Ayiruv a’zolari tizimi - Медицина - Рефераты

Ayiruv a’zolari tizimi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

66.5048828125 KB

Ayiruv a’zolari tizimi Reja: 1. Ayiruv a’zolari 2. Odamning buyraklari, ter bezlari, 3. Siydik hosil bo’lishi. 4. Koptokchalardagi filtrlanish.

Ayiruv a’zolari Ayiruv a’zolari ko’phujayrali hayvonlarning aksariyatida shakllangan bo’lib, ular ortiqcha suyuqlikni, ayrim ionlarni va moddalar almashinuvining qoldiq mahsulotlarini organizmdan chiqarishda xizmat qiladi. Odamning buyraklari. Odamning buyraklari, ter bezlari, o’pkasi va ichagi - chiqaruv a’zolari hisoblanadi. o’pka karbonat kislotasi, suv va ba’zi uchuvchan moddalarni (masalan narkoz paytida efir, xloroform va boshqa moddalarning bug’larini, alkogolli ichimliklar ichilganda alkogol bug’larini) organizmdan chiqarib yuboradi. Ba’zi bir og’ir metallarning tuzlarini va o’t pigmentlarining o’zgarish mahsulotlarini organizmdan ichak chiqarib yuboradi. Ayiruv a’zolar modda almashinuvining yakuniy mahsulotlarini organizmdan chiqarish bilan bir qatorda, organizm ichki muhitining tarkibini va xossalarini doimiy darajada saqlash uchun ham ahamiyatga ega. Masalan, osmoregulyatsiyada, ya’ni ichki bosimning osmotik bosimi turg’unligini saqlashda (izoosmiya) va ionlar tarkibining turg’unligini saqlashda (izoioniya) qatnashadi. Shu bilan birga, buyraklar, o’pka, ter bezlari organizmda vodorod ionlari kontsentratsiyasini doimiy darajada ushlab turishda ham muhim ahamiyatga egadir. o’pka alveolalari va teri yuzasidan suvning bug’lanishi tana haroratini pasaytiradi, demak, ter bezlari va o’pka termoregulyatsiyada ham qatnashadi. Ayiruv a’zolar o’rtasida yog’ va sut bezlari alohida o’rin tutadi. Ular ajratadigan moddalar - teri yog’i va sut - moddalar almashinuvining yakuniy mahsulotlari bo’lmasdan, ma’lum fiziologik ahamiyatga ega, ya’ni sut - chaqaloq uchun ovqat bo’lsa, teri yog’i esa - terini moylab turadi. Qushlar va baliqlarda ayiruv jarayonlarida burun va rektal tuz bezlari, jabralari ham qatnashishi mumkin. Chuchuk suvda yashovchi oddiy jonzotlarda osmoboshqaruv va suvni ekskretsiya qilish, hamda dengizda yashovchi ayrim oddiy jonzotlarda suyuqlikni ayirish qisqaruvchan vakuolalar tomonidan ta’minlanadi. Chuchuk suvdagi amyobalarning qisqaruvchan vakuolalari tarkibidagi osmotik bosim tsitoplazmanikidan past bo’ladi.

Yassi chuvalchanglarda, nemertinlar, priapulidlar va boshqalarda ayiruv protonefridiy yordamida amalga oshiriladi. Protonefridiy kanalcha ko’rinishida bo’lib, uning proksimal qismi kiprikchalari bo’lgan terminal hujayradan tashkil topgan. Kiprikchalarning tebranishi nefridial kanalcha bo’shlig’ida manfiy bosim hosil qiladi va oqibatda unga suyuqlik so’riladi. Kanalcha bo’shlig’ida natriy ionlari va suv reabsorbtsiya bo’ladi. Tselamik bo’shliq mavjud bo’lsa, ayiruv funktsiyasini metanefridiy va tselamoduktalar bajaradi. Metanefridiylar annelidlarda, o’zgargan tselamoduktalar mollyuskalarda va bo’g’imoyoqlilarda faoliyat ko’rsatadi. Moslashgan tuzilmalar, filtrlangan suyuqliklarning ko’pchilik komponentlarini reabsorbtsiyasini va qator moddalarni siydikka sekretsiya qilinishini ta’minlovchi kanalchalar tizimi bilan bog’langan bo’ladi. Barcha umurtqalilar sinfi vakillarinng buyraklaridagi nefron Malpigi tanachasidan boshlanadi. Tugunchaning ichki bo’shlig’idan bo’yin segmenti boshlanadi, ayrim hollarda bu segment bo’lmaydi va bu paytda, Boumen kapsulaning tashqi qismini hosil qiluvchi parietal yaproq nefronning praksimal segmentiga o’tadi (13.1-rasm). Uning hujayralarini o’ziga xos xususiyati, ko’p sonli vorsinkalarning mavjudligida bo’lib, ular shyotkasimon tasma hosil qiladi. Undan keyin, sut emizuvchilar buyragida Genle sirtmog’ining yupqa qismini hosil qiluvchi oraliq yoki bog’lovchi bo’lim keladi. Ko’pchilik hayvonlarning buyragida nefronning distal sigmenti bo’lib, unga Genle sirtmog’ining yo’g’on ko’tariluvchi bo’limi, distal burama kanalcha va bog’lovchi kanalcha kabilar kiradi. Bu nefronning oxirgi qismi bo’lib, yig’uvchi naychalar tizimi bilan birlashadi. Umurtqalilar turli sinflari vakillarida siydik hosil bo’lishi asosida yotuvchi, ya’ni tugunchali fitratsiya, reabsorbtsiya va sekretsiya jarayonlarining jadalligi bir xil bo’lmaydi. Yumaloqog’izlilarda, baliqlarda, amfibiyalarda va reptiliyalarda tugunchali filtratsiya darajasi 100 g tana massasiga nisbatan 1 soatda 1-4 ml. ga teng, qushlarda bu ko’rsatkich anchagina yuqori, sut emizuvchilarda esa 10-15 marta yuqori bo’ladi. Kalamushlarda filtratsiya qilinuvchi suyuqlik hajmi 1 soatda 50 ml.ga (100 g tana massasiga nisbatan) teng bo’ladi. Filtratsiya darajasining

bunday ko’p miqdorda o’zgarishi, evolyutsiya jarayonida, reabsorbtsiyaning ekvivalent o’zgarishi bilan birga sodir bo’lgan deb hisoblash mumkin. Xaqiqatdan juda kalta, boshqalarida esa - ingichka uzun bo’limi bo’lgan Genle sirtmog’i bor bo’lib, u distal segment bilan bog’lanadi. Uning tarkibiga Genle sirtmog’ining yo’g’on ko’tariluvchi shoxi, distal burama kanalcha va yig’uvchi nay bilan tutashgan bog’lovchi kanalcha kiradi. Nefronning nomlari qayd qilingan bo’g’imlarini har birining funktsiyasi turlichadir. Odam va sut emizuvchilarning buyraklarida tugunchalarining joylashishiga qarab farqlanadigan nefronlarning bir necha turi mavjud: yuza, intrakortikal (po’stloq qatlami ichida yotadigan) va yukstamedullyar (ularning tugunchalari po’stloq chegarasi va mag’iz moddasi yonida joylashgan). Turli tipdagi nefronlar Genle sirtmog’ining uzunligi va tarkibi hamda siydikni osmotik kontsentratsiyalanishi jarayonida qatnashishi bo’yicha farqlanadi. Siydikni hosil qilishda qatnashish bilan bir vaqtda, buyraklar inkretor a’zolar sifatida ham muhim rol o’ynaydi. Buyraklarda bir qator fiziologik faol moddalar hosil bo’ladi. Bunda, yukstaglomerulyar apparat (lotincha juxta - yonida, glomerulus - koptokcha, tuguncha) alohida ahamiyatga ega bo’lib, unda renin sintezlanadi va ajratiladi. Yukstaglomerulyar apparat: afferent koptokchalar arteriolasi (bundan, qon tugunchalarga qarab oqib keladi); chiqarib ketuvchi, efferent koptokchalar arteriolasi (bundan, qon chiqib ketadi) va distal burama kanalchalar hujayralarining zich dog’i (13.4-rasm) kabi tarkibiy tuzilmalardan iborat. Xulosa qilib aytganda, buyraklar - polifunktsional a’zo bo’lib, tarkibida azot bo’lgan metabolitlarni va organizm uchun yot bo’lgan moddalarni chiqarish bilan bir qatorda, ular, suyuqliklarni boshqarishda, osmotik bosimni, ionli tarkibni va kislotali-ishqorli tenglikni doimiy darajada saqlashda, oqsillar, lipidlar, uglevodlar va vitaminlar metabolizmida qatnashadi. Arteriya bosimini, eritropoez, elektrolitlar gomeostazini boshqaruvchi biologik faol moddalarni hosil qilib, muhim inkretor funktsiyani bajaradi.

Rasm.13.4. Yukstaglomerulyar apparatning qurilishi: 1-yukstaglomerulyar hujayralar; 2-afferentarteriola; 3-distal burama kanalchaning bo’shlig’i; 4-efferentarteriola; 5-buyrak koptokchasi kapsulasining bo’shlig’i (Boumen kapsulasi). Siydik hosil bo’lishi. Buyrak murakkab tuzilishga ega bo’lib, taxminan 1 mln nefronlardan iborat va ular struktura hamda funktsional birlik hisoblanadi. Nefronlarning orasida qo’shuvchi (interstitsial) to’qima mavjud. Nefronning funktsional birlik hisoblanishiga sabab, u, siydik hosil bo’lishida ro’y beradigan barcha jarayonlar yig’indisini amalga oshira oladi. Nefron - qo’sh devorli tovoqcha shaklidagi kichik kapsuladan (Shumlyanskiy-Boumen kapsulasi) boshlanadi. Ushbu kapsulaning

ichida kapillyarlar kalavasi (Malpigiy koptokchasi) bor, devorlari orasidagi bo’shliqdan kanalcha boshlanadi. Kapsulaning ichki varag’i yapaloq mayda epiteliy hujayralardan tuzilgan bo’lib, bu hujayralarning orasi yoriq va ular uch qavat molekulalardan tashkil topgan bazal membranada joylashgan. Malpigiy koptokchasi kapillyarlarining endoteliy hujayralarida diametri taxminan 0,1 mk bo’lgan teshiklar mavjud. Demak, koptokcha kapillyarlaridagi qon bilan kapsula bo’shlig’i o’rtasidagi to’siq yupqa bazal membranadan iborat. Kapsula bo’shlig’idan burama siydik kanalchasi boshlanib - birinchi tartibdagi burama kanalcha - po’stloq va mag’iz qavatlari orasidagi chegaraga etgach, u torayadi va to’g’rilanadi. Ushbu kanalcha, buyrakning mag’iz qavatida Genle qovuzlog’ini hosil qiladi va buyrakning po’stloq qavatiga qaytadi, ya’ni Genle qovuzlog’i tushuvchi yoki proksimal qism bilan ko’tariluvchi yoki distal qismdan iborat. To’g’ri kanalcha buyrakning po’stloq qavatida yoki po’stloq qavati bilan mag’iz qavati chegarasida yana burma shakliga kirib, ikkinchi tartibli burma kanalchani hosil qiladi va bu kanalcha, chiqaruvchi yo’l, ya’ni to’plovchi naychaga qo’shiladi. To’plovchi naychalarning bir nechtasi qo’shilib, umumiy chiqaruvchi yo’llarni hosil qiladi va ular buyrakning mag’iz qavatidan o’tib, buyrak jomi bo’shlig’iga turtib chiqib turuvchi so’rg’ichlarning uchiga ochiladi. Buyraklarning qon bilan ta’minlanishi portal tizimlar printsipi bo’yicha tuzilgan, ya’ni qon, tuguncha kapillyarlaridan kanalchalar oldi kapillyarlariga kelib tushadi, olib chiqib ketuvchi qon tomiri esa, bu ikkala kapillyar tizimlar orasida joylashgan bo’lib, portal vena rolini bajaradi. Mag’iz moddaning po’stloq va tashqi qatlamlarida qalin kapillyar tarmoq mavjud, mag’iz moddaning chuqur qatlamlariga kelib tushadigan uzun kapillyarlar sirtmoqlari esa, nisbatan siyrak shoxlangan bo’ladi. Buyrak arterialari aortaning qorin qismidan chiqib, u erda qon bosimi yuqori bo’lishini ta’minlaydi. Kalta buyrak arteriyalari bir necha marta bo’linib, koptokchalarga qon olib keluvchi tomir shaklida kirib boradi. Bu tomir 20-40 dona kapillyarlarga bo’linib, Malpigiy koptokchasini hosil qiladi. Kapillyarlar yig’indisi qonni koptokchadan olib ketadi.

Odamning har ikkala buyraklari arteriyasidan 1 daqiqada 1200 ml qon yoki organizmdagi hamma qonning 20-25 % oqib o’tadi. Buyraklarning massasi tana massasining atigi 0,43 % ini tashkil qilishini eslasak, qon bilan ta’minlanishining ahamiyati naqadar katta ekanligi yaqqol bilinadi. Buyraklar tomirlarining o’z- o’zini boshqarish qobiliyati juda mukammal bo’lib, umumiy arterial qon bosimi 90-190 mm s.u. atrofida o’zgarganida ham buyrak arteriyalardan oqib o’tuvchi qonning miqdori o’zgarmaydi. Koptokchadan sal uzoqlashib, qonni olib ketuvchi tomir yana kapillyarlarga bo’linib ketadi va proksimal va distal burama kanalchalar atrofida qalin kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Demak, buyraklarda qonning ko’p qismi kapillyarlardan ikki marta - avval koptokchalardan so’ngra kanalchalar atrofidan o’tadi. Yukstamedulyar nefronlarning qonni olib ketuvchi tomiri kapillyarlarga bo’linmaydi. Bu tomir bevosita mag’iz moddaga o’tib ketadi. Nefronning hamma qismi siydik hosil bo’lishida ishtirok etadi. Bu jarayon, koptokchalarda filtrlanish yo’li bilan birlamchi siydik hosil bo’lishidan boshlanadi. Siydikning tarkibi buyrak kanalchalari va yig’uvchi naylardan o’tayotganida o’zgradi: suv va ba’zi moddalar naylarning devori orqali qonga qayta so’riladi, ayrim moddalar esa bu suyuqlikka ajratildi. Bu jarayonni kanalchalardagi reabsorbtsiya va sekretsiya deb ataladi. Shunday qilib, tashqariga chiqarib yuboriladigan oxirgi siydik tarkibini - koptokchalardagi reabsorbtsiya va kanalchalardagi sekretsiya jarayonlari belgilaydi. Koptokchalardagi filtrlanish. Siydik hosil bo’lish jarayoni koptokchalar kapillyarlarining devori orqali sodir bo’ladigan filtratsiyadan va kanalchalarda sodir bo’ladigan reabsorbtsiyadan (qayta so’rilish) iborat. Koptokcha kapillyarlari orqali o’tadigan qon plazmasidan Shumlyanskiy-Boumen kapsulasiga suv va plazmada erigan barcha moddalar filtrlanib o’tadi. Koptokchalardagi filtratsiya endoteliydagi teshiklar, bazal membrana va kapsulaning ichki devoridagi epiteliy hujayralari orasidagi yoriqlar

orqali sodir bo’ladi. Filtr vazifasini koptokcha membranasi bajaradi, u kapillyarlarning endoteliysidan, bazal membranasidan va endotelial hujayralar - podotsitlardan tuzilgan Shumlyanskiy-Boumen kapsulasining ichki varag’idan iborat. Koptokcha kapillyarlarining devori fenestrli (darchali) bo’lganligi sababli suyuqlik va unda erigan moddalarning harakatiga to’sqinlik qila olmaydi. Suyuqlik va mayda molekulali moddalar Shumlyanskiy-Boumen kapsulasining ichki qavatidagi ko’p sonli o’siqlari orasidan bemalol o’ta oladi. Ammo, endotelial hujayralar va podotsitlar oralig’ida juda ham zich joylashgan ingichka tolalar to’ri - asosiy membrana molekulalar o’tishini katta-kichikligiga qarab nazorat qilib turadi. Shunday qilib,kapillyarlarning endoteliysi koptokchali filtr orqali shaklli elementlar va oqsillarni o’tishini chegaralaydi. Undan keyingi to’siq bazal membrana bo’lib, undan molekulasi 3,4 nm dan katta bo’lgan moddalarning o’tishi hamda bu membranadagi g’ovaklarning devori manfiy zaryadga ega bo’lganligi sababli manfiy zaryadli ionlarning o’tishi ham qiyin bo’ladi. Molekulyar massasi 5500 dan ko’p bo’lmagan moddalarning koptokchalarida filtrlanish chegaralanmagan. Moddalarning molekulyar massasi ko’paya borgan sari filtrdan o’tishi tobora qiyinlasha boshlaydi va 8000 ga etganda

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Sezgi a’zolari

Ayollar jinsiy a’zolari

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Ovqat hazm qilish a’zolari kasalliklari

Qon yaratuvchi va immun-himoya a’zolari