Ўзбекистон халқ амалий санъати ва унинг ривожланиши

Ўзбекистон халқ амалий санъати ва унинг ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45 KB

Ўзбекистон халқ амалий санъати ва унинг ривожланиши Ўзбек халқининг амалий меъморчилик санъати ўзига хос бой анъаналарга эга. Бизнинг давримизга қадар етиб келган амалий меъморчилик санъати асарлари ранг-баранг ва хилма-хилдир. Булар кулоллик буюмлари, ипакдан, жундан тўқилган газламалар, ҳархил гиламлар ва палос-лар; ёғоч ва металлдан ишланган уй-рўзгор ашёлари, гул чекиб ўйилган мармар тош буюмлари, бадиий кашта билан безалган сўзаналар, гулдор жияклар, зарҳал кашталар, турли хил дўппилар ва бошқалардир. Амалий санъатнинг бу қайд этилган турлари ҳар манзилнинг ўзига хос маҳаллий хусусиятларига эга бў-либ, шакл ва нақш бўёқларида акс эттирилади. Бу эса уста- лар орасида ўзига хос ишлов буюмлари ва хилма-хил безаш асбоблари мавжудлигидан далолат беради. Ўзбекистонда амалий санъатнинг каштачилик, гилам, палос тўқиш ва зардўзлик каби турлари тобора тараққий этиб бормоқда. Ўзбекистон ўзининг ранг-баранг шойи, атлас, беқа-сам, хон атлас ва бошқа турли буюмлари билан узоқ асрлардаёқ ном чиқариб келган. Ҳозирги вақтда бадиий тўқимачилик санъати Марғилон, Фарғона, Наманган, Са- марқанд ва Бухоро шаҳарларида жуда ривожланган. Бадиий тўқимачилик соҳасининг асосий шохобчала-ридан бўлган гиламчилик санъати ҳам кенг тарқалган. Моҳирлик билан тайёрланган гиламлар, палослар, шолча-лар халқ тўқимачилик санъати асосида ҳар манзилда турли шаклларда тўқилади. Қарши ва Косон туманларида ранг- баранг бўёқ ва геометрик шаклдаги гулдор шолчалар, Самарқанд вилояти туманларида узун патлик жулқирс шаклдаги палослар, Андижоннинг Ойим қишлогида "қизил-оёқ" гиламлар тўқилади. Хива эса тиқин техникаси асосида тўқиладиган гиламлари билан машҳурдир. Кейинги пайтларда Ўзбекистонда кулолчилик ишла- ри анчагина йўлга қўйилди. Сопол буюмларни ясаш ва унга бўёқ беришда ҳар бир шаҳар ва

туманнинг ўзига хос услуби мавжуд бўлиб, усталар ўзларига хос анъаналарга эгадир. Бухоро ва Ғиждувон усталари кўпроқ қизгиш-жигар ранг бўёқларда, Риштон усталари кўкимтир, мовий-ҳаво ранг, Самарқанд усталари яшил- сариқ ранг тусда, Шаҳрисабз усталари қизғиш бўёқдан фойдаланадилар. Ўзбекистоннинг қўл-ҳунар санъатида мис буюмла- рига бадиий нақш ўйиш касби алоҳида ўрин тутади. Асосан бу ҳунар кўпроқ Қўқон, Қарши, Бухоро, Шаҳрисабз, Хива шаҳарларида ривож топган Наққош мискар усталар томо-нидан нозик шаклларда ажойиб ишланган чой идиш, қум-ғон, чойнак, баркаш, кулдон, патнислар ва хилма-хил бу- юмларни ҳар бир хонадонда учратиш мумкин. Еғочдан шарқ анъанаси асосида хилма-хил бадиий буюмлар ишлайдиган ўзбек ёғочсозлари орасида алоҳида услубга эга бўлган усталар кўп. Ёгоч ўймакорлик санъати Хива, Бухоро, Самарқанд, Шаҳрисабз ва Тошкентда кўп-роқ ривож топган. Уймакор усталар ўз ҳунарларини асо- сан эшик, устун, дарча, тепа туйнук ва шу каби бинокорлик қисмларини ясашда намоен этиб келганлар. Ҳозирги вақт-да улар ўз санъатларини аҳоли, жамоат биноларини беза- тишга бахш этмоқдалар. Ёгоч буюмлар дўконида турли хил буюмларнинг (кийим илгичлар, шифонерлар, диван, стол-стуллар) янгича шаклда ишланганига кўзингиз тушади. Буларнинг кўриниши чиройли, содда, ишлатишда анча ўн-ғайлик туғдиради. Улар янги етишиб чиққан усталарнинг ижодий маҳсулидир. Бу ишда ёрқин бўёқларни танлаган бўёқчиларнинг ҳам ҳиссаси катта. Ёгочга нақш ишлаш санъати тахминан IV асрдан бош- ланган. Бадиий жиҳатдан безалган гулли нақшдор ўрта аср ёдгорликлари ҳозирги даврга қадар сақланиб қолган. Қа-дим замонлардан бошлаб мадрасаларнинг тўсини, арақи, устунлари, бойлар ёки жамият аҳамиятига эга бўлган жой-лар, амалдорлар қурдирган меҳмонхоналар наққошлар то-монидан нафис (нозик) нақшлар билан безатиб келинган. Мадраса деворлари ва карниз оралиқларига ганч уста- лари нафис гулларни ўйиб ишлашган.

Наққошлик айниқса сабр-тоқат, мустаҳкам асаб, юксак қунтни талаб қилувчи ҳунардир. X асрда яшаб ўтган Қобуснинг набираси Кайковус ҳам касб-ҳунар ўрганиш ҳар бир ёшнинг бурчи, деб ҳисоблаган. Бола тарбиясида ҳунар ўрганишнинг таъсири, ҳалол меҳнат каби ахлоқий тушунчалар шубҳасиз юксак маъно касб этади. Бу билан инсонлар ўртасида дўстлик алоқала-рини ривожлантиришга, турмуш даражасини тараққий эт-тиришга яхши далиллар келтирилади. Кайковус ўз замонасининг фарзандлари меҳнатсиз, илм-ҳунарсиз на илм чўққисига, на маърифатга эга бўли-ши мумкин эмаслигини ўзининг ҳаётий тажрибаси орқали тушунтиради. У: "Билимни эгалламоқ учун меҳнат қилиш, баданни дангасаликдан қутқариш фойдалидир. Чунки дан-гасалик, ишёқмаслик баданнинг бузилишига, касаллани-шига сабабчи бўлади. Агар меҳнат қилиб баданни ўзингга бўйсиндирмасанг, соғлом ва баланд мартабали бўла ол-майсан..." - деган эди. Касб ва ҳунар ёшлар вақтининг беҳуда ўтишига йўл қўймайди. Ҳунар ва касб ўрганиш ёшларни ҳар қандай ножўя хатти-ҳаракатлардан холи қилади. Ҳаётда учраган қийинчиликлар оқибатида тугилиши мумкин бўлган ёмон фикрлардан қайтишга ўргатади. Жаҳонга машҳур бўлган буюк олим ва мутафаккирлар Аристотел, Ал- Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Носир Хисрав, Низомий Ганжавий, Мусли-ҳиддин Саъдий, Умар Хайём, Алишер Навоий, Бедил, Бобур кабилар кишилик маданияти тараққиётининг риво-жи учун ўзларининг илмий-бадиий ижодлари билан катта ҳисса қўшганлар. Улар жозибадор гўзалликлар инсонлар қалбига доимо шодлик бахш этиб, ҳар қандай ғам- гусса, изтиробларни енга олишига ишонганлар. Бобур ўз замо-насидаги бадиий нақшли ирмоқлар билан гул солувчи нақ-қошлар меҳнатини юксак қадрлаб, уларни тез-тез ўз ҳузу-рига чорлаб, эсдалик совғалар тақдим этган ва улар ҳа-қида:"Меҳнатда синалган элда азиз", -деб мақол яратган. А.Навоий эса, наққошлар ҳунаридан завқланиб, улар-га эл олдида боқий умр тилаган. Бу олимлар нақш гулла-рининг топилиши ва такомиллашишига,

ўймакорлик иш- ларининг давом этиб ривожланишига ўз ҳиссаларини қўш- ганлар. VII-VIII асрлардаги ҳукмдорларнинг Варахша шаҳри-даги саройларида амалий санъатнинг хилма-хиллиги жиҳа- тидан кишини ҳайрон қолдирадиган намуналари сақлан-ган. ГХ-Х1 аср бошларида Урта Осиё тарихида бадиий маданият, айниқса архитектура тез ривожланган. Араб босқинчиларининг бостириб кириши туфайли бу давр Ўрта Осиё маданиятини уч босқичга бўлиш мумкин, яъни: 1. VIII ва IX аср ўрталарида шаҳар ичкарисида олиб борилаётган қурилиш ишлари жуда сусайиб кетди. 2. IX ва X асрнинг иккинчи ярмида мамлакат Багдод халифалигидан озод бўлгандан кейин шаҳар ичкарисида хароб жойларни қайта тиклаш ишлари авж олиб кетди. 3. XI - XII асрлар ва XIII аср бошларида Урта Осиёда феодал тузум ҳукмронлигида архитектура ва шаҳар қури-лишлари юқори даражага кўтарилди. XVII - XVIII асрларда кўплаб турар жой биноларини безашда амалий санъат асарлари қулланила бошланди. XIX асрга келиб безакнинг ҳамма турларига хос қатъий, аниқ композициялар ишлаб чиқилди. XIX асрнинг иккинчи ярмигача ложивор сарғиш, қизил-жўша сабзи бўёқлар ишлатилиб келинди. XIX аср охирларида очиқ рангли бўёк,лар, масалан, сариқ сабзи, шингоби бўёқлар топилди. Ўзбек нақшларида бўеқлар нинг туслари доим бир текисда: қуюқ, текис, ўткир тусли бўёқлар ишлатилади. Масалан, қора тусдан оқ тусга, жўша тусдан тўқ яшил тусга, яшил тусдан сариқ тусга ўтилади. Наққошлик санъати ҳақида бирорта ҳам китоб ёки мактаб бўлмаган. Усталар ҳунарни устозларидан ёки ота-ларидан ўрганганлар. Нақш усталари шогирдлари ёрда-мида бойларнинг меҳмонхоналари, сарой ва мадрасалар-ни безатиб тирикчилик ўтказганлар.

XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб Ўзбекистоннинг кўпгина шаҳарларида бадиий санъат ишларини ривожлантириш мақсадида артеллар ва комбинатлар очилади. Артелларда ўқувчилар уюшмаси тузилиб, ҳар бир уюшмага бир икки- тадан усталар бириктирилади. Х,унар ўрганувчилар иш- нинг мураккаблигига қараб 3 ойдан 6 ойгача шогирд бўлар ва шогирдлик вақтида ҳар ойда ойлик ва ўрганиш учун материал ҳамда асбоб-ускуналар билан таъминланарди. Шогирд- лик вақти тугагандан кейин улар имтиҳон топшириб, қилган ишларига ва билимларига қараб малака даражасини олардилар. Тошкентда П.П. Бен-ков номидаги Рассомлар тайёрлаш мактабида 1952/53 ўқув йилида амалий санъат бўлими очилиб, бу ерда биринчи ташкил этилган ўқув ишлаб чиқариш комбинатини бити-риб чиққан усталар ва Ўзбекистонда ном чиқарган халқ усталари дарс беришди. Булар орасида Ёқубжон Рауфов, Муҳиддин Раҳимов, Жалил Ҳакимов, Маҳмуд Усмонов, Тоир Тўхтахўжаев ва бошқалар бўлган. 1949 йилда Островский номли пионерлар саройида, 1954 йилда Ленин номли пионерлар саройида наққошлик ва ганчкорлик тўгараги очилиб, унда ўқувчилар ҳар икка-ла санъат турини зўр қизиқиш билан ўрганадилар. Тошкентда бадиий амалий санъат соҳасида касб-тех-ника мактаби очилади. Мактаб қошида ўймакорлик, мис-карлик, заргарлик ва гиламчилик устахоналари ташкил қилинади. Ҳозирги вақтда усталар ўз шогирдлари билан бир-галикда театр, клуб ва музей биноларини нақш билан бе-заб, меҳнатларини элга манзур этмоқдалар. Бундан таш-қари, кўргазмалар учун бадиий буюмларини ишлаб ўз ма- ҳоратларини намойиш қилмоқдалар. Кейинги йилларда халқ санъатига багишланган қатор китоблар нашр этилмоқда. Масалан, ўзбек халқининг атоқли нақш устаси Қосимжон Олимжоновнинг ижодига багишланган "Тошкент нақши", тошкентлик ўймакор уста Мақсуд Қосимов ижодига бағишланган "Тошкент ўйма- корлиги", хоразмлик уста Абдулла Болтаев ижодига ба-гишланган китоблар шулар жумласидандир. Бундай ки-тоблар ёш наққошларни тарбиялашда, ўз

ҳунар ва мала-каларини янада такомиллаштиришда, замонавий ижодий ишлар яратишда ёрдам беради.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил.

Похожие

Узбек халк амалий санъати, унинг тарихи, турлари. Наккошлик санъати

Амалий безак санъати

Мустақиллик йилларида Ўзбекистон санъати

Ганчкорлик санъати ва унинг тарихи

Ўзбек миллий халқ амалий санъатида устоз ва шогирд анъаналари