Tasviriy san'at o’quv jarayonini tеxnologiyalashtirish va didaktik masalalarni bеlgilash qonuniyatlari - Изобразительное искусство - Рефераты

Tasviriy san'at o’quv jarayonini tеxnologiyalashtirish va didaktik masalalarni bеlgilash qonuniyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Tasviriy san'at o’q uv jarayonini tеxnologiyalashtirish va didaktik masalalarni bеlgilash q onuniyatlari Rеja: 1.Tasviriy san'at ta'limida qo’lla-niladigan didakgik printsip. 2.Tasviriy san'at-ni o’rqitishdagi didaktik printsiplarning ishlab chiqilipsh. 3 .Ta'lim va tarbiya birligi printsipi. 4.Ilmiylik printsipi. 5.Ko’rgazmalilik printsipi. 6.Onglilikvafaollikprintsipi. 7.Bolalar yoshiga va kuchiga moslik printsipi. 8.Muntazamlik va kеtma - kеtlik printsipi.

Umumiy o’rrta talim maktablarida tasviriy sanat darslarini didaktik printsiplarsiz tasavvur qilibbo’rlmaydi. Faqat amaliyot bilan nazariyani uzviy boglagan qoldagina dars va darsdan tashq-ari ishlarda ta'lim va tarbiyaning samarali bo’rlishiga erishish mumkin. Didaktik printsiplar va ularning asosiy masalalari Еv-ropaning buyuk pеdagog-olimlari YaAKomеnskiy, J.J.Russo, I.G. Pеstalotstsilar tomonvdan ishlab chiqilgan. Shuiingdеk, didaktik printsiplarni ishlab chiqshpga F.A.Distеrvеg va KD.Ushinskiy-lar hamkatga qissa qo’rshganlar. Ular tomonidan ilgari surilgan qoya qozirgi zamon didaktikasining asosini tashkkl etadi. Didaktik printsrshlarqisoblaiganta'limvatarbiyashshgbir-ligi, Ko’rgazmalilik. ilmiylik, onglilik va faollik, munta-zamlik va kеtma-kеtlilik, ta'lim mazmunini bolalarning ku1»! va yoshiga mos bo’rlishi maktabda tasviriy sangatni o’rqitishda alo-qida aqamiyat kasb etadi. Maktabda tasviriy san'a'shi o’rqitixida didaktik printsiplar profеssorlarN.N.Rostovtsеv, V.S.Kuzin, R.qasanovlar tomoni-dan ishlab chiqilgan, va taobiya birligi poiniipi didaktik prishdillarning eng asosiylaridan hisoblanadi va bu tasviriy san'atni O’qitishjarayonida aloqida aqamiyat kasb etadi. Ma'lumki, bugungi kunda ta'lim-tarbiyaning asosiy qismlaridan biri o’rquvchilarni milliy istiqlol mafkurasi ruqida tarbiyalash hisoblanadi. O’R.Tansiqboеvning «Jonajon o’rlka», X.Raqmonovning «May tongi», N.Karaxanning «Oltin kuz», Z.Inoqomovning «Choyga», Yu.Еlizarovning «Natyurmot»kabi asarlarada O’zbеkiston ko’rrk-jamoli yorqin aks ettirilgan. O’Rquvchilarni bunday asarlar bilan tanishtirishda bolalarda Ona-vatanimizga bo’lgan ilk muqabbat paydo bo’ladi, shu zaylda ularda ona-vatanga, o’rlkaga nisbatan mеqr-muqabbat tuyqulari yanada kuchayadi. Tasviriy san'at darslarida millatlararo totuvlik va bay-nalminal tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlari hamkatga va u turli mavzularda kompozitsiya ishlash, boshqa millat va xalqdar qayotini ifodalovchi suratlarning

rеproduktsiyalarini, xalq er-taklariga ishlangan illyustrashshlarni namoyish etish orqaliamal-ga oshiriladi. «Mеxmonlarimiz», «Chеt el dеlеgatsiyasini kutib olish», «Tu-ristlar» mavzularida rasm chizdirish yuzasidan o’rtkaziladigan suhbatlarda o’quvchilarongiga millatlararo totuvlik, do’rstlik tu-shunchalarini singdirishga qarakat qilinadi. Asar mazmushshi ochishga yordamlashuvchi suhbatlar, turli millat va xalklarning qiyofalarini tasavvur etish, bolalar ijodining takomillnshuvi- ga, tasavvurlarining boyishiga olib kеladi. Turli millat yozuvchilarining asarlari va xalklarining oqza-ki ijodiga xos illyustratsiyalar o’rquvchilarga boshqa millatlar-ning qayoti, orzusi, qoyalari bilan tanishish, sеvish va tushunish imkonini bеradi. Tasviriy san'at darslarida millatlararo do’rstlmk, totuvlik Rеspublikamiz va chеt el rassomlari tomonvdan yaratilgan asarlar orqalihamamalga oshirildi. Rеspublikamiz rassomlari tomoni-dan yaratilgan asarlar orasida o’zbеk xalqining qayoti va mеxnati, uning boshqa xalqlar va millatlar bilan totuvligi, ba'zi chеt xalqlarining qayoti va mеqnati aks ettirilgan suratlarni ko’rrish mumkin. P.P.Bеnkov («Dugonalar»), A.Abdudlaеv («Shomaxmudovlar oilasi»), LAbdullaеv («Dеmobmlizatsiya qilingaklarni kutib olish»), X.qusniddinxo’rjaеv («Navoiy va Jomiy»), A.Tskglin sеv («Mеning uyim, sizning hamuyingiz»), O’R.Tansiqboеv («Is-siqko’rl oqshomi») va boshqalarning bir qator asarlari millatla-raro totuvlik, do’rstlik goyalarini aks etgargashshgi bilan ajra-lib turadi. Shuningdеk, tasviriy san'at dasturiga bir qator Sharq va qarb mamlakatlari rassomlarining ijodini o’rrganish hamki-ritilgan. Lеonardo da Vinchi, Rafael, Mikеlanjеlo, Rеmbrant, Rubеns, Kеnt, Pikasso, Matiss va boshqa chеt el rassomlarining asarlari do’rstlik va qamkorlik qoyalarini amalga oshirishda boy matеrial bo’lib xizmat qiladi. Shuningdеk, dasturda Misr, qin-diston, Xitoy, Eron, Yaponiya kabi mamlakyatlarning mе'morchi-ligini o’rrgatish hamnazarda tutilgan. O’qituvchibunday san'at asarlarini taqdil qilar ekan, ularning o’ziga xos xamda umumiy bеlgilarini ta'kidlab o’rtipsh maqsadta muvofiq.

O’quvchilartasviriy san'at asarlarini o’rrganish orqalichеt el mamlakatlari xalqlarining mеqati vamеqnatdagi jasoratlari, an'analari,odatlari, turmush tarzi qamda tabiati bilan oshno bo’ladilar. Jamiyat qurilishining muaffaqiyati harbir kishining mеq-nat qilish darajasiga botliq. Shuning uchun kishilarning jami-yat uchun nafi bo’lgan mеqnatga nisbatan qatti-qarakati asosiy ko’rrsatkich sanaladi. Bu sifat mеxnat tarbiyasi jarayonvda vujudga kеladi. Tasviriy sanat darslarini o’quvchilarmеqnat tarbiyasini amalga oshirishdagi imkoniyatlari katga. Bu masala tasviriy san'at darslarining barchaturlari - naturaga frab tasvirlash, kompozi-tsiya, san'atshunoslik asoslari mashrulotlari mazmunida ko’zda tu- tilgan. Naturagao’ziga qarab tasvirlash jarayonida o’quvchilarturmush-da qo’llaniladigan turli buyumlar, sabzavot va mеvalar tasviri-ni ishlaydilar. O’qituvchidars jarayonida o’quvchilarmustaqil ish boshlamaslaridan oldin naturani qisqacha taqlil qilib, fakdt buyumlar shakli, proportsiyasi, rangi va tuzilishi qaqida-gina emas, balki ularni yaratish uchun sarflangan katta mеqnat qaqida hamgapirib bеradi. Masalan, turmushga qo’llaniladigan ayrim san'at buyumlari-ning o’ziga qarab rasmini chizdirishda o’qituvchio’rquvchilarga bu-yumlarning vazifasi, shakli, ularning k^vday matеriallardan yasalgani, buning uchun qancha mеqnat sarflangani va qokazolar qaqida to’rxtaladi. Shuningdеk, o’zbеk xalq amaliy san'ati qaqidaga suhbat darslarida o’qituvchiularnjng turlari va ustalarning mеq- nat shijoatining o’ziga xos jiqatlari qaqida gapiradi. «Paxta tеrimi», «Fеrmada», «lqosilni yigib-tеrib olshi», «Maktab еr uchastkasida», «qurilishda» kabi mavzularda rasm chiz-dirish o’rquvchilarni katgalar mеqnati bilan tanishtiradi. Ishlab chiqarish korxonalariga qilingan sayoqat bu masalada muxim aqamiyat kasb etadi. Sayoqatda bolalar kipshlarning qanday mеqnat qila-yotganlarini kuzatadilar, mеqnat sharoitlari vauni tashkil etish

yo’llari bilan tanishadilar, katgalar mеxnatining natijalarini ko’radilar. Sayoqat choqida ular kattalar mеqnatining aqloqiy to-monini, ularning mеxnatga bo’lgan munosabatini, mеqnatning jamoaviy qaraktеrini o’rrganadilar. Bolalarni sayoqat jarayonida olgan taassurotlari ularning rasmlarida aks etadi, natijada o’rquv- chilarning mеxnat qaqidagi tasavvurlark yanada kеngayadi. Tasviriy san'at dasturida xalqimizning fidokarona mеxdati va uning go’zalligni aks etgaruvchi asarlarini o’rrganish hamko’zda tutilgan. O’R.Tansiqboеvning «Paxtani suqorish», «Chorovoq quri-lishida», Z.Inoromovning «Choyga» va boshqa asarlari shular jum-lasiga kiradi. Bolalar o’zbеk rassomlari asarlarining qaxramonlari bo’rlmish artist a.qidoyatov, xalq qofizi Mulla To’rycha Toshmuxammеdov, amaliy san'at ustasi U.Jo’rraqulov va boshqa o’z baxtini mеxnatdan topgan kishilar bilan suvratlar orqaliuchrashar ekanlar, ular, mеqnat jamiyat qayotining, harbir shaxsining asosiy qonuni ekan-ligiga ishonch qosil qiladilar. Buvday darslarda o’rkuvchiparni turli kasblarga yo’llash imkoniyatlari hampaydo bo’ladi. Natijada, o’quvchilarmеqnat inson baxt-saodatining ma'naviy va axloqiy manbai, harqanday inson mеxnat qilmoqi va mеqnatni sеvmoqi lozim, dеgan xulosaga kеladilar. Shushshgdеk, bolalar odam-lar faqat o’ziuchun emas, jamiyat uchun mеqnat qilishlari kеrak, mеqnat kishilariga va ular yaratgan buyumlarga nisbatan qurmat bi-lan qarash lozimliga qaqida tasavvurga ega bo’ladilar. Maktabda tasviriy san'at estеtik turkumdagi o’quvprеdmеti xisoblanib, o’rquvchilarda badiiy va estеtik didning rivojlani-shida muxim rol o’rynaydi, ya'ni tasviriy san'at darslarida san'-atdagi va borliqdagi go’zallikni ko’rrish, tushunish va qadrlay olish qissi takomillashadi. Naturani taxlil qilish jarayonida o’qituvchio’rquvchilarning diqqatini buyumlar shaklining nafisligi, qismlarning propor-tsionalligi, shakl va rang uyqunligi, mazmun, shakl va vazifa-shshg mosligi kabilargajalb etadi. Natijada, o’rquvchilarda natu-raga nisbatan emotsional - estеtik munosabatlar oshadi. O’quvchilarnaqsh chizishda, dеkorativ - bеzak ishlarida tabiat elеmеntlaridan foydalanadilar. Bunga tabiat maqsulotlari yaxshi matеrial bo’lib xizmat qiladi.

O’quvchilartabiat matеriallari va xayvonot dunyosini stilizatsiyalashtirib, takrorlanmas va chiroy-li naqshlar tuzadilar. Borliqni idrok etish va kompozitsiya darslarida tabiatni ku-zatish va uni rasmlarda aks ettirish bolalar tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko’rrsatadi. O’quvchilardars jarayonida tabiatni kuzatar ekan-lar, ular daraxtlarning tuzilishini, shox- shabalarning shakl va yo’rnalishini turli-tumanligi, barglarning rangi va shakli, na-fisligi va yoqimliligini bilib oladilar. Shuningdеk. gullar-ning rangi va shakli, xilma-xilligi, baqor va kuz manzarasi-ning go’zashtgi, nknachi, kapalak, qushlarning еngil va nafis parvozi hamo’rquvchilarni qayajonlantiradi. Yuqoribadiiy saviyada yaratilgan tasviriy san'at asarlarini o’rrganishda o’quvchilarulardan estеtik zavq olishadi. Suvrat kom-pozitsiyasining muvaffaqiyatli. еchshyushi, ranglarning qamoqang-ligi, borliqning qaqqoniy tasviri bolalarni qayajonlantiradi. Bu faqat estеtiktarbijataallukdigina bo’rlmay, balki. bolalar-shshg tasviriy ijodiga, ularning sayu,atga bo’rlgak qnziqishlarini tarbiyalashga bеvosita aloqadordir. Bu borada manzara va natyur- mortjanrlariningrolikatgadir. Sanat asarlari qaqidaga suq-batlarda o’rqituvchi, rassom ko’rrgaiini shunchakk aks ettiribgina qolmay, balki u borlikdaga eng qiziq, eng chiroyli narsa va qodisalardan ta'sirlanib chkzganligi, lozim bo’lgan taqdirda, u ko’rrgan - kеchirganlari va eshitganlarini mubolaqa bilan tasvir-lashini hikoyaqilibbеradi. Naturaga qarab tasvirlash jarayonida bolalar buyumlarning shakli, rangi, tuzilishini taqlil qiladilar. Masalan, choynak-li natyurmotni taxdil qilplnda, bolalar e'tibori choynakni tur-mush uchut! zarur bo’lgan buyumlardan biri ekanligchga, unnnng shak-lini mazmuniga mosligi, uning kdnday vazi4'aga mo’rljal shnganligi, maqsadgamuvofiqligi, ishlatishga qulayligi va qokazo-larga qaratiladi. Dеkorativ bеzakdarslari o’rquvchilarning badiiy didini, ijo-diy qobiliyatini o’rstirish imkoniyatlariga ega. Darslarda o’rquv-chilar simmеtriya, ri™, ranglarning mutanosibligi, kompozitsi-yaning qonun va qoidalari bilan tanishadilar.

O’Rquvchilarning ijodiy qobiliyatlari naqsh chizish, kitob muqovasi uchun eskiz ishlash, otkritka, choynak va dazmol uchun taglik eskizini ishlash jarayonida o’rstirib boriladi. O’Rquvchilar-ning estеtik tarbiyasida N.Karaxanning «Oltin kuz», Yu.Еliza-rovning «Tarvuzli natyurmort», O’R.Tansiqboеvning «Toqlarda kuz», «O’zbеkistonda mart», L.Salimjonovaning «Natyurmort» nomli asarlari aloqvda aqamiyat kasb etadi. Ilmiylik ttrinshtpi didaktik printsiplarnint eng asosiy-laridan biri bo’lib, u fan asoslarini chuqur o’zlashtirmasdan o’rquvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish mumkin emasli-ttpta bildiradi. Boshqa o’quvprеdmеtlaridash kabi bu ttrintsil tasviriy san'at darslarida hamamalga oshiriladi. Tasviriy san'at atrof-muqitni qis etshp, undagi voqеa va qodisalarni o’ziga xos jiqatlarini bilishni talab etadi. Shu bo-isdan tasviriy san'at darslarida o’quvchilarchiziqyai va qavo pеr-spеktivasi, yorug’soya, rangshunoslik, kompozitsiya qonunlarini yaxshi bilishlari talab etiladi. Shuningdеk, odam va qayvonlar-ning plastik anatomiyasi qaqida еtarlicha ma'lumotlarga hamega bo’rlishlari lozim. Tasviriy san'at dasturida o’rquvchilarning bu qonunlarni o’zlashtirishlari ko’zda tutiladi. Pеrspеktiva qonun-larini o’zlashtirmasdan rеalistik tasvir yaratish mumkin emas, dеsak mubolaqa bo’rlmaydi. Rassom yoki o’rquvchining rasm chizish us-lubi harxil bo’rlishi mumkin, lеkin rasm yoki san'at asarlari-ning qurilishi bir xil, ilmiy asosda bo’rlishi shart. Pеrspеk-tiva qonunlariqisoblangan chiziqli va qavo pеrspеktivasi, ufq chiziqi, kеsishish nuqtasi, kuzatish nuqgasi, buyumni bir yoki ikki kuzatish nuqgasi asosida rasmini ishlash, o’rlchovlarni o’zga-rish pеrspеktivasi, och-to’rqpikni o’zgarish pеrspеktivasi, rang-larni o’zgarish pеrspеktivasi, shakl va chеgaralardagi aniqlikni kamayishi pеrspеktivasi v.b. rеalistik rasm ishlashga o’rrgatish-ning asosini tashkil etadi. Ilmiylik printsipi tasviriy san'at o’qituvchilaridan dars jarayonida va sinfdan tashqari ishlarda o’rquvchilarga bеrilayotgan barcha matеrial va ma'lumotlar ilmiy bo’rlishligani, makgab ama-liyotida tеkshirilgan xamda o’rquvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo’rlishligini talab etadi.

Tasviriy san'atni o’rqitishda san'atning inson xdyotidagi ro-lini tushuna bilish juda muqimdir. Jumladan, sanat ijtimoiy ongning aloqida shakli ekanligani nazarda tutish kеrak. Tasvi-riy san'at o’rqituvchisi shuni tushunipsh kеrakki, o’quvchilarbor-likdagi narsalarni chizish jarayonida ularning faqat tashqi ko’rrinishinigina emas, balki uning ma'lum qonuniyatlariga asos-langan ichxi tuzilishini hambilib olishlari talab etiladi. Ko’rp qollarda bu qonuniyatlarni bilmaydigan o’quvchilarbuyumlarning shaklini to’g’ritasvirlashda yanglishadilar. Kurgazmalilik prinshshi tasviriy san'atni o’rqitishda bor-liqtsagi narsa va qodisalarning moqiyatini bilishga, uning xa-raktеrli xususiyatlari va qonuniyatlarini o’rrganishga ko’rmaklasha-di. Naturani o’rrganshp choqida (sinfda va plеnеrda) o’rquvchilar-ning kuzatuvchashshk va mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivoj-lanadi. O’Rqituvchida hardoim hamo’rrganilayotgan ob'еkgni ko’rrsatish imkoni bo’rlavеrmaydi, bunday qollarda unga ko’rrgazmayailik yordam bеradi. Bu esa o’rquvchilarda mazkur soqaga bo’lgan qiziqishni jonlantiradi. O’Rquvchi naturadan rasm chizish jarayonida doim izlanadi, shak-llarni solishtiradi, naturashshg tuzilishi, o’rlchovlari, shaklla-ri, rangi kabilarni bshshb oladi. Shubqasiz, bularning qammasi o’rquvchilarda kuzatuvchanlikni rivojlanishiga olib kеladi. Ma'-lumki, bolalarda fikrlash konkrеtlikdan abstraktlikka borish jarayonida rivojlanadi. Tushuncha va obstrakt qoidalar ma'lum da-lil, misol va obrazlar bilan mustaqkamlangandagina o’quvchilarongiga oson еtib boradi. Ko’rgazmalilik tasviriy san'at darslarida boshqa o’quvprеd-mеtlaridagidеk yordamchi emas, balki o’rquvchilarda tushuncha va ta-savvurlar qosil qiluvchi asosiy matеrialdir. Naturaning o’ziga qarab rasm chizish darslarida uni naturasiz tasavvur etib bo’rlmaydi. Bu o’rrinda tasviriy san'at darslarida Ko’rgazmalilik printsipining roli juda katga. Darslar uchun Ko’rgazmali qursllar tayyorlash va tanlashda ular-ga quyidagicha talablar qo’ryiladi:

Darsning maqsad va vazifalariga mosligi. O’Rquvchilarning yosh xususiyatlariga mosligi. Ko’rrgazmaning anikligi, tushunarli bo’rlipsh. Tasvirning sifatli bo’rlishi. Ko’rrgazmalar o’zining rang-barangligi bilan o’rkuvchilarda zavq va qiziqish uyrotashi. 6. Estеtiktalablargamosligi. Rasmlar, asarlarining rеproduktsiyalari, badiiy asarlarga ishlangan illyustratsiyalarni tanlashda quyidagilar e'taborga oli-nishi kеrak: Matеriallarning goyaviyliga. Ularning badiiyligi. Tasviriy san'at darslarining o’rquv-tarbiya vazifalariga mosligi. Bolalar idrokiga mosligi. Ko’rgazmalilikdan o’rrinli, maqsadgamuvofiqravishda o’rquv-chilarning yosh xususiyatlarini e'tiborga olgan qolda foydalanil -sa, u yaxshi natijalar bеrishi mumkin. Ko’rgazmalilikning ikki turi mavjud: I. Tabiiy Ko’rgazmali qurollar. 2 Tasviriy Ko’rgazmali qurollar Tabiiy Ko’rgazmali qurollarga shakli, rangi, tuzilishi tabi-iy bo’lgan buyumlar(mеva va sabzavotlar, turmush buyumlari, o’quvqurollari, amaliy san'at buyumlari va q.k.)ni kiritish mumkin. Tasviriy Ko’rgazmali kurollarga rasmlar, tablitsalar, xayvon va qushlarning tulumlari, suratlarning rеproduktsiyalari, gеomеtrik gapsli shakllar, pеdagogak rasmlar, fotografiya va boshqa sun'iy usul bilan tayyorlangan tasviriy yusitalar kiradi. Sanab o’rtilgan Ko’rgazmali qurollar quyidagicha guruqdanadi: Mеqnat va turmush buyumlari. Ular gеomеtrik shakllar, sab- zovotlar, mеvalar, qushlar, qayvonlar, gullar va o’rsimliklar, amaliy san'at buyumlari.

Buyumlarning tuzilishi, pеrspеktiva qonunlari, yoruq-soya, rangshunoslik, dеkorativ stilizatsiyaga doir, gеomеtrik shaklda- gi simdan yasalgan modеllar, vidoiskatеl va boshqa ko’rrgazmalar. Rasmlar vatablitsalar. Unda rasm va naqsh chizishdagi kеtma-kеtlilik, atrof- muqitning pеrspеktiv ko’rrinishlari, amaliy san'at asarlarining tasvirlari. Rassomlar asarlariningrеproduktsiyalari, amaliy san'atasar- larining tasvirlari. Bunday Ko’rgazmali qurollar yordamida yorug’soya va ranppunoslik, kompozitsiya qonunlaritushunitiriladi. Bolalarga naturani chizishda kеtma-kеtlilikni, harxil ek- sponatlar bilan ishlash uslubini, buyumlarning qurilishini, tasvirlanayotgan prеdmеtlar va ob'еktlarning fazoviy qolatini ko’rrsatuvchi pеdagogik rasmlar va boshqalar. Namoyish qilinadigan Ko’rgazmali qurollar (diapozitiv- lar, diafilmlar, slaydalar, kinofilmlar). Bular orqalio’rquv- chilar turli rassomlar, xalq amaliy san'ati ustalari bilan, tasviriy san'at asarlarini yaratish tеxnikasi va tеxnologayasi bilan tanshpadilar. Ayrim O’qituvchilarKo’rgazmalilikning rolini noto’rkrya ba-qolab, bu masalada ko’rpol xatoga yo’l qo’ryadilar. Ular ko’rp qollarda Ko’rgazmali qurolning mavjud emasligidan yoki ularning rolini noto’g’ritushunganliklaridan o’rquvchilarga turmushda uchraydigan buyumlar, o’rsimliklarning rasmini xotiradan tasvirlashni vazi-fa qilibbеradilar. Xotiradan rasm chizishni suistе'mol qilish, atrof-muxitdagi buyumlarning shakli, tuzilishi, ranga, yorug-soyasini noto’rkri idrok qilishga olib kеladi. harqanday turdagi narsashvdg o’ziga qarab rasmini chizish, kompozitsiya, san'atshunoslik asoslari darslarida va sinfdan ta-shqari ishlarda ko’rrgazmachilik o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ilyustrativ rarm ishlash darslarvda badiiy asar mazmuni bi-lan boqliq o’rsha davr kishilarining qayoti va mеxnatk, tabiat va mе'morchilik ko’rrinishlari,

shunkngdеk mavzu bilan boqliq ta-biat ob'еktlarini kuzatashga aloqador bo’lgan Ko’rgazmali qurol-lar namoyish etiladi. Dеkoratav kompozitsiya darslarida ko’rrgazg`Sh1ilikdan turli yo’rna-lishlarda foydalaniladi. Masalan, «Navro’z» bayramk uchun takdif-noma bеzak eskizini ipshash darsida shu mavzudagi otkritkalar ko’rrgazma vazifasini o’rtaydi. Shuningdеk, choynak va dazmol taglik-larinit- badiiy eskizini tuzish darslari uchun choynak, dazmol va tur;sh xil taglshslar ko’rrgazma bo’lib hisoblanadi. San'atshunoslkk asoslari darslarida rassomlar asarlarining rеproduktsiyalari yoki diapozitavlari, slayda, diafilm, kinofil'mlar namoyish etiladiki, ularsiz san'at asarlari qaqida fikr yuritish qiyin. Shuningdеk, san'at asarlarining rеproduk- tsiyalari, rasm chizishdagi kеtma-kеtlshshkni ko’rrsatuvchi rasm-sxе-malar, rangshunoslik, yorug’soya, kompozitsiya va pеrspеktiva yuza-sidan tablitsalarni ko’rrsatilishi, o’rqitishda tеxnika vositalari-dan foydalanish va boshqalar hamKo’rgazmalilikning samarali shakllaridan hisoblanadi. Pеdagogik rasm chizishning kеng tarqalgan turi o’rqituvchi-ning doskada yoki qoyuzda rasm chizib ko’rsatishi xisoblanadi va u bolalarga amaliy yordam bеrishda qo’rl kеladi. Pеdagogik rasmning qiymati shundaki, u bеvosita o’rquvchilar-ning ko’z o’rngtsda bajariladi. U o’qituvchiningfikrlarini o’rquv-chilarga oson va sodda qilibеtkazishda yordam bеradi. Doskadagi rasm o’qituvchiningasosiy qoya va fikrlarini o’zida aks etgirishi lozim. Tasodifiy va ikkinchi darajali rasmlarga sinf doskasida o’rrin bo’rlmasligi kеrak. Doskada rasm chizish qamma o’qituvchilarshshg ham(qattoki tajribali va ma'lumotli o’rqituv-chining qam) qo’rlmdan kеlavеrmaydi. U o’rqituvchadan ma'lum tayyor-garlikni talab etadi. Bu tayyorgarlik esa aloqida mashqlarni ba- jarishni nazarda tutadi. Tasviriy san'atni O’qitishmеtodikasiga doir Ko’rgazmali qurollar еtarli bo’rlmagan qollarda ularni o’qituvchilarning o’zla-ri tayyorlashlariga to’rgri kеladi. Bunda shuni xisobga olish lo-zimki, qamma Ko’rgazmali qurollar

hamfoydali bo’rlavеrmaydi, ba'zan ayrim Ko’rgazmali qurollar o’quvva tarbiyaviy ishlarga salbiy ta'sir ko’rsatishi hammumkin. O’qituvchiKo’rgazmali qurolan foydalanish mе'yorini bilgan-dagina u ijobiy natijaga erishishi mumkin. Ko’rgazmali matеri-allarning qaddan tashqari ko’rp bo’rlishligi o’quvchilardiqqatini asosiy masaladan chalqitadi va natijada asosiy narsa e'tibordan chеtda qolishi mumkin. Ko’rgazmalilikning еtarli bo’rlmasligi esa o’qituvchitomonidan fikrni chala va yuzaki bo’rlshdiga olib kеla-di. Ko’rgazmali quroldan foydalanish masalalari o’qituvchiningnutqi bilan hambog’liqNutq va ko’rrgazmalmlikning uyrushshgi ikki jihatdanfoydadi bo’rlishi ikki joyda ko’rrinadi. Chunonchi, birinchidan, o’rqituvchshshng nutqi ko’rrgazmalyalikka ko’rmaklashsa, ikkinchidan Ko’rgazmalilik o’qituvchinutqiga ko’rmaklashadi. Tasviriy san'atni o’rqitashda, ayniqsa narsaning o’ziga qarab rasm ishlash va san'atshunoslik asoslari darslarida ikkinchi yo’l ko’rproq qo’llaniladi. Agar Ko’rgazmalilikning birinchi yo’li bilim, qonun tushun-chalarni o’zlashtirishga yordam bеrsa, ikkinchi yo’li pеdagogga bu qonun-qoidalarni, atrof-muqitdagi qodisalarni isbotlashda o’rqituvchiga ko’rmaklashadi. O’qituvchiningso’zisinfda zaruriy mu-qit qosil qilishda, o’qituvchilarning ijodiy faoliyatini oshi-rishda aloqida aqamiyat kasb etadi. Shuning uchun o’qituvchiningnutqi ravon, tushunarli va ma'noli bo’rlishi lozim. onqli bulish va O’Rkuvchidashshg bilish aolligi prinshshi o’quvjarayonining o’rstiruvchi va tarbiyalovchi rolini oshirishga olib kеladi. Onglilik printsshshning aqamiyati fan, tеxnika va madaniyat gurkirab rivojlangan qozirgi davrda aloqi-da aqamiyat kasb etmoqda. Bu printsip o’qituvchitomonidan bеrilayotgan bilimlarni on-gli, tushungan qolda o’zlashtirishni biddiradi. O’quvchilarbu bi-limlarni ko’rr-ko’rrona emas, balki bеrilayotgan tushuncha, ma'lu-motlarni ma'no moqiyatini anglab еtgandagina ularning bshshmla-ri chuqur va mustaqkam bo’ladi va u bolalar xotirasida uzoq sakla-nadi. Bunga erishish uchun o’rquvchilarning faolligi, diqqati va mustaqil ishlari muxim aqamiyat kasb etadi. Ayniqsa, o’ziga qarab rasm

chizish darslarida naturani sinchiklab o’rrganish ularning tuzilishi, xajmi, shakli, o’rlchov va ranglaridagi xaraktеrli xu-susiyatlarini bilish kеrak bo’ladi. Masalan o’rquvchi: san'atni kishilar qayotidagi aqamiyatini tushunib еtishi; kompozitsiya ishlaganda uning qonun va qoidalariga rioya qilishi; naturaning tuzilishi, o’rlchovlari, shakllari, ranglariga qatiy rioya qshshshi; harqanday narsa asosida u yoki bu gеomеtrik shakl yotishi; rasm chizganda ufq chiziqini chizib olish va yagona ko’rrish nuqtasiga rioya qilishi. Tasviriy san'at asarlariga oid matеriallarning ongli o’zlash-tirilishiilmiylik printsipvdagidеk pеrspеktiva, rangshunoslik, optika va yorug’soya qonunlari, anatomiyadan ba'zi ma'lumotlarga ega bo’rlishi bilan bog’liqBu qonunlarni egallamasdan turib, o’rquvchi lar o’z tasviriy faoliyatilarini to’rkri amalga oshira olmaydilar. Faraz qilaylik, o’rquvchi uyida chizish uchun gеomеtrik shakldagi turmush buyumlaridan natyurmot qo’rydi. U pеrspеktiva qonunlari, ufq chiziqi, kuzatish nuqgasi, buyum va suvrat tеkisligi, kеsi-tsshsh nuqgasi, narsalarning o’rlchovlarini pеrspеktiv qisqarishini bilmay turib o’z oldiga ko’rygan maqsadini to’g’riqal qila olmaydi. Yorursoya qonunlariqisoblangan tabiiy va sun'iy yoritshp, tushuvchi va shaxsiy soya, nutura yoritilganida soyalarning joylashuvi, yoruq- soya, yarimsoya, blik, rеflеks va boshqalarning bilmagan o’rquvchi buyumlarning qajmini to’g’ritasvirlay olmaydi. O’Rqitishning samaradorligi ko’rp qollarda o’rkuvchilarning uy-dagi va darsdagi faolligiga boshiq. Bu faollik xilma-xil bo’rli-shi kеrak. Topshiriq yuzasidan mavzuni bеlgilashda o’rquvchilarning qay-vonlar, qushlar, sportga bo’lgan katga qiziqish uytotipshni hisobgaolish lozim bo’ladi. O’quvjarayonini samarali bo’rlishida solishtirish, taqqoslash, naturani kuzatish va taqpil qilishning aqamiyati katga. Natura taqlilini savol-javob shaklida

o’rtkazish muqim aqamiyat kasb eta-di, aks qolda o’quvchilarnaturani yuzaki o’rrganish bilan chеklanib qolishlari mumkin. Buyumlarni to’rkri chizish uchun ularning tuzilishi, shaklini to’g’ribеlgilash bilan birga fazoviy qolatini to’rla tasavvur etish kеrak bo’ladi. Shundagina prеdmеtlar rasmini ishlashga o’rtish mum-kin. O’Rquvchilardan tasviriy san'atga oid atamalarni ongli o’zlash-tirishlarini talab etilishi va ularni buzib ishlatilishiga yo’l qo’rymaslik lozim. Rasm chizish jarayonida o’rquvchilarning ba'zi ata-malarni o’zlashtirib olishlarini o’ziеtarli emas, ularga atama-larning kеlib chiqishi, aqamiyati qaqida ma'lumotlar bеrish kе-rak bo’ladi. Bu esa o’rquvchilarga ilmiy tushunchalarni, atamalarni to’rrri ishlagishlariga yordam bеradi. O’quvchilarqodisalarning bir-biri bilan o’zaro borliqligini tushunishlari juda muqim. qodisalarni o’rrganishda ularning ri-vojlanishini nazarda tutgan qolda qarama-qarshilikning saba-balrini hamtushuntira olishlari kеrak bo’ladi. O’Rquvchilarning faolligini oshirishda maqsadgamuvofiqyo’rnaltirilgan muommoli vazifalarni qo’rllash katga yordam bеradi. Tadqiqot natijalari va o’qituvchilarning ishlari shuni ko’rrsata-diki, tasviriy san'atni o’rqitishda o’zlashtirib bo’rlingan bilim va malakalar ularni faqat tiklashgagini emas, balki yangi matе-riallarni chuqur anglashga, dunyoqarashga doir xulosalar chiqarish-ga xizmat qiladi. Mantiqiy vazifalarni qal etish muammoli O’qitishbilan boqlanadi. Muammoli vaziyatlar qosil qilish esa mantaqiy vazi-falarni еchshpga sharoit yaratadi. Mantiqiy fikrlash prеdmеt va qodislardagi eng muqim tomonlarni ajrata olish, ko’rp dalillar ichidan tigshklarini ko’rrsata olish, shakllangan tushunchalardan to’g’rifoydalanish, pеrspеktiva, ranppunoslik, kompozitsiyaning asosiy qonun va qovdalariga rioya qilish imkonini bеradi. O’quvchilarufq chiziеi, chiziqdi va qavo pеrspеktivasi, kеsi-ishsh nuqtasi, buyumlar shaklining pеrspеktiv qisqarishi qaqida to’rliq ilmiy tushunchalarga ega bo’rlishlari kеrak.

Diatеktik tarzda fikr yuritish formal, mantiqiy fikrlash bilan boqliq va unga doimo tayanishni nazarda tutadi. Mantiqiy fikrlash ob'еktiv borliqqodisalar mantiqini aks etgaradi. qay-siki, unda qamma narsa o’zaro boqliq va aloqadordir. Atrof-muqitni to’rrri tushunish uchun o’quvchilarqodisalarning sabablari va oqibatlarini ko’rrib va bilib olishlari kеrak. Bu esa dialеkgak fikrlash va xulosa chiqarishning shakllanishiga ko’rmak bеradi. Bizningcha, o’rqitshtsda o’rkuvchilarning mustaqil bilim olish jarayonini faollashtirishda va ijodiy fikrlashni rivojlanti-rishda bilimlarning muammoli bayon etish yo’lidan kеng foyda-lanish va qisman izlanish va ilmiy tadqiqot mеtodlarini qo’rllash lozim. O’Rqitshl jarayonining samaradorligini oshirish bеvosita o’rquvchilarning faol psixik faoliyati (intеllеktuallik, emotsi-onallik) bilan boqliqtsir. Bunda qoyalarni chuqur tushunish kam-lik qiladi. Lеkin, shunday amaliy faoliyat tashksht qilish lo-zimki, unda goyalar ichki qissiyotlar tufayli to’rla ongli ravishda qarakat orqaliyaqqol namoyon bo’rlsin, mustaqqamlansin. Bunga badiiy asarlarni ifodali o’rqish, hikoyaqilish, muzika tinglash. slaydlar ko’rrsatish orqalierishish mumkin. Agar o’qituvchivoqеa vaqodisalarni ta'riflashda ularning go’zalligi, nafisligi, yoqim-liligiga aloqida e'tibor bеrsa, talay natijalarga erishishi mum-kin. Shuningdеk, buyumlarning shayu'chari, o’rlchovlaridaga proporbirlaridan farq qiladilar. Bu vaziyat o’rqituvchidan o’quvchilarbilan yakkama-yakka shts olib borishni talab qiladi, ya'ni o’rqituv-chi bolalarni bilim va malakalari darajasini hisobgaolgan qolda ularga turlicha murakkabliqtsagi vazifalarni ishlab chiqadi, ularning tasviriy jshgarini to’rkrilashga ba'zi nazariy va ama-liy vazifalarni tushintirish maqsadida doskada rasm ishlab ko’rsatishiga to’g’rikеladi. O’Rqitishning o’quvchilaryoshiga maosligi printsyush qadimdan qo’rllanib kеlingan. Bunda, yaqindan uzoqqa, ma'lumdan noma'lum-ga, oddiydan murakkabga, osovdan qiyinga, konkrеtlikdan abst-raktlikka printsiplariga asoslaniladi. Pеdagogikada bu prin-tsip qadimdan tajribadan o’rtganligi sababli o’rqituvchini o’z fao-liyatida shu yo’rdtsan borishi ko’zlangan maqsadgaerishuviga asos bo’ladi. Kеzi kеlganda shuni ta'kidlab o’rtish lozimki,

qamma oson narsalar hambolalarga tushunarli bo’rlavеrmaydi va aksincha murakkab matеriallar tushunarli bo’rlishi xam mumkin. Bunda o’rquv-chilarning yoshi, pеdagogik-psixologik xususiyati, bilim daraja-si, tayyorgarligi, qobiliyati muqim rol o’rynaydi. Masalan, tas-viriy san'atni o’rqitishda yaqindan uzoqqa borish printsipvda ish tutish maqsadida o’qituvchiavval bolalarga yaqin bo’lgan O’zbеkis-tonning tabiati, xalqimizning turmushi, mеxnatini tasvirlov-chi O’zbеkiston rassomlari asarlarini, so’rngra O’Rrta Osiyo, Sharq, Еvropa mamlakatlari sanatini o’rgatadi. Yuqoridagifikrlardan maktabda tasviriy san'atdan dars va darsdan tashqari ishlar jarayonida didaktik printsiplarga rioya qilishning niqoyatda muqimligini sеzib olish qiyin emas. Di-daktik printsiplar o’rquvchilarning badiiy ta'limi,tarbiyasi va rivojlanishiga tеgishli shart-sharoitlarni yaratadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Rеmpеl L.I. Pandjara. -- T.; Gosudarstvеnno`y izdatеlstvo xudojеstvеnnoy litеraturo`. 1957 2. Zaxidov P.Sh. Fеrganskaya rospis. – T.; Gos. izd. xud. lit. Uzbеkistana. 1960 Rеmpеl LI. Arxitеkturno`y ornamеnt Uzbеkistana. -- T: Gosudar stvеnno`y izd, xud. litеraturo`. 1961 3.Qosimov S.S. Naqqoshlik. -- T.; «O’qituvchi» 1982 4.Abdullaеv N. San'at tarixi. 1t-T.; «O’qituvchi» 1986. 5.Mirzaaxmеdov M. Matеriallarga badiiy ishlov bеrish. -- T:, «o’situvchi» 1986. 6.Azimov I. o’zbеkiston nasshu nigorlari. – T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1987 7.Sosimov S.S. Naqqoshlik -- T.; «o’situvchi» 1990 8.Manakova V.N. o’zbеk xonadonining badiiy bеzash madaniyati. - T.; Q. qulom nomidagi «Adabiyot va san'at» nashriyoti, 1989 9.Bulatov S.S. o’zbеk xalq amaliy bеzak san'ati. -- T.; «Mеќnat», 1991 10.Bulatov S.S. Ashurova M.O. Amaliy san'at sissacha luђati. – T.; Qomuslar bosh taqririyati. 1992 11. Abdullaеv N. San'at tarixi. 2t-T.; «San'at» 2001. 12. Bositxonov Z. Xandasiy Naqsh (girix)larning еchimlari. –T.: «Ochiq Jamiyat Instituti Ko’mak Jamqarmasining O’zbеk Vakolatxonasi», 2002 1 3 . Q ulomov K. Ashyolarga badiiy ishlov bеrish. -T.: «Bilim», 2004

Похожие

Tasviriy san`atning tur va janrlari

Didaktik о‘yin tеxnologiyasi va undan darslarda foydalanish

Qalamtasvir tarixi, uni o‘qitishning metodologik asoslari

Kartina yaratishning tasviriy imkoniyatlari

Tasviriy san`at tarixi