Юкларни ташиш учун ҳаракатдаги составларни танлаш - Техника и технология - Рефераты

Юкларни ташиш учун ҳаракатдаги составларни танлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1811 KB

Юкларни ташиш учун ҳаракатдаги составларни танлаш Режа: 1. Ҳаракатдаги составни танлашга таъсир қилувчи омиллар; 2. Магистрал юк вагонларининг тижорий тавсифи; 3. Юк ортишга вагонларни техник созлиги ва тижорий яроқлик аломатлари; 4. Ҳаракатдаги составларни кодлаш тизими; 5. Вагонларни тавсифловчи кўрсатгичлари.

Ҳаракатдаги составни танлашга таъсир қилувчи омиллар . Уставнинг 9-бандига мувофиқ, юк, йўловчи, багаж, юк багаж ва почталарни темир йўлида ташиш Ўзбекистон Республикаси темир йўлнинг ва бошқа давлат темир йўлининг вагон ва контейнер паркида , ташкилот ва жисмоний шахсларнинг хусусий вагон ва контейнерларида ҳамда ташкилот ёки жисмоний шахслар ижарага олган вагон ва контейнерларида ташилади. Темир йўл транспортида юк, йўловчи, багаж, юк багаж ва почта ташиш учун мўлжалланган вагон ва контейнерлар, улар кимнинг тасарруфида бўлишидан қатъий назар темир йўл ташишларида хавфсизлик назоратини амалга оширувчи ваколатли давлат органи тасдиқлаган Ўзбекистон Республикаси темир йўлларидан техникавий фойдаланиш Қоидалари (қуйида техникавий фойдаланиш Қоидалари деб юритилади) талабларига жавоб бериши керак. Янги тайёрланган вагонлар ва контейнерлар уларда ташишга рухсат берилган юклар рўйхатидан, ҳамда қайси турдаги поездаларга бундай вагонларни ва қандай чегаравий тезликларда қўшишдан иборат бўлган сертификатга эга бўлиши керак. Вагонлар капитал таъмирдан ўтганидан сўнг уларнинг масса тараси текширилади. Вагоннинг тара массаси унга андаза (трафарет) кўринишида тасвирланади. Темир йўл транспортида ташиладиган юкларнинг турли туманлиги юк вагонларининг структурасини белгилайди. Юк вагонлар парки турли хил бўлиб, айрим турдаги ёки гуруҳдаги юкларни ташишга мослаштирилган. Юк вагонлари ортиш усулига бўйича икки – очиқ ва ёпиқ турларга бўлинадилар. Биринчи тур вагонларга платформалар, ярим очиқ вагонлар, думпкарлар ва транспортерлар, иккинчи тур вагонларга эса ёпиқ вагонлар, цистерналар, изотермик вагонлар ва ёпиқ хоппер вагонлар (дон ташувчи, цемент ташувчи ва бошқалар) мансуб бўладилар. Юкларнинг транспорт тавсифномасига – идиши ва ўрови параметрларига ҳамда махсус ўзига хос хусусиятларига мувофиқ, уларни ташиш учун ҳаракатдаги составларни (вагонларни ва контейнерларни) танлаб

олиш юкларни асрашни таъминлашда ва транспорт воситалардан энг самарали фойдаланишда катта аҳамиятга эга. Ташишда юкларни асраш анчагина даражада ҳаракатдаги составларни бешикастлигига ва юкларни ортишни, жойлаштиришни ва маҳкамлашни тўғрилигига боғлиқ бўлади. Муайян юкни ташиш учун ҳаракатдаги составни танлашда қатор омилларни инобатга олиш керак. Энг аввало ташишга тақдим этилган маҳсулотга ҳаракатдаги составни танлашда, маҳсулотни ташиш шатрлари ва транспорт воситалари турларини танлашга қўйилган талаблар кўрсатилган, давлат стандартларини ва техник шартларини дастурий амал қилиб олиш керак. Юкларни транспорт тавсифномасига мувофиқ ҳаракатдаги составни нафақат турини, балки муайян юкни ташиш учун яроқлилик аломатлари, конструктив моҳияти ҳамда вагон ва контейнерларни тавсифловчи кўрсаткичларини инобатга олиб уни танлаш керак. Юк жойларини, машина ва асбоб – ускуналарни чизиқли ўлчамларига , вагон ва контейнерларга уларни жойлашиши мумкинлигига, ортиш габаритига риоя қилинишига ва очиқ ҳаракатдаги составда ташишда маҳкамлаш мумкинлигига аҳамият бериш керак. Ногабарит юкларни ташиш учун ҳаракатдаги составни танлаб олишда, тегишли турдаги транспортерларга уларни ортиш ҳисобига, ногабаритлик даражасини камайтириш мумкинлигини инобатга олиш керак. Танлаб олинадиган вагонлар ва контейнерлар ҳам техник ва ҳам тижорий муносабатда яроқли ва соз бўлиши керак. Ҳаракатдаги составларни танлаб олишда юкларни вагонларга ортишда ва вагонлардан туширишда комплекс механизациялашган ортиш – тушириш ишларини қўллаш мумкинлигини инобатга олиш ҳамда вагонларни юк кўтаришидан ва сиғимидан самарали фойдаланишни назарда тутиш керак. Магистрал темир йўлларда эксплуатация қилинадиган универсал ва ихтисослаштирилган юк вагонлари Таснифлагичида вагонларни тавсифловчи кўрсаткилар келтирилган. Ушбу кўрсаткичлар бўйича муайян юкни ташиш

учун керакли турдаги вагонлар танлаб олинади ва уни юкларни ташиш учун буюртманомада кўрсатади. Магистрал юк вагонлариниг тижорий тавсифи . Магистрал темир йўл танспортининг юк вагонлари универсаль ва ихтисослаштирилган турларга бўлинадилар. Универсаль вагонларга ўзининг хусусияти бўйича кенг номенклатурадаги юкларни ташиш учун мўлжалланган асосий турдаги: ёпиқ вагонлар , платформалар ва ярим очиқ вагонлар мансуб бўладилар. Ихтисослаштирилган вагонларга турли турдаги, махсус конструкцияга эга бўлган, ўзининг хусусияти бўйича яқин ва ташиш, ортиш ва тушириш шарт – шароитларига алоҳида талаблар қўйувчи, бир ёки бир неча гуруҳ юкларини ташиш учун мўлжалланган, алоҳида шакилдаги кузовга, қурулма, асбоб – ускуна ва жиҳозларга эга бўлган – цистерналар , изотермик вагонлар , транспортерлар , ўзиағдаргич вагонлар , бункерли ярим очиқ вагонлар , автомобиллар учун вагонлар мансуб бўладилар. Универсал тўрт ўқли ёпиқ вагонлар (қуйида ёпиқ вагон деб юритилади) кенг номенклатурадаги қимматбаҳо идиш-ўровли ва донали юкларни ҳамда атмосфера таъсиридан ҳимоя қилишни талаб этадиган юкларни ташиш учун мўлжалланган. Бу вагонлар тегишли жиҳозларга эга бўлиб, фавқулотда сафарбарлик пайтларида одамларни оммавий ташишга ҳам мўлжалланган. Ёпиқ вагон (12.1-расм, а ) кузовининг ҳар икки ён деворлари якка қанотли (бир тавақали) сурилма эшиклар ва иккитадан металл қопқоқли туйнуклар билан жиҳозланган. Ёпиқ вагон томида ҳам тўртта, диаметри 400 мм ли туйнук мавжуд. Туйнуклар вагон кузови ичини ёритиш ва шамоллатишга, ҳамда сочилувчан юкларни ортиш учун ҳам хизмат қилади. Сўнгги йилларда ишлаб чиқарилган ёпиқ вагонлар кенгайтирилган эшик ўймаларига эга бўлиб, қўш қанотли (икки тавақали) сурилма эшиклар билан жиҳозланганлар (12.1-расм, б ). Ҳозирда магистрал темир йўлларда эксплуатацияда ўндан ортиқ турдаги кузови яхлит металли ва ёғоч қопламали ёпиқ вагонлар мавжуд бўлиб уларнинг кузовини

ҳажми 106,0; 114,0; 120; 122,0 ва 140,0 м 3 ни, юк кўтариши эса 67,0; 67,0 ва 68,0 т ни ташкил этади. МДҲ давлатлари темир йўлларида ёпиқ вагонларнинг барчаси тўрт ўқли. Икки ўқли ёпиқ вагонлар собиқ Иттифоқнинг темир йўлларида 1970- йилларида эксплуатациядан чиқарилиб юборилган. Олинган маълумотларга қараганда қатор ва хатто ривожланган давлатларнинг темир йўлларида икки ўқли ёпиқ вагонлардан юк ташишларда ҳали-хануз фойдаланилмоқда ва уларнинг янги - такомиллашган конструкциялари ишлаб чиқарилмоқда. Икки ўқли ёпиқ вагонлар майда партиядаги юкларни ташишда самарали ҳисобланадилар. Ёпиқ вагонларнинг конструкцияси ортиш-тушириш ишларини механизациялашган ва комплекс механизациялашган усулда ташкил этишга ва юқори унумдорликка, эга бўлган ортиш-тушириш машина ва механизмларни қўллашга етарли даражада имкониятлар ярата олмайди. Ёпиқ вагонларга кенг номенклатурадаги идиш-ўровли ва донали юкларни ортишда ва туширишда унумдорлиги 15-25 т/соат бўлган механик (электр ва авто) юклагичлар тагликлар ва турли илиб ва қамраб олиш мосламалари билан биргаликда ҳозиргача асосий механизация воситаси бўлиб қолмоқда. Ортиш-тушириш ишларининг ёрдамчи операцияларни катта улуши ҳали- хануз қўл кучида бажарилмоқда. Юк айланмаси кичик бўлган қатор станцияларда эса ёпиқ вагонлардан кенг номенклатурадаги идиш ўровли ва донали юкларни ортиш ва тушириш асосан дастаки усулда, оддий мосламалар – дастаки аравачалар, кўчма дастаки кўтаргичлар, роликли занжирлар, роликли металл таёқлардан фойдаланиб, бажарилмоқда. Ш у сабабли ёпиқ ваглнларда юкларни ортиш ва тушириш ишларида механизация ва комплекс механизация даражаси ача а паст .

12.1-расм. Универсал тўрт ўқли ёпиқ вагонлар а – 11-066 модели этак девори металли; б – 11-217 моделли яхлит металли, кенгайтирилган эшик ўймали Универсал тўрт ўқли платформаларда (қуйида платформа деб юритилади) кенг номенклатурадаги оғир вазнли, узун бўйли ва улкан юклар ҳамда ҳажмий массаси 1,8 т/м 3 дан зиёд бўлган тўкилувчан юклар ташилади. Платформалар қайтарма (очиладиган) паст бортлар, устун скобалари, этак таянч кронштейнерлари билан жиҳозланган бўлиб, асосан тўрт ўқли конструкцияда ишлаб чиқарилади (12.2-расм). Масса бруттоси 10, 20 ва 30 т ли катта тоннажли контейнерлар учун махсус узун базали тўрт ўқли платформалар ишлаб чиқарилган.

Асосий тур платформалар – тўрт ўқли, юк кўтариши 70,0; 71,0 ва 72,0 т, букилган профилли металл бортли ва бортни тамбалаш понали. Бу платформалар юкларни ташишда бортларни маҳкамлаш учун қўшимча калта ёғоч устунчаларни талаб этмайди. Юкларни маҳкамлаш учун платформалар этак устун скобалари (икки жуфт), ёнбош устун скобалари (саккиз жуфт) ва юкларни боғлаш учун ҳалқалар билан жиҳозланган. 12.2-расм. 13-4012 моделли универсал тўрт ўқли платформа Платформаларнинг конструкцияси ортиш-тушириш ишларини механизациялашган ва комплекс механизациялашган усулда ташкил этишга ва юқори унумдорликка эга бўлган ортиш-тушириш машина ва механизмларини қўллашга етарли даражада имкониятлар яратади. Платформаларга кенг номенклатурадаги оғир вазнли, узун бўйли ва улкан юкларни ортиш ва туширишда унумдорлиги 70-100 т/соат , хатто ундан ҳам зиёд бўлган турли кранлардан фойдаланиш мумкин. Баъзи бир машина ва механизмларни ўзини юргизиб , платформага ортиш ва платформадан тушириш мумкин. Ҳажмий массаси 1,8 т/м 3 дан зиёд бўлган юк (қум, шағал, чақиқ тош) ларни ортишда эса унумдорлиги 600 т/соат гача бўлган узлуксиз ҳаракатланувчи машиналардан фойдаланиш мумкин. Универсал тўрт (12.3-расм) ва саккиз ўқли ярим очиқ вагонлар (қуйида ярим очиқ вагонлар деб юритилади) энг кенг тарқалган юк вагонлари

ҳисобланадилар. Улар асосан кўмир, маъдан ва маъдан концентратлари, кокс, торф, минерал қурилиш материаллари каби оммавий тўкилувчан юкларни ҳамда ўрмон материалларини ва қисман оғир вазнли ва узун бўйли юкларни ташиш учун мўлжалланганлар. 12.3-расм. 12-1000 моделли универсал тўрт ўқли ярим очиқ вагон Ҳозирда магистрал темир йўлларда эксплуатацияда ўн бешдан ортиқ турдаги яхлит кузовли: юк кўтариши 65,0; 69,0 ва 75,0 т , кузовининг ҳажми 70,5; 73,0; 74,0; 76,0; 85,0 ва 88,0 м 3 бўлган тўрт ўқли ва юк кўтариши 125,0; 129,0 ва 130,0 т, кузовининг ҳажми 140,3; 141,0 ва 150,0 м 3 бўлган ярим очиқ вагонлар мавжуд. Ярим очиқ вагон кузовининг полини ҳосил қилувчи остки туйнук қопқоқлари, очиқ ҳолатда вагондан сочилувчан-тўкилувчан юкларни тушириш учун хизмат қиладилар. Тўрт ўқли ярим очиқ вагонларнинг полини ҳар икки томонида еттитадан ўн тўртта, саккиз ўқли ярим очиқ вагонларнинг эса полини ҳар икки томонида ўн биттадан йигирма иккита очиладиган қопқоқли туйнуклар мавжуд. Ҳар бир туйнук қопқоқлари ярим очиқ вагонларнинг ўркач тўсинига учтадан ҳалқалар ёрдамида шарнирли маҳкамланганлар. Саккиз ўқли ярим очиқ вагонларнинг туйнук қопқоқларининг ёпилишини енгиллаштириш мақсадида, уларнинг ҳар бирлари торсион механизмлари билан жиҳозланганлар. Қопқоқлар бикир

элементлар билан мустаҳкамланган ва қалинлиги 5 мм ли металл туника (лист) лардан ясалганлар. Туйнук қопқоғини беркитиш мосламалари икки тишли зулуф (закидка) лардан ва бармоқли секторлардан иборат. Туйнукни ёпишда қопқоқни даст кўтариб зулфларнинг остки тишларига қопқоқни беркитиш кронштейнерлари илаштириб олинади, сўнгра ён девор каркаси остки сарровига бикир маҳкамланган скоба орқали қопқоқ остига темир таёқ (лом) ни киритиб, уни (қопқоқни) юқорига қўтариб беркитиб кронштейнерларининг зулуфларни устки асосий тишларига тўлиқ илаштирилади ва зулуфлар бармоқли секторларга маҳкамланади. Бармоқли секторлар зулуфларни берк ҳолатларини фиксациялаш учун, яъни тасодифан зулуфни ўз-ўзидан беркитиш кронштейнерларидан чиқиб кетиб, туйнук қопқоғини бехосдан очилиб кетмаслиги учун хизмат қилади. Туйнук қопқоғини очиш учун махсус багра ёки массаси 5 кг гача бўлган босқон (кувалда) ёрдамида сектор бармоқларига (уни синиб ёки эгилиб кетмайдиган даражада оҳиста ва енгил) уриб орқасига (чаппасига) айлантирилади. Зулуфлар секторларнинг фиксациясидан бўшайди. Сўнгра зулуфларни босқон билан оҳиста уриб, уни тишларини беркитиш кронштейнларидан ажратилганида юкнинг массасини таъсирида қопқоқни олдинги қисми пастга қулаб 31° қияликда тўхтайди, юк ўз-ўзидан пастга тўкилиб тушади. Йирик истеъмолчиларнинг омборларида эса ярим очиқ вагонларни, жуда катта унумдорликка эга бўлган вагон тўнтаргичлар билан ҳам тўнтариб тушириш мумкин. Ярим очиқ вагон кузовининг ҳар икки этак томонларига, кузовнинг бутун эни ва баландлиги бўйича ичкарига очиладиган қўш қанотли эшиклар ўрнатилган. Ярим очиқ вагонларга узун бўйли юкларни ҳамда ўзи юрар техникаларни ортишда эшик қанотлари ичкарига очилиб ён деворларга маҳкамлаб қўйилади . Этак эшикларисиз ва остки тушириш туйнукларисиз – сидирға (гунг) кузовли ярим очиқ вагонлар ҳам ишлаб

чиқарилган. Улардан юкларни тушириш вагон тўнтаргичларда амалга оширилади. Ярим очиқ вагонларнинг конструкцияси ортиш-тушириш ишларини механизациялашган ва комплекс механизациялашган усулда ташкил этишга ва ўта юқори унумдорликка эга бўлган ортиш-тушириш машина, механизм ва қурилмаларни қўллашга кенг имкониятлар яратади. Ярим очиқ вагонларга оммавий тўкилувчан юкларни ортишда ва улардан шундай юкларни туширишда унумдорлиги 1000 т/соат ва унданда зиёд бўлган ортиш ва тушириш қурилмалар комплексларидан фойдаланиш мумкин. Цистерналарда нефть ва нефть маҳсулотлари, ёғлар, турли кислота ва ишқорлар ва шунга ўхшаш суюқ юклар ташилади. Цистерналар цилиндр шаклидаги металлдан пайвандлаб ясалган резервуар (қозон) дан иборат бўлиб, унинг устки қисмида, суюқ юкларни қуйиш учун ҳамда қозонни ичини тозалаш, ювиш ва буғлаш ҳамда таъмирлаш учун, туйнуклар ўрнатилган . Ташиладиган юкларнинг турига мувофиқ цистерналар икки гуруҳга бўлинадилар: Универсал – кенг номенклатурадаги нефть ва нефть маҳсулотларини ташиш учун ; Махсус – алоҳида турдаги юкларни ташиш учун . Универсал цистерналар ўз навбатида : равшан (бензин, керосин, легроин ва ҳ.к. ) ва тўқ (нефть, дизель ёқилғиси , минерал ёғлар ва ҳ.к. ) нефть маҳсулотларини ташувчи цистерналарга бўлинадилар . Универсал цистерналар тўрт (12.4-расм) ва саккиз ўқли вариантларда ишлаб чиқарилади.

12.4-расм. 15-1443 моделли универсаль тўрт ўқли цистерна. Кислота ташийдиган цистерналарни ички сирти, металлни кислоталарнинг емирувчи таъсиридан сақловчи (муҳофазаловчи) ҳимоя қатлами (резина, қўрғошин) билан қопланади. Бундай юкларни ташувчи цистерналарнинг қозонлари кислотабардош металлар – зангламас пўлат ва алюминийдан ясалади. Қовушқоқ нефть маҳсулотлари буғ ғилофли цистерналарда ташилади. Бу цистерналардаги буғ ғилоф мосламаси қовушқоқ нефть маҳсулотларини тўкиб олишни анчагина соддалаштиради ҳамда жадаллаштиради. Изотермик вагонлар да тез бузилувч ан юклар ташилади . Бу вагонлар да тез бузилувч ан юклар ёз пайтларида совутиб , баъзи бир турдаги юклар ( музлаганида ўзини сифатини йўқотувчи юклар ) эса қиш пайтида иситиб ташилади. Ҳар бир турдаги тез бузулувчан юклар муайян ҳарорат режимида ташилади. Изотермик вагонларни ичидаги муносиб ҳарорат режимини ушлаб туриш учун, улар совутиш ва иситиш асбоб-ускуналари билан жиҳозланади, кузови эса иссиқликни сақлаш изоляцияси билан жиҳозланади. Изотермик вагонлар 21, 12 ва 5 тадан бирликдаги рефрежератор поездларга ёки секцияларга бирлаштирилган бўлиб, уларда мувофиқ

равишда учта, иккита ва битта вагонда дизель – электрстанцияси (дизель – генератор қурилмаси), совутиш асбоб – ускуналари ва уларга ҳизмат кўрсатувчи механиклар бригадасининг маиший ҳизмат хоналари жойлаштирилган. Ҳозирда тез бузилувчан юкларни ташиш амалиётида асосан 5 вагонли рефрижератор секцияларидан кенг фойдаланилмоқда. Тез бузилувчан юкларни ташиш учун ҳозирда автоном рефрижератор вагонларидан ҳам фойдаланилмоқда. Бу автоном рефрижератор вагонларда махсус ҳизмат кўрсатувчи механиклар бригадаси бўлмайди, улардаги совутиш агрегатлари ва дизель – генератор қурилмалари автоматик ва дастаки бошқарилади. Автоном рефрижератор вагонларга ҳизмат кўрсатишни ва назорат қилишни йўл сафаридаги техник станциялардаги навбатчи механиклар амалга оширадилар. Махсус вагонларга : маъданлар ва минерал қурилиш материалларини ташиш учун – думпкарлар ; цемент, минерал ўғитлар ва дон ташиш учун – ёпиқ хопперлар (12.5-расм); окатишлар ва иссиқ агломератларни ташиш учун – очиқ хопперлар ; аэрацияланувчи юклар (цемент, ун, каустик сода, поливинилхлорид) ни, спирт ва суюқлантирилган газларни ташиш учун – махсус цистерналар ; енгил автомобилларни ташиш учун – икки қаватли платформалар ; габаритсиз, оғир вазинли ва улкан юкларни ташиш учун – транспортёрлар ва ҳ.к. мансуб бўладилар.

12.5-расм. Дон учун 19-756 моделли ёпиқ хопер – вагон. Юк ортишга вагонларни техник ва тижорий яроқлик аломатлари . Уставнинг 53-бандига мувофиқ, темир йўли, муайян юкни ортишга соз (бешикаст), яроқли, юк қолдиқларидан ва ахлатлардан тозаланган, заруриятли ҳолатларда эса – ювилган ва дезинфекацияланган вагонларни ва контейнерларни олиб кириб бериши шартлиги белгилаб қўйилган. Вагон ва контейнернинг созлиги деб энг аввало унинг техник жиҳатдан созлиги, Ўзбекистон Республикаси темир йўлларидан техникавий фойдаланиш Қоидалари талабларига жавоб бериши назарда тутилади. Техник жиҳатдан вагонларни созлик аломатлари : - вагоннинг асосий узел ва деталларининг техникавий фойдаланиш Қоидалари талабларига мувофиқлиги; - автотиркагич тузилмасининг созлиги; - тормозлаш асбоб-ускунасининг созлиги; - ташиладиган юкни асрашни кафолатловчи кузовнинг созлиги; - ўтиш майдончасини, зинапояни, тутқични созлиги ҳисоланади. Ҳаракатдаги составларни тижорий муносабатларда муайян юк учун яроқли деб шундай ҳолати тушиниладики, бунда юкларни асрамай ташиш умуман истисно этилади Тижорий жиҳатдан вагон ва контейнерларнинг яроқлилик аломатлари: - вагонларни, контейнерларни юк бўлинмаларини муайян юкни ташиш учун яроқлилиги, вагонларни тазалик сифати; - юкни бузиши мумкин бўлган бегона хидларни улар ичида мавжуд эмаслиги; - ортишда, туширишда ва йўл сафарида юкларни ҳолатига таъсир қилувчи нохуш омилларни (мойли доғларни, турли ифлосликларни, кўринар

тирқишларни, тешикларни, чиқиб турган михларни, болтларни) мавжуд эмаслиги; - тамбалаш пломбалаш мосламаларини қўйиш учун тамбалаш мосламаларини созлиги; - ёпиқ вагон кузовининг ташқари томонидан ямоқларнинг мавжуд эмаслиги; - ёпиқ вагонларни эшикларини ҳамда ёнбош, эшик ва том туйникларини пухта беркилиши; - цистерналар қозонида ва вагонлар кузовида ифлосликларни мавжуд эмаслиги; - ярим очиқ вагонларда устун скобалари ва боғлаш ярим ҳалқа ( ёки косинка) ларини мавжудлиги; - ярим очиқ вагонларни остки тушириш туйникларининг қопқоқлари беркитиш механизмининг иккала зулфининг устки асосий тишларига тўлиқ илаштирилиши ва зулифлар бармоқли секторларга маҳкамланиши ҳамда этак эшикларини зич ва пухта беркилиши; - ярим очиқ вагонларнинг остки тушириш туйникларининг қопқоқларида деформация мавжуд эмаслиги ҳисобланади . Уставнинг 53-бандига мувофиқ, ҳаракатдаги составни муайян юкни ташиш учун тижорий муносабатда яроқлилигини : вагонларни – юк жўнатувчилар , агар ортиш уларни воситаларида амалга оширилса ёки темир , йўли агар ортиш темир йўлининг воситалари-да амалга оширилса; контейнерларни, цистерна ва бункерли ярим очиқ вагонларни – юк жўнатувчилар аниқлайдилар. Уставнинг 53-бандига мувофиқ, темир йўли истисноли ҳолатларда, юк жўнатувчини розилиги билан бир жинсли юкларни ортиш учун вагонларни тозаламасдан ва ювмасдан олиб кириб бериш мумкинлиги белгилаб қўйлган. Бундай ҳолатларда юкларни ташиш Қоидаларининг 32-бўлими, §3, д бандига мувофиқ темир йўли умумий шаклдаги ГУ-23 актни тузади ва Уставнинг

141- бандига мувофиқ юк жўнатувчининг фойдасига оддий вагонлар учун энг кам иш ҳақининг 1 карраси миқдорида ва ихтисослаштирилган вагонлар учун энг кам иш ҳақининг 2 карраси миқдорида жарима тўлайди, юк жўнатувчи эса бу вагонларни аввал тозалаши ва сўнгра юк ортиши шарт. Вагонларни тозалаш учун юк жўнатувчига темир йўл станциясининг бошлиғи ва юк жўнатувчи ўртасидаги битимда аниқланган вақт ажратилади. Юк жўнатувчилар муайян юкни ташиш учун яроқсиз вагон ва контейнерларни ортишга қабул қилишни рад этишга ҳақлидирлар . Темир йўли ушбу ҳолатда бундай юкни ташиш учун яроқли ва соз вагон (контейнерни) олиб кириб бериши шарт . Агар юк жўнатувчи яроқсиз вагон (контейнер) ни ортишга қабул қилишни рад этиш ҳуқуқидан фойдаланмас экан, у ортишга қабул қилган вагон (контейнер) нинг яроқсизлиги сабабли келиб чиққан юкни асралмаганлиги учун жавобгарликдан озод этилмайди . Ҳаракатдаги составларни кодлаш тизими. Ҳаракатдаги составларни номерлаш тизими саккиз рақамли номерларда, мазкур ҳаракатдаги составга берилган қайтарилмайдиган инвентар номерни, унинг асосий тавсифларини ва номерни ишончли ҳисоблаш (узатиш) ҳимоя кодини бирлаштириш имкониятини яратди. Ҳаракатдаги составларнинг саккиз рақамли номерининг биринчи рақами қуйидагиларни: 0 – йўловчи вагонларини; 1- локомотивларни, йўл машиналарини, темир йўлда юрадиган кранларни ва бошқа механизмларни; 2 – универсал ёпиқ вагонларни; 4 – универсал платформаларни; 6 – универсал ярим очиқ вагонларни;

7 – цистерниларни; 8 – изотермик вагонларни; 3 ва 9 – бошқа вагонларни (ихтисослаштирилган ва бошқа); 5 – юк жўнатувчилар (юк олувчилар) тасарруфидаги хусусий вагонларни , тавсифлайди. Иккинчи рақам – вагонларни техник тавсифномаларини (ўқлари сони, тара массаси, автоулагич ўқлари бўйича узунлиги, вазифаси ёки ихтисослаштирилганлиги) билдиради. Барча турдаги вагонлар учун номерини иккинчи рақами: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ва 8 бўлса уларни тўрт ўқли эканлигини, 9 бўлса саккиз ўқли эканлигини билдиради. Универсал тўрт ўқли ёпиқ вагонлар учун номерни иккинчи рақами, еттинчи рақами билан биргаликда кузов ҳажмини ва тормозлаш майдончали ёки тормозлаш майдончасиз эканлигини билдиради. Универсал тўрт ўқли платформалар учун номерни иккинчи рақами унинг рамасини узунлигини билдиради. Универсал тўрт ўқли ярим очиқ вагонлар учун номерни иккинчи рақами, еттинчи рақами билан биргаликда вагон полида туйниклар мавжудлигини ва тормозлаш майдончали ёки тормозлаш майдончасиз эканлигини билдиради. Универсал саккиз ўқли ярим очиқ вагонлар учун номерни иккинчи рақами ҳар доим 9 ва еттинчи рақами 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ва 8 бўлади. Учинчи рақам – цистерналарни, изотермик вагонларни ва бошқа вагонларни қўшимча техник тавсифномаларини билдиради.

Тўртинчи, бешинчи ва олтинчи рақам вагонларни тартиб номерини билдиради (хеч қандай тавсифни билдирмайди) ва биринчи учта рақам билан биргаликда вагонни инвентар номерини ташкил этади. Еттичи рақамдаги 9 сони вагонда (рефрижераторлардан ташқари) тормозлаш майдончаси мавжудлигини билдиради. Саккизинчи рақам вагон номерини назорат рақами бўлиб (ҳимоя коди), уни ёрдамида вагон номерини ҳисоблашни (узатишни) тўғрилиги теширилади. Вагон номерини тузилиш структураси 12.6-расмда кўрсатилган. МДҲ ва ғарбий Европа мамлакатлари темир йўлларида вагонларни номерларини ҳимоя қилиш учун 10 модулли усулдан фойдаланилади. Вазин қатори 21212121 ........ кўринишда бўлиб, бунда вагон номерини тоқ рақамлари 2 га, жуфт рақамлари эса 1 га кўпайтирилади. Сўнгра ҳосил бўлган кўпайтмаларни разрядлар бўйича йиғиндисини, энг яқин 10 га карраликдаги сонгача бўлган тўлдирувчи сон аниқланади ва у назорат рақами ҳисобланади. Вагоннинг номери Вагоннинг инвентар номери Вагоннинг тури Техник тавсифномаси Қўшимча техник тавсифномаси Тартиб номери Тормозлаш майдонсачи мавжудлиги ҳақида маълумот Назорат рақами

3.1-расм. Вагон номерини тузилиш структураси 3.1-мисол. Вагонни номери 2375826 . Назорат рақами аниқлансин. Ечиш: Вагонни номери рақамларини (етти рақамни) разрядлар бўйича 2121212 вазин қаторига кўпайтирамиз, 2 3 7 5 8 2 6 × 2 1 2 1 2 1 2 4 3 14 5 16 2 12 Разрядлар бўйича йиғинди 4 + 3 + 1 + 4 + 5 + 1 + 6 + 2 + 1 + 2 = 29 . Энг яқин 10 га карраликдаги 30 сонигача бўлган тўлдирувчи 1 сони саккизинчи назорат рақами бўлади. Вагонни ҳамма номери (коди) назорат рақами билан биргаликда 23758261 бўлади . Агарда ахборот воситаларида вагонни номерини узатишда хатоликка йўл қўйилса, масалан: иккинчи ва учинчи рақамларни ўрни алмашиб қолса, бунда текширишда қуйидаги назорат рақами аниқланади: 2 7 3 5 8 2 6

× 2 1 2 1 2 1 2 4 7 6 5 16 2 12 Разрядлар бўйича йиғинди 4 + 7 + 6 + 5 + 1 + 6 + 2 + 1 + 2 = 34 . Энг яқин 10 га карраликдаги 40 сонигача бўлган тўлдирувчи сон 6 . 6 ≠ 1 эмаслиги вагон номерини узатишда хатоликка йўл қўйилганлигидан шоҳидлик беради. Вагонларни тавсифловчи кўрсаткичлари. Юк вагонларининг конструкцияси юк операцияларини бажариш муддатларига, юкларни асрашга, ташиш самарадорлигига таъсир қилади. Шунинг учун вагонларнинг конструкциясига муайян эксплуатацион ва иқтисодий талаблар қўйилади. Бу талабларга қуйидагилар : унча юқори бўлмаган ишлаб чиқариш баҳоси, вагоннинг етарли даражадаги мустаҳкамлигидаги унча катта бўлмаган тара массаси, поездлар ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш, юкларни асраш, вагоннинг юк кўтаришидан ва сиғимидан максимал фойдаланиш, ортиш – тушириш ишларини комплекс механизациялашни таъминлаш ва юк операцияларида вагонларни тўхтаб туришини қисқартириш, мансуб бўлади. Юк вагонларни конструкциясини тавсифловчи кўрсаткичларга: ўқлар сони, юк кўтариши, вагон тара массаси, кузовнинг ҳажми, полининг майдони, автотиркагич илашиш ўқлари бўйича вагоннинг узунлиги, вагоннинг ички узунлиги, эни ва баландлиги, таранинг техник коэффициенти, йўлга юклама, платформа ва ярим очиқ вагонларнинг бортларини баландлиги, вагоннинг базаси, рельс каллаги сатҳидан вагон полининг баландлиги ва бошқалар мансуб бўладилар.

Вагоннинг юк кўтариши деб ҳаракат хавфсизлигини тўлиқ таъминлашни инобатга олган ҳолда вагонга белгиланган жоизлик юк ортишга айтилади. Вагонларнинг юк кўтариши (G юк ) дан фойдаланишга вагоннинг ўртача статик юкламаси (P ст ) ва вагоннинг юк кўтаришидан фойдаланиш коэффициенти ( λ ) баҳо беради: λ = P ст /G юк (12.1) Вагоннинг ўртача статик юкламасини ёки битта вагонга тоннада ортилган юкни ўртача миқдори, вагонларга жами ортилган юкларни тоннадаги миқдори ( S Р) ни шу юклар ортилган жами вагонлар сони ( ∑U ) га бўлиш орқали аниқланади: P ст = ∑P / ∑U, т/ваг (12.2) Қайси бир турдаги вагоннинг юк кўтаришидан фойдаланиш коэффициенти ( λ ) катта қийматга эга бўлса бундай вагон бошқа турдаги вагонга ушбу юкни ташиш учун самарали вагон ҳисобланади. Юк вагонларининг конструкциясини сифатини муҳим даражада уларнинг бўш ҳолатидаги массаси (тараси) белгилайди. Вагоннинг тара массаси мумкин қадар кичик бўлиши керак, чунки у локомотив ташиши лозим бўлган қўшимча фойдасиз юк ҳисобланади.

Вагон конструкцияси сифатини бошқа кўрсаткичлар билан бир қаторда, вагонниг тара массаси (q т ) ва юк кўтариши (G юк ) ни ўзаро нисбати тавсифлайди, k т = q т / G юк (12.3) Бу кўрсатгич таранинг техник коэффициенти деб аталади. У қанча кичик бўлса вагоннинг конструкцияси шунча яхши ҳисобланади. Таранинг техник коэффициенти кўпчилик вагонларга 0,3 дан 0,4 гача ўзгариб туради. Изотермик вагонларда у 1 дан зиёд, транспортерларда ҳам таранинг техник коэффициенти юқори. Лекин таранинг техник коэффициенти, муайян шароитда ҳақиқий ташиладиган юкка тоннада тўғри келадиган вагоннинг тара массасини ифодала олмайди. Муайян турдаги вагон учун характерли юкни ташишда вагонни юк кўратишидан фойдаланишни инобатга олувчи таранинг юклаш коэффициенти вагонни эксплуатацион сифатини янада аниқроқ ифодалайди. У қуйидаги формула бўйича аниқланади k ю = q т / Р ст (12.4) Қайси бир турдаги вагонга тарани техник коэффициенти (k т ) ва таранинг юклаш коэффициенти (k ю ) кичик қийматга эга бўлса бундай вагон бошқа турдаги вагонга қараганида конструкцияси жиҳатидан сифатли ҳисобланади. Лекин таранинг юклаш коэффициенти уни конструкциясига (универсаллик даражасига) боғлиқ бўлган вагоннинг бўш ўтган масофасини

инобатга олмайди. Шунинг учун вагон конструкцияси сифатини баҳолаш учун таранинг эксплуатацион коэффициенти қўлланади k э = q т (1 + α б ) / Р д.ю (12.5) бу ерда α б – вагоннинг бўш ўтган масофа коэффициенти (вагоннинг бўш ўтган масофасини юкли ўтган масофасига нисбати). Вагоннинг юк кўтаришидан тўлиқ фойдаланилганда ва бўш ўтган масофасини мавжуд бўлмаганида барча бу учта тара коэффициентлари тенг бўлиши мумкин. Платформаларда таранинг техник коэффициенти энг кичик қийматга эга, таранинг юклаш коэффициенти эса уларда бошқа вагонларга қараганда юқори, чунки платформаларнинг юк кўратишидан фойдалашиш яхши эмас. Вагонларни лойиҳалашда уларнинг юк кўтаришидан тўлароқ фойдаланиш учун ташиладиган юкларнинг транспорт тавсифномасини инобатга олиб вагонни юк кўтариши ва ҳажмининг ўзаро муносабати белгиланади. Бу жуда муҳим масала; агар ёпиқ вагон ҳажмий массаси ( γ ) нинг қиймати катта бўлган юкларни ташиш учун лойиҳаланса, у ҳолда вагон кузовини ҳажми кичик бўлади, аммо енгил юкларни ташишда анчагина даражада вагоннинг юк кўратишидан фойдалана олинмайди. Агар ёпиқ вагон фақат енгил юкларни ташишга лойиҳаланса, унда вагонни ҳажми кескин ошиб кетади, бу эса вагоннинг тара массасини ўсишига сабаб бўлади. Ҳаракатдаги составни танлашда, уларнинг юк кўтаришидан тўлароқ фойдалашини таъминлаш учун вагоннинг юк кўтариши ва ҳажмининг энг мақсадга мувофиқ ўзаро муносабатини (юкларнинг транспорт тавсифномасига мувофиқ) белгилаш керак бўлади. Вагон кузови ҳажмининг иккита тушинчаси мавжуд:

- вагоннинг тўлиқ ҳажми (V т ) вагоннинг узунлигини унинг энини ва баландлигини кўпайтмасига тенг; - вагоннинг юклаш (фойдали) ҳажми (V юк ) – муайян юкни вагонга ортиш учун ҳақиқий фойдаланиш мумкин бўлган вагоннинг тўлиқ ҳажмини қисми. Очиқ ҳаракатдаги составга вагонни бортидан баландроқ “шапка” усулида ортишда бу ҳажмни ҳам инобатга олиш керак бўлади. Бундай ҳолатда вагоннинг юклаш ҳажми вагоннинг тўлиқ ҳажмидан катта бўлади. Вагон ҳажмини ва унинг юк кўтаришини ўзаро нисбати вагоннинг солиштирма ҳажмини тавсифлайди ва қуйидаги формула орқали аниқланади, V сол = V т / G юк . м 3 /т (12.6) Вагоннинг солиштирма ҳажми қанча юқори бўлса, енгил вазинли юкларни ташишда унинг юк кўтаришидан шунча яхши фойдаланиш мумкин. Қайси бир турдаги вагонга солиштирма ҳажми катта қийматга эга бўлса бундай вагон бошқа турдаги вагонга қараганида конструкцияси жиҳатидан самарали вагон ҳисобланади. Вагоннинг юк кўтаришини унинг кузовини тўлиқ ҳажмига нисбати ёки 1 м 3 кузов ҳажмига тўғри келадиган вагоннинг юк кўтариши вагоннинг солиштирма юк кўтариши деб аталади ва қуйидаги формула орқали аниқланади, Р сол = G юк / V т , т/м 3 (12.7)

Қайси бир турдаги вагонга вагоннинг солиштирма юк кўтариши кичик қийматга эга бўлса бундай вагон бошқа турдаги вагонга қараганида конструкцияси жиҳатидан самарали вагон ҳисобланади. В агоннинг солиштирма юк кўтариши ( P сол ) юкнинг ҳажмий массаси ( γ ) га тенг, яъни γ = P сол бўлса, вагоннинг юк кўтаришидан ва сиғимидан тўлиқ фойдаланиш мумкин. Агар γ < P сол бўлса, вагонга юклар ортилганида, вагоннинг сиғимидан тўлиқ фойдаланилади, юк кўтаришидан эса тўлиқ фойдаланила олинмайди. Агар γ > P сол бўлса, вагоннинг юк кўтаришидан тўлиқ фойдаланилади, сиғимидан эса тўлиқ фойдаланила олинмайди. Очиқ ҳаракатдаги состав (айниқса платформа) лар учун поли майдонини ва юк кўтаришини ўзаро нисбати вагон полининг солиштирма майдони билан тавсифланади, F сол = F / G юк , м 2 /т (12.8) бу ерда F – вагон полининг тўлиқ майдони м 2 . В агон полининг солиштирма майдони қанча юқори бўлса унинг юк кўтаришидан шунча яхши фойдаланилади. Вагоннинг юк кўтаришини ошириш унинг ўқлари сонини оширмай туриб, анчагина даражада йўлнинг мустаҳкамлиги чекланади. Бу шартни инобатга олган ҳолда лойиҳаланаётган вагоннинг мумкин бўлган юк кўтариши, G юк = q о · n ваг / (1 + k т ) , т (12.9)

бу ерда q о – вагон ўқидан йўлга тушадиган жоизлик юкламаси, т; n ваг – вагондаги ўқлар сони. Шундай қилиб хозирда вагон ўқидан йўлга тушадиган жоизлик юкламаси вагонларнинг юк кўтаришига жиддий таъсир қилади ва асосий чекловчи омил ҳисобланади.

Похожие

Юкларни ташиш учун ҳаракатдаги составларни танлаш

Юк станциялари

Юк ва тижорат ишлари ва темир йўл транспортини ташқи фаолияти

Юкларни ташишни башоратлаш

Юк ва тижорат ишларини бошқариш асослари