar yuzaga keladi. Avval antibiotikogramma qilingach, antibakterial terapiya boshlanadi. Ko’pincha bunday bemorlarga ikkita preparat birga beriladi, ya’ni

antibiotik bilan sulfanilamidlar yoki nitrofuran preparatlari beriladi. Antibakterial davo bir necha oygacha, avval antibiotik keyin sulfanilamidlar va nitrofuran unumlari har 5—7 kunda, antibiotikogrammaning qayta natijasiga ko’ra o’tkaziladi. Kasallik juda chuqur kechsa, mahalliy davo o’tkaziladi, ya’ni 2% li bo’r kislotasining eritmasini ilitib, etakiridin, furatsillinni 1 : 5000 nisbatda, kollargoling 1—2 %lisi siydik pufagiga instiyatsiya qilinadi. Yana antibacterial preparatlar, baliq yog’i yoki steril vazelin yog’i ishlatiladi. Ikkilamchi sistitning turli formasida birinchi navbatda birlamchi kasallikni aniqlash lozim. Buning uchun tosh, o’sma, siydik pufagining divertikuli, siydik ajratuv kanalining strukturasi, prostata bezining adenomasi, jinsiy a’zolarda yallig’lanish o’chog’ini aniqlash lozim. Profilaktikasi. Birinchi navbatda kasallik sababini aniqlash lozim. Endovezikal tekshiruvlarga amal qilgan holda kateterizatsiya o’tkaziladi (aseptikaga rioya qilgan holda). Buyrak yetishmovchiligi Buyrak yetishmovchiligi — bu buyrak koptokchasi va kanalcha funksiyalarining asta-sekin va doimiy og’irlashuvi bo’lib, bunda buyrak o’zining normal ichki muhitini saqlab tura olmaydi. Buyrakning asl kasalliklari, xususan, glomerulonefrit va piyelonefrit uning asosiy sababchisi hisoblanadi. Buyrak yetishmovchiligi, ayniqsa, yoshlar o’rtasida, nogiron bo’lib qolish va o’lim yuz berishining asosiy sabablaridan biridir. Yevropada yil davomida 100 000 aholidan 300 nafari shu xastalikdan nobud bo’ladi. Xronik buyrak yetishmovchiligida prognoz asosiy jarayonning etiologiyasiga, kechishiga va avj olishiga, asoratlariga bog’liq va uning rivojlanish suratlari bilan belgilanadi. Shuning uchun har bir hamshira bemorlarni o’z vaqtida laborator tekshiruvlardan o’tkazish va bemorlarni parvarish qilish usullarini yaxshi o’zlashtirishi lozim. Ayniqsa, badan terisini parvarishlash va yotoq yaralarning oldini olish, terini parvarish qilish choralarini aniq bajarishi kerak.

O’tkir buyrak yetishmovchiligi O’tkir buyrak yetishmovchiligiga olib keladigan etiologik omillar ko’p va ularni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: 1. Prerenal: arterial bosimning keskin pasayib ketishi, akusherlikdagi asoratlar, gemoliz va mioliz, elektrolitlar yo’qotish, endogen intoksikatsiyalar. 2. Renal yoki buyrakka taalluqli: nefrotoksikoz, ayrim dori preparatlarning toksik-allergik ta’siri, infeksiyalar va boshqa. 3. Postrenal: siydik yo’llarini berkitib qo’yadigan jarayonlar, buyrak asl kasalliklarining asoratlari. O’tkir buyrak yetishmovchiligi patogenezi uzil-kesil aniqlanmagan. Bu haqda bir necha nazariya mavjud: toksik, allergik, gipoksik nazariya yoki angiospatik nazariya ilgari surilgan, oxirgi nazariyaning tarafdorlari bu patologiyada patologik o’zgarishlarni buyrak arteriyalariga etiologik omilning bevosita yoki reflektor ta’siri oqibatida vujudga keladigan ishemiya bilan izohlaydilar, bu esa gistologik va eksperimental tekshirishlarda tasdiqlanadi. (Pitel A.Y., Pogorelko I.P. va b.). O’tkir buyrak yetishmovchiligining to’rt bosqichi farq qilinadi: 1. Boshlang’ich bosqich: oliguriya, belda og’riq paydo bo’lishi, gemoliz natijasida siydikda kamdan kam hollarda qon bo’lishi. 2. Ikkinchi (oligurik) bosqich: keskin oliguriya yoki anuriya, qator a’zolar va sistemalar, avvalo markaziy nerv sistemasining zararlanish alomatlari. 3. Diuretik bosqich: diurez tiklanadi, bu, odatga, kasallikning 6—14- kuni kuzatiladi va gipokaliemiya rivojlanishi jihatidan xavfli. 4. Sog’ayish bosqichi: odatda, 1 yilgacha cho’ziladi va a’zolar hamda sistemalar funksiyasi, xususan, eritropoyez, kislota — asos holati, suv — elektrolit balansining tiklanishi, buyrakning shlak ajratish funksiyasi kompensatsiyasi, arterial bosimning normaga kelishi bilan xarakterlanadi. O’tkir buyrak yetishmovchiligi prognoz jihatdan xavfli, biroq tegishli davo tadbirlari ko’rilganda qaytar jarayon hisoblanadi. Davolash quyidagicha o’tkaziladi:

1. Etiotrop: sabab-omillarga ko’ra o’tqaziladi va har bir ayrim holda indvidual yondoshish zarur. 2. Simptomatik: o’rinda yotish rejimi, badan terisi, og’iz bo’shlig’ini yaxshi parvarishlash, gigiyenik vannalar, teri qoplamlarini sochiq bilan artish, orqa va dumba terisini kamfora spirti bilan artish, me’dani 2 % li oshxona sodasi bilan yuvish, tozalash klizmasi, infeksiyalar qo’shilib kelishining oldini olish maqsadida antibiotiklar, spazmolitik vositalar — platifillin, papaverin, eufillin yuborish, giperkaliemiya (atsidoz)ga qarshi kurash, glukoza, natriy xlorid, kalsiy glukonat eritmasi, parhezga rioya qilish, natriy bikarbonat eritmasi, anobolik garmonlar, kokarboksilaza, V guruh vitaminlari, gipotenziv, yurak dorilari, siydik haydovchi dorilar ko’rsatmalar bo’yicha beriladi. 3. Maxsus davolash metodlari: alishtirib qon quyish, me’da va ichaklarni yuvish, peritoneal dializ — uzluksiz yoki uziq-uziq usullar bilan. Surunkali buyrak yetishmovchiligi Surunkali buyrak yetishmovchiligi deb nefronlar sonining kamayishi va funksional o’zgarishi natijasida buyrakning ekskretor va sekretor funksiyasining buzilishiga va buning oqibatida organizm ichki muhitini normada tutib turolmasligiga aytiladi. Etiologiyasi. Surunkali buyrak yetishmovchiligiga olib keluvchi sabablar. Glomerulonefritlar, surunkali piyelonefrit, interstitsial nefrit; siydik-tosh kasalligi, siydik ajratish sistemasining o’smalari; buyrak arteriyalarining stenozi, arterial gipertenziya; biriktiruvchi to’qimaning diffuz kasalliklari, qandli diabet. Bu kasalliklar orasida surunkali buyrak yetishmovchiligining kelib chiqishida glomerulonefritlar 33 %, surunkali piyelonefrit 21—30 %, qandli diabet 9 %ni tashkil qiladi. Patogenezi. Turli sabablarga qaramasdan buyrakdagi morfologik o’zgarishlar bir xilda kechadi va sklerotik jarayonlar rivojlanishiga olib keladi. Surunkali buyrak yetishmovchiligi vaqtida normal vazifani bajaruvchi nefronlar sonining 30 % dan kamayishi tufayli buyraklar suv-elektrolit almashinuvini va osmatik gomeostazni boshqara olmay qoladi, siydik bilan chiqarilishi lozim bo’lgan

moddalarni ajrata olmaydi, zaharli moddalar badanga yig’ila boshlaydi. Surunkali buyrak yetishmovchilik vaqtida badanda oqsil almashinuvi mahsulotlari — mochevina, kreatinin, siydik kislota to’planib qoladi. Ularning miqdori ko’paya boradi. Suv-elektrolit muvozanati buziladi. Surunkali buyrak yetishmovchiligining dastlabki bosqichlarida buyrakning konsentratsion vazifasi buziladi. Vazifasi saqlangan nefronlar yuqori bosim ostida zo’riqib ishlaydi va normadagiga nisbatan ko’proq suyuqlikni chiqarib tashlashga to’g’ri keladi. Shuning uchun poliuriya rivojlanadi, siydik ajralishining sutkalik ritmi buziladi va izostenuriya kelib chiqadi. Surunkali buyrak yetishmovchiligining so’nggi bosqichlarida siydik miqdori keskin kamayadi va oliguriya hamda anuriya kelib chiqadi. Buyraklarda eritropoetin ishlanishi buziladi, natijada anemiya rivojlanadi. Renin ishlanishi davom etadi, uning aktivligi oshadi va doimiy yuqori arterial gipertenziyaga olib keladi. Tasnifi. E.M.Tareyev ko’rsatmasiga binoan, surunkali buyrak yetishmovchilida 2 ta bosqich tafovut qilinadi. I. Konservativ bosqisida buyrak koptokchalarining filtratsiyasi 40 ml/min gacha kamayadi. II. Terminal bosqichida filtratsiya 15 ml/min gacha kamayadi. Klinik manzarasi. Surunkali buyrak yetishmovchigining klinik manzarasida quyidagi sindromlarni farqlash mumkin: nefrologik, gastroenterologik, distrofik, anemik-gemorragik, suyak-bo’g’im sindromi. I bosqichda bemorlar hech qanday shikoyat qilmasligimumkin. Surunkali buyrak yetishmovchilik rivojlanib borayotgan dastlab nefrologik sindromlar: holsizlik, uyquchanlik, charchash, ishtahaning pasayishi, befarqlik bo’ladi. Gastroenterologik sindrom: ko’ngil aynishi, ishtaha yo’qolishi, ozib ketish, ich ketishi bilan kuzatiladi. Dispeptik shikoyatlarning kelib chiqishiga uremik gastrit sabab bo’ladi. Uremik zaharlarning organizmda to’planib qolishi badan qichishiga, teri ostida qon quyilishiga sabab bo’ladi. Uzoq vaqt organizmda siydik kislotasi yig’ilib qolishi „uremik“ podagraga olib keladi. Qon bosimi oshganligi natijasida ko’rish qobiliyati pasayadi.

II bosqichda teri oq-sariq rangga kiradi, teri ostida qonquyilishlar kuzatiladi, teri quruq bo’ladi, tirnalganda izi qoladi va teri qurib tusha boshlaydi, organizmning og’irligi kamayadi. Qon bosimi oshadi. Og’izdan siydik hidi kelib turadi, til quruq, mallarang karash bilan qoplanadi. Qorin paypaslab ko’rilganda epigastral sohada og’riqni kuzatish mumkin. Nevrologik simptomlar kuchayganda titrashlar, polineyropatiya kelib chiqadi, bemor komatoz holatga tushadi, shovqinli yoki xirillab nafas oladi. Ko’pincha gipotermiya kuzatiladi. II bosqichida diagnoz qo’yish uchun buyrakning funksional holatini va azot shlaklarining to’planib qolish darajalarini bilishi kerak. Zimnitskiy sinamasi o’tqazilganda izostenuriya va gipostenuriya kuzatiladi. Organizmda kreatinin to’planib qolishi buyraklar vazifasining buzilishi bilan boradi. Bemorlarning ahvoli yomonlashishi bilan kreatinemiya darajasi ortadi. Surunkali buyrak yetishmovchiligini aniqlash, odatda, qiyinchilik tug’dirmaydi. Tashxis anamnez (uzoq muddat buyrak kasalliklari bilan kasallanganligi), bemorni bevosita tekshirish, laboratoriya analizlari (siydik analizi, qondagi azot qoldiqlari, koptokcha filtratsiyasining miqdori) natijalariga asoslanadi. Davolash tartibi quyidagicha: 1) bemorni kasalxonaga yotqizish (zarurat bo’lganda); 2) bemorlarni tegishlicha parvarish qilish; 3) suv-tuz rejimiga rioya qilish; 4) boshqa a’zo va sistemalar holatini, etiologik omillar, surunkali buyrak yetishmovchiligining kechishi va bosqichini nazarda tutib, buyrakning buzilgan funksiyalarini tiklashga qaratilgan davolash tadbirlari; 5) yetarli dozalardagi antibiotiklar yoqish-yoqmasligi, ko’rsatmalar va monelik qiladigan hollarni hisobga olgan holda I bosqichidayoq streptomitsin, neomitsin, kolimitsin kabi antibiotiklarni, II bosqichdan boshlab, tetratsiklin qatoridagi preparatlarni tayinlash mumkin emasligini unutmaslik lozim; 6) yurak preparatlari (strofantin, digoksin va b.) ko’rsatmalar bo’yicha beriladi;

7) siydik haydaydigan dorilar (gipotiazid, furosemid, uregit, veroshpiron, etakrin kislota va boshqalar mannitol yoki mannit eritmalari bilan birga, ko’rsatmalar bo’lganda) bilan davolash; 8) gipotenziv vositalar (dibazol, papaverin, eufillin, obzidan, inderal, anaprilin, rauvolfiya preparatlari va b) arterial bosimning darajasi va surunkali yetishmovchiligining bosqichiga ko’ra tayinlanadi; 9) anemiya holatiga qarshi kurashga qaratilgan davo tadbir- lari; 10) asidozga va giper-gipokaliemiyaga qarshi kurash; 11) ehtimol tutilgan infeksion asoratlarni davolash; 12) uremik osteodistrofiyani davolash (fosforga boy oziqovqat mahsulotlarini qabul qilishni kamaytirish); 13) xronik gemodializ (“sun’iy buyrak”) — terminal buyrak yetishmovchiligi bo’lgan bemorlar qonini buyrakni ko’chirib o’tqazishga tayyorlashning zarur bosqichi hisoblanadi. Prognozi . Surunkali buyrak yetishmovchilik kasallikning ilk bosqichida bemorning mehnat qobiliyati saqlanib qoladi, biroq buyrak funksiyasi buzilishi avj olib borsa, bemorni nogironlikka olib keladi. Gemodializ va buyrakni ko’chirish metodlari qo’llanilsa, prognoz xayrli bo’ladi. Oldini olish. Surunkali buyrak yetishmovchiligiga olib keluvchi kasalliklarni o’z vaqtida davolashdan iborat. Parvarishi. Darmonsiz va og’ir yotgan bemorlarda qovuq sfinkteri bo’shashganda siydik tutib turolmaslik yuz beradi, u oz-ozdan yoki tomchilab chiqib turadi. Bemor siydik chiqarish aktini idora qila olmaydi, shu tufayli choyshab va ich kiyimlar ho’l bo’ladi, shiptir hid paydo bo’ladi. Agar bemor o’rinda yotsa, tagiga rezina sudno qo’yiladi, yoki ko’pincha siydikdon beriladi. Siydik tutolmaydigan, o’rindan turmay yotadigan bemorlarning tagini tez-tez yuvib turish, choyshab va ich kiyimlarni alishtirib turish zarur. Siydik tutolmaydigan bemorlar uchun yumshoq siydikdonlar bo’ladi, ular gavdaga tasmalar yordamida

mahkamlab qo’yiladigan rezina idishdan iborat. Siydikdonlarni har kuni issiq suv bilan sovunlab yuvish va siydik hidini yo’qotish uchun xlorid kislota yoki kaliy permanganatning kuchsiz eritmasi bilan chayib turish zarur.

Adabiyotlar : 1. O’. B. Sharapov. Ichki kasalliklar. Abu Ali ibn Sino. T., 1994. 2. K. Bahodirov. Ichki kasalliklarda tashxis va diagnostika. T., 1993. 3. L.S. Zalikina. Bemorlarning umumiy parvarishi. T., 1995. 4. N.M. Kamolov. Ichki kasalliklar. T., 1996. 5. V.A. Galkin. Ichki kasalliklar. T., 1989. 6. E.Y. Qosimov. Ichki kasalliklar propedevtikasi. T., 1998. 7. „Hamshira“ jurnali, T. 2000. 8. V.M. Majidov. Yuqumli kasalliklar. T., 1993.

Похожие

Siydik tanosil tizimi, buyraklarning o’tkir kasalliklari. Buyrak toshi kasalligi, buyrak sanchig’i, uremik koma.

Gipertoniya xafaqon kasalligi

Raxit va spazmofiliya kasalligi

Ayirish va tanosil a`zolari kasalliklari

Nafas potologiyasi. Jigar va buyrak potologiyasi va ikki organning qon aylanishdagi o’xshash tizimi