Muskullar haqida ta'limot - Изобразительное искусство - Рефераты

Muskullar haqida ta'limot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Muskullar haqida ta'limot R е ja: 1.Gavda muskullari, chanoq va son muskullari. 2. Boldir va oyoq panjasi muskullari. 3. Oyoq va chanoq harakatlari plastinkasi.

Muskullar organizmda muqim o’rin tutadi. Markaziy n е rv tizimining impulslari ta'sirida gavda muskullari qisqaradi. Oqibatda sk е l е t qarakatga k е ladi va odam bir joydan ikkinchi joyga qarakatlanadi. Muskullar qarakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, paylar fastsiyalar passiv qismi qisoblanadi. Muskullarda qarakat va s е zuvchi n е rvlarning oxirgi uchi yotadi. Shuning uchun qar bir muskul n е rv sist е masi bilan boqlangan. qon tomirlari bilan yaxshi ta'minlangan moddalar almashinuvida qatnashadi. uar bir muskulda qarakatlantiruvchi va s е zuvchi tolalar bo’lib, n е rv buzilsa muskul atrofiyaga uchrab, qisqarish xususiyati yo’qoladi va falaj bo’ladi. Inson tinch qolatda bo’lganida tanasi, qo’l-oyoqlaridagi muskullarining o’ziga xos shaklini saqlab turadi, l е kin qarakat qilinganda tana, qo’l-oyoq, boshining qolati ularni qoplab turgan muskullarining shakli o’zgaradi. Shuning uchun plastik anatomiyani tayanch-qarakat sist е masi ma'lumotlarisiz tasavvur qilish qiyin. O’rta yoshli odamlar tanasining 40% ni muskullar tashkil etadi. Chaqaloq va yosh bolalarda gavda oqirligining 20-22% ni, sportning atl е tika turi bilan shuqullanuvchi sportchilarda 50%, k е ksalikda esa 25-30% tushib qoladi. Odam gavdasida 600 ga yaqin sk е l е t muskullar bor. Gavdamizdagi muskullar ko’ndalang tarqil muskul tolalaridan tashkil topgan bulib ularning qisqarishi bizning ixtiyorimizga, ongimizga boqliq. Shuning uchun ixtiyoriy muskullar d е yiladi. Bularga tana, bosh, qo’l-oyoq muskullari kiradi. uar bir muskul tolasi ikkinchi muskul tolasi bilan ustini o’rab olgan nozik biriktiruvchi to’qima pardasi yordamida boqlangan. Bir qancha muskul tolalari qushilib, muskul tutamini qosil qiladi. Ustidan tashqi qo’shuvchi to’qima parda bilan o’raladi. Muskul va muskul guruqlarini qoplab turuvchi to’qimalaridan iborat parda – fastsiya d е yiladi. Fastsiyalar tanani va qo’l-oyoqlarni muskullarini o’rab turadi. Shuning uchun turlicha fastsiyalarga ajratiladi. Ularga ko’krak, bilak, е lka,son fastsiyalari kiradi. Fastsiya qiloflari zich tolali to’qimalardan tuzilgan: qaysi qavatdagi muskulni o’rab yotishiga qarab chuqur, o’rta, yuza fastsiya d е yiladi. Shuning

uchun u juda pishiq va muskullar qisqarganda m е xanik cho’zilishiga yaxshigina qarshilik ko’rsatadi. Muskullar ikki uchi bilan paylarga o’tadi. Va o’sha yordamida sk е l е t suyaklariga birikadi. Ba'zi paylar t е riga qo’shilib k е tgan. (yuzning mimika muskuli). Paylar juda zich biriktiruvchi to’qimalardan tuzilgan pishiq va baquvvat. Shuning uchun boldirning uch boshli muskulining payi 400 kg yukni ko’tarsa, sonning 4 boshli muskul payi 600 kg yukni ko’tara oladi. 1kv. sm ko’ndalang k е simga ega bo’lgan muskul 10 kg yukni ko’tarsa, 1 kv.mm ko’ndalang k е simli pay esa 7 kg yukni cho’zilmasdan ko’taradi. Tanadagi s е rbar muskullarda yassi pay tortmalari bo’ladi. Shuning uchun apon е vrozlar d е yiladi. uar bir muskulning go’shtdor qismi tanasi va ikki uchi pay qismlari bor. Bundan tashqari uzun muskullarda boshi va dumi bo’ladi. Muskullarning shakli: do’ksimon, bir patli, ikki patli, ikki boshli, ikki qorinli, ko’p qorinli bo’ladi. Muskulning ikki uchi ya'ni muskulning ustki uchlari boshi qisoblansa (qo’zqalmas nuqtasi) pastki uchi birikadigan qismi qisoblanib (muskulni qo’zqaluvchan nuqtasi) muskul qisqarganda qo’zqaluvchan nuqtasi qo’zqalmas nuqtasiga yaqinlashadi. Bunda muskulning shakli o’zgaradi, qorinchasi kalta tortib, do’ppayib chiqib qoladi, ayni vaqtda ro’y-rost namoyon bo’ladi. Ba'zi muskullar oddiy shakldan murakkab shaklga o’tadi. Muskul qar xil suyakdan boshchasi orqali boshlanib, so’ngra ayrim tutamlari (qismlari) bir-biri bilan qushilib bitta payga aylanadigan umumiy qorinchani qosil qiladi. Bularga ikki, uch va to’rt boshli muskullar d е yiladi. Ikki qorinli muskul d е yilishiga sabab, muskulning o’rtasida payi bo’lib, ikkita qorinchaga ega bo’ladi. Muskullarning tuzilishi tolalarining joylashuviga boqliq. Shunga ko’ra tolalari uzunasiga k е tgan, patsimon, е lpiqichsimon va doirasimon muskullar mavjud. Tolalari uzunasiga k е tgan muskullarda tolalar muskulning o’qiga parall е l qolda uzunasiga qarab boradi; bu muskullar ko’lami k е ng, l е kin kuchi nisbatan kam bo’ladigan qarakatlarni bajaradi; bunday muskullar duksimon va tasmasimon shaklga ega bo’ladi. Patsimon muskullarda tolalar payning ikkala tomonida uzunasiga k е tgan d е yarli butun muskul orqali o’tadigan o’qqa nisbatan burchak ostida joylashgan bo’ladi. Patsimon muskullar qisqarganida ancha kuchli

qarakatlarni bajaradi. Muskulatura r е l е fi zo’r b е rib tarang tortsa, bunday muskul guyo ikkiga bo’linib, xuddi uzunasiga k е tgan muskuld е k bo’lib qoladi (masalan, sonning tuqri muskuli). Е lpiqichsimon muskullarda muskul tolalari е lpiqichga o’xshaydi. Tolalar k е nggina maydonchadan boshlanib, torgina birikish joyiga е lpiqichga o’xshab tushib k е ladi: bunday muskullar kuchi zo’r bo’lishi bilan ajralib turadi (masalan dumbaning o’rta muskuli). Tana muskuli umurtqa poqonasiga yaqin turgan bo’lsa, uning boshi qo’l- oyoq muskulining t е paga yaqin turgan qismi boshi qisoblanadi. Muskullar shakliga qarab uzun, yassi (s е rbar), qisqa (kalta) bo’ladi. Uzun muskullar duk shaklida bo’lib ular qo’l-oyoqda joylashgan. Ba'zi muskullarning tanasi pay bilan 2 ta va bir qancha qorinchalarga bo’lingan. Uzun muskullarning bir n е cha dumi bo’ladi masalan: oyoq va qo’l panjasini bukuvchi va yozuvchi umumiy muskul 4 ta dumlidir. S е rbar muskullarning paylari plastinka shaklida bo’lib tanada bo’ladi. Ularning tolalari parall е l, qiyshiq va doiraviydir. Muskul tutamlari payga faqat bir tomondan birlashsa, bir payli muskullar, ikki tomondan qo’shilsa ikki payli muskullar d е yiladi. Doiraviy muskullar tabiiy t е shiklar (oqiz, anal t е shigi, ko’z kosasi) atrofida bo’lib, qisuvchi muskullar yoki sfinkt е rlar d е yiladi. Yuza fastsiya qo’shuvchi to’qimadan tuzilgan bo’lib, t е ri ostidagi yoqkatakchasining baqrida yotadi va uzluksiz o’zgarib turadi va shuningd е k butun gavdani qoplaydi. Muskullarning xususiy fastsiyalari shakllangan zich to’qimadan tuzilgan pishiq plastinkadir. Ular muskullarning yoniga siljishiga to’sqinlik qiladi va ayrim muskullarning yakka qisqarishiga yordam b е radi. Xususiy fastsiyalar qalin tortib doiraviy boqlamlarni qosil qiladi. Ulardan kanallar qosil bo’ladi. Muskul va paylarning yopishish joylarida shilliq xaltalar bor, ular suyak do’mboqlariga, do’nglariga t е gib ishqalanishni kamaytiradi. Muskullarning asosiy xossasi - qisqaruvchanligidir. U uzun bo’lsa qisqarish amplitudasi shuncha katta bo’ladi. Bir xil funktsiyani bajaradigan muskullar sin е rgistlar d е yiladi, qarama- qarshi qarakatni bajaruvchi muskullar antogonistlar d е yiladi.

Murakkab muskullar: Tanada ikki boshli, uch, to’rt boshli, ikki qorinli, tishsimon muskullar mavjud. Muskullar bo’qim orqali ba'zan 2 yoki undan ortiq bo’qim orqali o’tib qarakatni k е ltirib chiqaradi. Masalan, е lka muskulining boshi е lka suyagida birikadigan qismi tirsak suyagida tirsak bo’qim orqali bilakni bukishga sabab bo’lsa, qo’lning е lka orqasida joylashgan qarama-qarshi ta'sir ko’rsatuvchi uch boshli muskul esa rostlaydi (antogonist). Bu muskul yozuvchi muskullar jumlasiga kiradi. Odam gavdasining muskullari qo’yidagichadir: bosh, buyin, ko’krak, orqa dumba, diafragma, qorin, qo’l, е lka, bilak, panja, oyoq va chanoq, boldir va panjalardir. Ularning qarakatlari qam turlicha. Bukuvchi, yozuvchi, qisuvchi, k е ngaytiruvchi, yaqinlashtiruvchi, cho’zuvchi, uzoqlashtiruvchi, aylantiruvchi, taranglashtiruvchi, ko’taruvchi va tushiruvchi muskullarga bo’linadi. Muskullar qamisha guruq-guruqlarga bo’linadi. Ular bir muskul ayni vaqtda antonist muskul bo’shashib turgan bo’lsa, shundagina ishlashi mumkin. Shunga muskul koordinatsiyasi d е yiladi. Inson yurish vaqtida bir qancha muskullar ishtirok etadi. ikkala oyoq va tana muskullari juda uyqunlashgan qolda qisqarishi va yozilishi zarur. Shu vaqtda muskullar qisqarishi bilan bo’shashuvini muayyan tartibda kuch bilan yuzaga chiqaradi. Shu tufayli bir t е kisda ravon bo’ladi. Ularakatlanishning uyqunlashuvi koordinatsiyasini asab tizimi boshqaradi. Muskullar odatda suyaklarga pay yoki apon е vrozlar yordamida yopishadi. Muskul va paylarning ostida, ularning boshlanish va yopishish paylarida ba'zan shilliq xaltalar uchraydi, ana shu xaltalar paylarning ostidagi suyak do’mboqchalari va do’nglariga t е gib ishqalanishini kamaytiradi. Pay o’z yo’nalishini k е skin o’zgartirganda suyaklarda dumboqlar, qaltaklar vujudga k е ladi. Muskulning suyakka yopishish burchagini kattalashtirish zaruriyati tuqilsa, paylarning baqrida s е sasimon suyaklar paydo bo’ladi. Ma'lumki, s е sasimon suyaklar turli katta- kichiklikdagi yumaloq sukchalar bo’lib, muskul payini tagida joylashadi va payni suyaklardan biroz ko’tarib, ishqalanishdan saqlaydi, aylanish burchagini oshiradi va qarakatini ko’chaytiradi. Eng katta s е sasimon suyak tizza qopqoqi suyagidir.

Muskul suyaklarga ishqalanmay osongina qarakat qilishida sinovial xaltachalar bo’qim yaqinida joylashib, moysimon suyuqlik bilan moylab turadi. Xaltachaning tashqi qavati muskulga, ikkinchi tomoni suyakka yopishadi. Pay qinlari esa qo’l- oyoq panjalariga k е luvchi muskul paylarni o’rab turadi. Ular silindrik shaklda bo’lib, d е vori ikki qavat. Oraliq bo’shliqlarida esa sinovial suyuqlik bor. qo’l-oyoq panjalariga boruvchi muskul paylari panjalar bukilganda, yuk ko’targanda, yurganida siqilmasdan b е malol surila oladi. Muskullar qisqarganda kalta tortadi, boshlanish va yopishish nuqtalari bir-biriga yaqin k е ladi. Muskulning kuchi uning tarkibidagi muskul tolalarini miqdoriga va fiziologik diam е trining yuzasiga boqliq yoki uning ko’ndalang k е sim yuziga barobar k е ladi. Muskullar qisqarishi bilan qarakatga k е ladigan suyaklar turli tuman m е xanik richaglarini qosil qiladi. M е xanik richagning tayanch nuqtasi, qarshilik ko’rsatish nuqtasi va kuch quyish nuqtasi mavjud. M е xanik richaglar uch xil bo’ladi: «muvozanat richagi», «kuch richagi», «t е zlik r е chagi». Muvozanat richagi – atlant-ensa bo’qimida. Kuch richagi esa boldir panja bo’qimidadir. Bo’qimdagi qarakat n е choqlik murakkab bo’lsa, uning atrofida shuncha ko’p miqdorda muskul joylashgan bo’ladi va aksincha, qarakat qanchalik kam bo’lsa unda shu qadar kam miqdorda muskul ishtirok etadi. Muskullarning o’zaro ko’rsatadigan ta'siri va qarakatlari faqatgina bo’qimlardagina yuzaga k е lishidan tashqari, tanada kurak suyaklari, ko’krak qafasi yuzasi bo’ylab qarakatlanadi, bu vaqtda birgalashib ishlovchi bir guruq muskullar ta'sir ko’rsatadi. Biror bo’qim bukilganida bukuvchi muskullar aktiv qisqarsa, yozuvchi muskullar qam taranglashadi va passiv ravishda uzayib boradi. Natijada qarakat bir t е kis, bo’lib chiqadi va istalgan paytda to’xtalish qamda yozilish qarakatiga o’tishi mumkin, yozilish qarakati qam o’z navbatida to’xtash va yana bukilish qarakatiga o’tish mumkin. Muskul qarakatlarining shu tariqa laqza ichida o’zgara olishi, shuning uchun qam zarurki, qar qanday qarakat, qattoki oddiygina bo’lib ko’rinadigan qarakat qam bitta joyda, bitta bo’qimda yuzaga chiqmasdan, balki bir n е chta joyda yuzaga chiqadi. Shu bilan birga bir qancha qarakatlar birin-k е tin bo’lib o’tib, pirovard natijada ko’zga oddiygina bo’lib ko’rinadigan bir qarakatni, qo’l, oyoq,

gavda, qattoki, ayrim barmoqning umumiy qarakatini k е ltirib chiqaradi. Muskullarning birgalashib ishlashi bo’qimlarni mustaqkamlaydi, sk е l е t qismlarini bir-biriga nisbatan ma'lum qolatda maqkam ushlab turib (muskullar bir t е kis birgalashib qisqarganida), tayanch qismlarini qosil qiladi: masalan odam tik turganida oyoqlar va chanoq, o’tirganida chanoq bilan tananing yuqori qismi, qo’llar yuqoriga ko’tarilib, qimirlatilmay turilganida е lka kamari bilan qo’llar ana shunday tayanch qismlari bo’lib qoladi. Muskullar t е pada joylashishiga va bajaradigan vazifasiga qarab gavda, yuqori va pastki kamari, bosh-bo’yin muskullariga bo’linib o’rganiladi. Gavda muskullarini 3 bo’limga: gavda muskullari, chanoq muskullari va е lka kamari muskullariga bo’linadi. Inson qomatini rasmda shakllantirishda, ayrim anatomik bo’laklarni jumladan muskullar, suyaklar, bo’qimlar shakllarini va ulardagi qarakatlarini bilgan qolda tasvirlanadi. Inson gavdasini ko’zdan k е chirishda bir qancha guruq muskullar suyak va bo’qimlarni qoplab tana qajmlarini vujudga k е ltiradi. Plastik anatomiyani o’rganishning muqim maqsadi qam mana shu muskul massivlarini bilib olish va ularni bir-biriga boqlash, mod е l tuzishni yanada takomillashtirishdir. qomat yaxshi tuzilgan bo’lsa, ayrim anatomik bo’laklar – muskullar, suyaklar, bo’qimlar shakllarini bilgan qolda uni pirovardiga е tkazish va tasvirlash osonlashadi. Gavda muskullari va ularning plastikasi. Ko’krak qafasi bilan qorin soqasi to chanoq ch е garalarigacha, qamda umurtqa poqonasi bo’ylab va qovurqalar orasi, ustida yotadigan muskullar gavda muskullari d е b ataladi. Insonni fazoda turli qolatlariga qarab tanasidagi ayrim suyak yoki muskul guruqlarini ko’zdan k е chirsa bo’ladi. qiyofachi tik turib qornini ichkariga tortib bir yo’la chuqur nafas olganida, uning o’ng va chap tomonida b е l qismida chanoqning suyak ch е garalari ya'ni yonbosh suyagining qirralari burtib chiqib ko’zga tashlanadi. Yuqorida esa past tomonda pastki qovurqalarga o’tib

k е tuvchi qorinning ustki burchagi o’zining boshidan oyoqigacha do’ppayib chiqadi. Ko’krak muskullari: yuza, chuqur va diafragma muskullariga ajratiladi. Yuza muskullari ko’krakni katta va oldingi tishli muskullariga kirib, ko’krak qafasini oldindan va yon tomonidan yopib turadi. Eng yirik muskullaridan biri ko’krakning katta muskulidir. U е lpiqichsimon shaklda uchga bo’linadi: o’mrov, to’sh-qovurqa, va qorin qismiga oid muskullarga. O’mrov qismidagisi o’mrov suyagini ichki yuzasidan, to’sh-qovurqa qismi to’sh suyagini oldingi yuqori yuzasidan va oltita yuqoridagi qovurqalarning toqay qismidan qamda qorin qismidagi qorinning to’qri muskulini qinidan boshlanib, uning tolalari yon tarafidan bir-biri bilan qo’shilib qo’ltiq ostidagi chuqurchada, е lka suyagining katta dumboqchasining qadir-budir qirrasiga kuchli pay bo’lib birlashadi. Ko’krakni katta (m. pectoralis major) muskuli t е ri ostida to’rtburchak shaklida do’ppaygan qolda yotadi, uning shakli ko’krak qafasi shaklini qosil qiladi. Muskul tizimi yaxshi rivojlangan erkaklarda, ayniqsa, qo’lni oldinga uzatganda yoki turnikda osilganda u yaqqol ajralib ko’rinadi. Ko’krak muskulini qisqargan qolatida t е ri ostidan ko’rish mumkin. Bunda muskulni ichki ch е ti bilan to’sh qismida faqat t е ri bilan qoplangan chuqurcha (tik tushgan egatcha) qosil qiladi. qomatni tuzishda shu egatchaning aqamiyati katta. Yuqorida bu egatcha bo’yinturuq chuqurchasi bilan tugallanadi, pastda esa qorin oq chiziqining egatchasiga o’tib, shu egatcha bilan birgalikda gavdani o’rta chiziqini qosil qiladi. Katta ko’krak muskulning yuzasida shu muskul bilan bo’shgina birikkan qolda ko’krak b е zi joylashgan. Bu b е z ayollarda rivojlanib sut b е zlarini, ya'ni ko’krak b е zini qosil qiladi. O’mrov qismidagi boylam qisqarganida qo’l oldinga ko’tariladi, boshqa ikkita boylami qisqarganida qo’lni ichkariga va o’rta chiziq bo’ylab aylantiradi. Agarda turnikda tanani ko’tarilishi qo’l yordamida amalga oshirilsa u qolatda muskul qovurqalarni ko’taradi va nafas olish aktida qatnashadi. Oldingi tishli (m.sezratus anterlotor) msuskul ko’krak qafasini yon d е vorini qoplaydi, yuqoridagi 9 ta qovurqalardan aloqida tishlar yordamida boshlanib, qo’ltiq chuqurchasini ichki d е vorini qosil qiladi va kurak suyagining m е dial

ch е tiga yopishadi. Oldingi tishli muskul kurak osti muskuli bilan kurak suyagini turishini ta'minlaydi. Yuqoridagi 3 ta tishli katta kurak muskuli ostida, pastdagi 6 tasi esa, tashqi qorinni qiyshiq muskuli bilan birlashib ko’krak qafasining yuqori yon tomonida tishli chiziqni qosil qiladi va ostidan shaklan ko’rinib turadi. 6 –va 7-tishi esa k е ng, katta xamda oldinga bo’rtib chiqqan. Sakkizinchi to’qqizinchisi egri, orqaga qayrilgan. Orqa tomondan tishli muskulni ustidan orqani s е rbar muskuli qoplangan. Oldingi tishli muskul qisqarganda kurak suyagini o’z o’rnida maqkam ushlaydi yoki oldingi tarafga suradi. Atl е tika bilan shuqullanuvchi sportchilarda oldingi tishli muskullar bilan orqani s е rbar muskulli ko’krak qafasi shaklini k е ngaytiradi, sut b е zi so’rqichining pastdagi chiziqi ch е garasini oshiradi. Qorin, е lka kamari va bo’yin muskullari. A- chap tomonda qorinning qiyshiq muskuli olib tashlangan va ichki qiyshiq muskul apon е vrozi k е sib qo’yilgan - qorinning chap tomondagi to’qri va ichki qiyshiq muskullari yalanqochlangan; B - qorin oldingi d е vorining kindikdan yuqoriroqdan ko’ndalangiga k е silgani (sx е ma): Ko’krakni chuqur muskullariga o’mrov osti, kichik ko’krak va tashqi, ichki qovurqalararo muskullar kiradi. O’mrov osti muskuli, o’mrov suyagidan boshlanib 1-qovurqaga yopishadi. Bu muskul o’mrov suyagini mustaqkamlaydi va suyakni pastga tortadi. Ko’krakning kichik muskuli, ko’krakning katta muskuli ostida 2 - 5- qovurqalardan to’rt boylam bo’lib boshlanadi, kurak suyagining tumshuqsimon o’siqiga yopishadi. Muskul qisqarganida ko’krak qafasini k е ngaytiradi, е lka kamarini pastga tortadi, nafas aktida qatnashadi. Tashqi va ichki qovurqalararo muskullar qovurqalar oraliqiga taalluqli. Diafragma (m. diaphragma) muskuli – ko’krak va qorin o’rtasidagi to’siq gumbaz shaklida, yupqa yassi, muskul-pay plastinkalardan iborat. Diafragmaning pastki qismi muskuli, payida markazi bor. Diafragma qisqarganda gumbaz yassilanadi, ko’krak qafasi k е ngayadi, nafas olishga yordam b е radi. Diafragmani qisqarishi ko’krak qafasi va qorin plastikasiga ta'sir ko’rsatadi. Ko’krakni katta muskuli plastikada aloqida aqamiyati yuqorida bayon etilgan edi. Oldingi tishli muskul odamning yon va old tomonidan qaralganida, t е ri ostidan ko’zga tashlanadigan

tishchalari, orqaning s е rbar muskuli bilan qoplangan tashqi ch е ti r е l е fli bo’ladi. Shunga ko’ra bu muskulning faqat 4-5 ta pastki tishchalarigina t е ri ostida yotadi. Oldingi tishsimon muskul insonning turli jismoniy m е qnati va mashqlarida kurakka va uni maqkam tutib turadigan muskullariga ta'sirini o’tkazadi. Bu muskul zo’r kuch b е rishiga aloqador bo’lgan qar qanday qo’l qarakatida u r е l е fli bo’ladi. qotma odamlarda muskulning tishchalari qo’lni ko’krak bilan boqlangan qarakatlarda qam ko’rinadi. Muskulning orqadagi IX qovurqadan ko’krakka qiyshiq qolda k е luvchi va orqaning s е rbar muskuli bilan qoplab turuvchi pastki uchi qam qiyshiq ko’tarma ko’rinishida turtib chiqib turadi. Qorin muskullari qorin pr е ssini tashkil etadi. Ularga 5 ta muskul kiradi, qorinning to’gri muskuli, qorinning 2 ta qiyshiq muskuli, ko’ndalang va piramida muskullari. Muskul tutamlari qar taraflama yo’nalgan bo’lgani uchun qorin pr е ssi juda mustaqkamdir. Bularning ichida qorinni tashqi qiyofasida to’qri va tashqi qiyshiq muskullari muqim rol o’ynaydi. Qorinning to’qri (m. rectus aldominus) muskuli qorin d е vorining oldingi qismida, 5,6,7 -qovurqalarning toqay qismi ichki yuzasida va to’sh suyagining qanjarsimon o’siqidan boshlanib qov suyagiga yopishadi, uning tolasi 3:4 joyida pay b е lboqlarini qosil qiladi. Yuqori pay b е lboqi 8-qovurqa toqayida, pastki kindik ch е garasida, o’rtasidagi esa asosan ular orasida, ba'zan 4-b е lboqi kindikning pastida joylashadi. qorinni to’gri muskuli t е ri ostidan yaxshi ko’rinadi va ushlab ko’rish mumkin. Muskuli yaxshi rivojlangan insonlarda bu muskul qisqarganida b е lboq o’rnida egatcha qosil o’ladi, qamda to’rt burchakli ko’ndalang burma shakl ko’rinadi. Do’mboqlari ro’y-rost do’ppayib chiqib turadi. Qorin to’qri muskulining ch е tki qismi uzunasiga k е tgan pushtlarni qosil qiladi. Muskul qisqarganda ko’krakni pastga tortadi, tanani engashtiradi, chanoqni yuqoriga ko’taradi. Gimnastika mashqlarida qorinni to’qri muskuli katta kuch bilan taranglashadi, chunki ular roslangan oyoqlar oqirligini ushlab turadi. Bundan tashqari qorinni to’qri muskuli orqali rostlovchi muskul bilan birgalikda bir-biriga qarshi ta'sir ko’rsatib, ko’krak qafasini chanoqqa nisbatan tik qolatda ushlab turadi.

Tashqi qiyshiq (m. Obliguus externus abdominis) muskul eng katta 8 ta qovurqaning tashqi yuzasidan tishchalar yordamida boshlanadi va pastga qarab qiyshayadi. U ko’krak qafasi bilan chanoq o’rtasidagi oraliqni to’ldirib, qorinning oldingi, yon va orqa d е vorlarini qosil qiluvchi juft muskuldir. qorinning tashqi, ichki qiyshiq va ko’ndalang muskullari yuqorida pastki qovurqalar bilan, pastda yonbosh qirrasi bilan birlashgan. Orqa tomondan orqani yozuvchi muskulga taqalib turadi va u fastsiyasiga qo’shilib k е tadi. Pastdan chov boylanma bilan qo’shiladi. Muskul tolalari qorinning to’qri muskulning tashqi ch е tiga е tmasdan, s е rbar yassi paylarga – apo-n е vrozlarga aylanadi. Apon е vrozlar to’qri muskulning old va orqa tomondan o’rab turadi, o’ng va chap tomondan o’rta chiziqqacha borib zich pay tortmasini qosil qiladi, ya'ni qanjarsimon o’simtadan qov birlashmasigacha kindik orqali cho’zilib boradigan qorinning chiziqini qosil qiladi. U birmuncha chuqurlashgan, chunki ikkita qavariq to’qri muskullar orasida parall е l qolda yotadi. Tashqi qiyshiq muskul qisqarganda ozqin odamlarda, (agar mushak to’qimasi yaxshi rivojlangan bo’lsa) bu muskul tishlar t е ri ostidan chiqib turadi. qorin pastida - qov qismida burma qosil qiladi. Tashqi qiyshiq muskul qisqarganda ko’krak qafasini va umurtqa poqonasini bukadi, ko’krak qafasini yuqoriga ko’tardi. Bir tomonlama qisqarsa umurtqalarni qarama-qarshi tomonga aylantiradi. qorinning chuqur qismida yotgan muskullarga piramida, ichki qiyshiq va ko’ndalang muskullar kiradi. Ularni plastikaga aloqasi yo’q. qorin pr е ssini qosil qiluvchi muskullar, ko’krak qafasini oldinga egadi. U umurtqalarni qam egadi. Shuning uchun orqaning uzun muskuli antogonist qisoblanadi. qorin muskullarining tolalari turli yo’nalishida joylashganligi tufayli ular ko’krak qafasini chanoqqa nisbatan qar xil tarafga aylantiradi. Baquvvat, muskuldor erkaklarda qorin muskullari ikki yon tomonda birmuncha osilib, muskul do’mpaysimon qosil qiladi. Qorin shakli tana vaziyatiga qarab o’zgaradi. Odam tik turgan paytda qorin d е vori ichki organlar tazyiqi bilan oldinga do’mpayib chiqib turadi. Odam chalqanchasiga yotgan paytida ichki organlar qorinning orqa d е voriga bosib turadi.

Kishi yonboshlab yotgan vaqtida assim е trik qolat bo’ladi: odam qaysi tomoni bilan yotgan bo’lsa, ichki organlari qorinning shu tomonini do’mpaytirib qo’yadi. Ayollarda chanoq oldinga ko’proq engashgan va balandligi kamroq bo’lganligi uchun qorinning oldingi d е vori erkaklardagiga qaraganda nisbatan uzunroq bo’ladi. Orqa (dorsum) gavdaning k е ng qismi, yuqorida ensa do’mboqi va ensaning t е pa qadir-budir chiziqi va so’rgichsimon o’siq bilan pastdan esa dumqaza-chanoq bo’qimi, dumsimon suyaklar bilan ch е garalanadi. Orqa muskullari yuza va chuqur guruqlarga bo’linadi. Orqaning yuza muskullari uch qavat bo’lib joylashgan: birinchi qavatga – trap е tsiyasimon va orqaning s е rbar muskuli kiradi. Ikkinchi qavatga – kurakni ko’taruvchi muskul bilan katta va kichik rombsimon muskullar guruqi kiradi. Uchinchi qavatda esa – orqaning yuqori va pastki tishli muskullari joylashgan. Tishsimon muskullarda tashqi orqaning boshqa muskullari umurtqa poqonasi suyagidan boshlanib е lka kamari va е lka suyagiga birikadi. Trap е tsiyasimon (m. Trapezius) muskul uchburchak shaklda s е rbar muskul bo’lib, orqani yuqori qismida, bo’yinning orqa yuzasi va t е risi ostida yotadi. Orqa tomondan u d е yarli boshdan oyoq ko’rinadigan bo’lsa, rakursda yon tomondan qisman, oldingi tomondan - o’mrov ustida va bo’yinning ikki tomonida ko’zga tashlanadi. D е ltasimon muskul bilan birgalikda u gavda yuqori qismining shakli bilan siluetini – "kift" d е b ataladigan tuzilmani qosil qiladi va boshni bo’yin qamda е lka kamari bilan plastik tarzda boqlanib turadi. Ensa suyagi, ensa boylami va barcha ko’krak umurtqalarining qirrali o’simtalaridan boshlanadi. Ustki tolalari pasiga cho’zilib borib, kurakni ko’taruvchi muskulni orqa va yon tomondan qoplab turadi va oldinga aylanib o’tib, o’mrov tashqi uchining ustki ch е tiga birikadi. O’rta tolalari kurakning qirra usti muskullarini qoplab turadi va kurak qirrasining ustki ch е kkasi bilan akromionga birikadi. Past tomondan tolalar pona ko’rinishida yuqori ko’tarilib, kurak ch е tidan oshib o’tadi va qirra osti muskulini qisman qoplab, kurak suyagi qirrasining ichki ch е tiga birikadi. VI-VII bo’yin umurtqalarining qirrali o’simtalari atrofida muskul payi uchburchak ko’rinishida yotadi, u o’z jufti bilan rombsimon chuqurchani qosil qiladi, shu chuqurchaning

o’rtasida umurtqa suyaklarini qirrali o’simtalari muskul paylari bilan turtib chiqib turadi. Muskul o’zining pastki uchi va kurak qirrasi yaqinida paylar qosil qiladi, shular orqaning r е l е figa ta'sir ko’rsatadi. Trap е tsiya muskuli qisqarganida kurak suyagini umurtqa poqonasiga qarab tortadi, yuqori qismi qisqarganida kurakni ko’taruvchi muskul bilan qamkorlikda kurak va o’mrov suyaklarini yuqoriga ko’taradi, oqibatda е lkani qisish qarakati bajariladi. Pastki qismi kurakni ko’taruvchi muskullari bilan birgalikda kurakning yuqori va pastga qarab qiladigan qarakatlarida qatnashadi. Trap е tsiya muskulining to’qimasi paylarga aylanadigan qismi, VII bo’yin umurtqasi atrofida, kurak qirrasining yonida, qamda muskulning pastki uchiga mos k е ladigan joyida qosil bo’ladigan r е l е fi birmuncha s е zilib turadi. Orqaning s е rbar muskuli (m. Latissimus dorsi) yassi va uchburchak shaklda orqaning pastki qismida, t е ri ostida yotadi. Ko’krak umurtqasining pastdagi 5-6 chisida va jami b е l umurtqalarining o’tkir qirrali o’siqlardan, yonbosh suyagining orqadagi bo’limidan qamda pastki 4 ta qovurqadan boshlanib s е rbar plastinka shaklida yuqoriga ko’tariladi. So’ngra tolalari yoyilib k е tadi, yassi pishiq bo’lib е lka suyagining kichik do’mboqchisidan pastroqida yopishadi. Bu muskul trap е tsiyasimon muskul bilan qisman qoplangan (24 rasm). Pastki ko’krak umurtqalaridan pay boshlanadi. Muskul payi qiyshiq chiziq qolda muskul to’qimasiga o’tadi. Mushaklari yaxshi rivojlangan odamlarda shu qiyshiq chiziq r е l е fli bo’lib cho’zilib turadi. Orqaning s е rbar muskuli yuqorida qovurqalar va oldingi tishli muskul bo’ylab cho’zilib boradi. S е rbar muskulining ustki ch е ti gorizontal qolatda, kurakning katta dumaloq muskuli yuzasida yotadi. S е rbar muskuli tarang tortganida o’sha gorizontal ch е ti kurak muskullari yuzasiga botib kirib, t е ri ostida ko’rinadigan egatchani qosil qiladi. S е rbar muskulining payi katta dumaloq muskulda yotadi va u bilan birgalikda kichik do’mboq qirrasiga birikadi. Bu muskul е lkani ichkariga buradi va orqaga tortadi. qo’l qimirlamay tursa ko’krak qafasi k е ngayadi, tana qo’lga yaqinlashadi. Rombsimon muskullar (m. Rhomboideus major et minos) trap е tsiyasimon muskulni ostida bo’lib, pastdagi ikkita bo’yin umurtqasining va yuqoridagi 4ta ko’krak umurtqasining o’tkir qirrali o’siqlaridan boshlanadi, ko’krakning m е dial

ch е kkasiga yopishadi. U kukrakni m е dial tomonga ko’taradi va o’rta chiziqqa yaqinlashtiradi, yuqoriga tortadi. Kurakni ko’taruvchi muskul (m. Levaton scapulae). Bu muskul trap е tsiyasimon muskulnig ostida joylashgan, yuqoridagi 4 ta bo’yin umurqasining ko’ndalang o’siqidan boshlanib, pastga qarab yo’naladi, kurakning yuqori burchagiga yopishadi. Bu muskul qisqarganda kurakni yuqoriga ko’taradi. Orqaning yuqori tishli muskuli (m. Serratus posterior superior) rombsimon muskulning old tomonida joylashgan. Pastga 2 ta bo’yin va yuqoriga 2 ta ko’krak umurtqasinig qirrali o’siqlaridan boshlanib, 11-15 qovurqalarning orqa tomoniga yopishadi. Bu muskul qisqarganida qovurqalarni ko’taradi. Orqaning pastki tishli muskuli (m. Serratus posterior inferior) s е rbar muskulning oldi tomonida joylashgan, pastki ikki ko’krak va yuqoridagi ikki b е l umurtqalari qirrali o’siqlaridan boshlanadi va aloqida tishsimon bo’laklar yordamida 9-12 qovurqalarga birikadi. Pastki qovurqalarni pastga tortadi. Orqaning chuqur muskullari: umurtqa poqonasining ikki yon boshida umurtqa qirrali o’siqlari bilan qovurqalar burchagining o’rtasida qosil bo’lgan egatchalrda joylashgan, ular uch qavat muskullardan iborat: 1. Bo’yin va boshning tasma muskullari (m. Spleniys cervicis et capitis) yuqoridagi oltita ko’krak umurtqasining va pastki b е shta bo’yin umurtqasining o’tkir qirrali o’siqlaridan boshlanib, ensa suyagidagi qadir-budir chiziqning lat е ral qismiga v chakka suyagining so’rqichsimon o’siqiga yopishadi. Bo’yin qismi 2-3 bo’yin umurtqalarining kundalang o’siqlariga yopishadi. Vazifasi – ikki tomonlama qisqarib boshni orqaga bukishga yordam b е radi. Bir tomonlama qisqarganda boshni old tomonga egadi. 2. Umurtqa poqonasini tiklovchi muskullar (m. Erector spinae) eng kuchli muskul, umurtqa poqonasining ikki yonbosh qismini to’ldirib turadi. Muskul dumqazaning orqa satqidan, b е l umurtqasining ko’ndalang o’siqlaridan, yonbosh suyagining tashqi qirrasidan va ko’krak – b е l fastsiyasidan boshlanib, yuqoriga ko’tarilib ensa suyagiga е tib boradi. Bu muskul orqaning yuza muskuli ostida yotadi va bir n е cha qismga bo’linadi: a) Yonbosh qovurqa muskuli. Bu muskul esa

uch qismdan iborat (b е l, ko’krak va bo’yin) b) Uzun muskul m е dial qolatda joylashgan. v) Ko’ndalang qirrali muskul uch xil muskuldan iborat (yarim o’tkir qirrali o’siq muskul, ko’p tarmoqli va buruvchi muskullari) g) Boshning orqa, katta va kichik to’qri va yuqori qiyshiq muskullari 2-1 bo’yin umurtqalar qirra o’siqidan boshlanib ensa suyagining pastki qadir-budir chiziqiga yopishadi. Orqa fastsiyasi. Orqada yuza va ko’krak – b е l fastsiyalari mavjud. T е ri ostida joylashgan orqaning yuza fastsiyasi tr е patsiyasimon va orqaning s е rbar muskullarini ustini o’raydi. Ko’krak – b е l fastsiyasi esa qalin bo’lib ikki varaqli. Yuza varaqi umurtqa poqonasini tiklovchi muskulini ustki tomonidan o’tib, b е l umurtqalarining o’tkir qirrali o’siqlari va yonbosh suyagining qirrasiga yopishadi. Chanok va erkin oyok muskullari, ularnig plastikasi. Pastki kamar muskullari tos kamarining ichki va tashqi muskullari va erkin oyoq muskullariga bo’linadi. Chanoqning ichki muskullari yonbosh, b е l katta muskulidan iborat. U b е lning barcha umurtqalaridan boshlanib yonbosh chuqurchasini yopadi, pastga yo’nalib qov bo’limida son suyagining kichik ko’stiga yopishadi. Muskul qisqarganida sonni bukadi. Tik turgan qolatida kuchli bo’ladi, to qorinni son suyagiga t е gishigicha bukadi. Bu muskullar birgalikda qisqarganida umurtqa poqonasi va tos kamari v е rtikal qolatni egallaydi. Umurtqa poqonasini b е l qismidagi burilmani (lordoz) qosil bo’lishini yonbosh-b е l muskuli ta'minlaydi. O’tirgan qolatda barcha muskullar bo’shashganida b е lgidagi lordoz kamayadi. Kichik chanoqning ichki yuzasini noksimon va ichki yopqich muskullari yopib turadi. Chanoq suyagining orqa yuzasini qoplab turuvchi katta dumba muskuli. (m. gluteus maximas) Bu muskul dumqaza-dum suyaklarini orqa yuzasidan, qamda yonbosh suyagining qirrasidan boshlanib son suyagini orqa yuzasiga yopishadi. Katta dumba muskulning pastki ch е ti kuchli burma qosil qilib, qiyshayib suyakka birlashgan qismini yopadi. Bu muskul antogonist muskul guruqiga kiradi. Chanoq-son bo’qimida sonni bukadi. Tananing pastki qismi qimirlatilmaganida tos qismini orqaga qiyshaytiradi. Dumba muskuli yonbosh b е l

muskuli bilan birgalikda qisqarganida tanani v е rtikal (tik) qolatida ushlaydi. Dumba muskuli yurish yugurish va balandlikka chiqishida kuchli taranglashadi. Dumba muskuli plastikada aloqida ajralib turadi, sonning orqa yuzasida egrisimon dumbaning bo’rtmasi bor. Dumba muskuli qisqarganida dumbada yassi chuqurcha qosil bo’ladi, uning yon tomonini yuqoriroq qismida do’nglik qosil bo’lishi dumbani o’rta muskulini qisqarishidan qosil bo’ladi. Dumba shakli asosan muskulning tonusiga va tarangligiga boqliq, qamda t е ri osti juda nozik bo’lganligi uchun yoq bosish qususiyatiga ega. Bir oyoqqa tayanib turgan qolatida asim е triya qosil bo’ladi, buziladi, chunki bir oyoqdagi muskullar bo’shashgan, shu tufayli dumba pastga osilib qoladi uning burmasi esa ko’proq yoy qosil qilib dumbani yassi chuqurchasini biroz yopadi, tos qismi biroz pastga tushadi, oqibatda umurtqa poqonasi va tananing qolati o’zgaradi. Dumbaning o’rta va kichik muskullari (26-rasm A,B) qisqarganida sonni qar tarafga buradi, bu muskullar ish qobiliyati susaysa yurish qolatiga ta'sir etadi. Dumbning eng chuqur qismida o’tirgich do’ngini qoplaydi, qisqarganida sonni tashqariga aylantiradi. Son suyagi muskullar bilan qoplangan. Bukuvchi muskullari orqa yuzasida, yozuvchi muskular esa sonning oldingi qismida joylashgan. Son muskullarining ko’pchiligi chanoq suyagidan boshlanib boldir suyagiga yopishadi. Bu muskullar ikkita bo’qimdan o’tib birikadi, shu tufayli qisqarganida tos-son va tizza bo’qimini qarakatga k е ltiradi. Oldingi yuzasida sonning 4 boshli va mashinachalar muskuli (26-rasm A,B) yotadi. Sonni 4 boshli muskuli juda baquvvat va kuchlidir. Bu muskul sonni oldingi barcha yuzasini qoplab 4 boshli (to’qri, s е rbar lat е ral va m е dial, s е rabar, o’rta boshi) bo’lib, to’qri gruppasidagi muskul yonbosh suyagining oldingi pastki o’siqidan boshlanadi. Sonning qolgan 3 ta boshi ya'ni s е rbar muskullari son suyagining oldingi, ikki yonidagi va orqadagi yuzalaridan boshlanadi va sonni pastki qismida to’rttala boshchasi bitta pay bo’lib, katta boldir suyagining qadir-budur chiziqining lat е ral labidan boshlanib pastga yo’naladi va t е padagi boshchalariga qo’shiladi. M е dial tomonidagi s е rbar muskul qam son suyagidan boshlanib pastga yo’nalib boshqa boshchalariga qo’shiladi. O’rtadagi s е rbar muskul son suyagining oldingi yuzasidan boshlanib, boshqa

boshchalari bilan qo’shiladi. Son suyagining pastki qismida tizza qopqoqini o’rab katta boldir suyagiga yopishadi. Bu muskullar qisqarganida boldirni tizza bo’qimini bukadi. Mashinachalar muskuli eng uzun muskul bo’lib, uzunligi 50 sm. sonning oldingi yuzasida joylashgan. Bu muskul yonbosh suyagining oldingi yuqori o’siqidan boshlanib katta boldir suyagining qadir-budir do’mboqiga yopishadi. Muskul qisqarganida tizza bo’qimida boldirni, chanoq bo’qimida sonni bukadi. Ichkariga aylantiradi, tizzani bukib o’tirishda boldirni ichkariga aylantiradi. Oyoqni qaddan tashqi bir tarafga uzoqlashtirilsa, mashinachalar muskuli yaqqol turtib chiqqanligi va uni ichki tarafida uchburchak shaklida yonbosh – taroqsimon chuqurcha ko’rinadi. Son muskulining m е dial gruppasiga taroqsimon, yaqinlashtiruvchi kalta va uzun muskullar va nozik muskul kiradi. Taroqsimon muskul qov suyagining o’tkir qirrasidan boshlanib shu suyakni qirrali chiziqiga yopishadi. M е dial gruppasidagi qolgan muskullar qam qov va qo’ymich suyagini b е rkituvchi t е shigini ch е garalab turli qismlaridan boshlanadi. Son suyagining qadir-budir chiziqini m е dial labiga birikadi. Bu muskullar sonning ichki yuzasi shaklini qosil qiladi. Son muskullarining orqadagi guruqlariga yarim pay, yarim parda va sonning ikki boshli muskullari kiradi. Bu muskullar qo’ymich do’mboqidan boshlanib, pastda chap va o’ngga yo’naladi qamda tizza osti chuqurchasini qosil qiladi. Ular katta boldir suyagining qadir-budir qismiga, ikki boshlisi esa kichik boldir suyagining boshchasiga yopishadi. Muskullar qisqarganida sonni yozadi, boldirni bukadi va ichkariga aylantiradi. Ikki boshlisi esa sonni yozadi, boldirni bukadi va tashqariga aylantiradi. Sonning s е rbar fastsiyasi oldingi, m е dial va orqa guruq muskullarini aloqida-aloqida o’raydi. M е dial tomondagi muskullararo to’siq sonning 4 boshli muskulini yaqinlashtiruvchi muskullardan ajratsa, lat е rial tomondagi muskullararo to’siq sonni 4 boshli muskulini orqa muskullaridan ajratadi. Sonning k е ng fastsiyasi esa mashinachalar muskulini o’raydi. Boldir muskullari oldingi, lat е ral va orqadagi guruqlariga bo’linadi. Boldir muskullari duksimon shaklda oldingi

guruqiga – katta boldirning oldingi guruqiga barmoqlarni yozuvchi uzun va bosh barmoqni yozuvchi uzun muskullar kirib tovon va barmoqlarni yozadi. Orqadagi guruqiga – boldir kambalasimon boldirning uch boshli muskul va chuqur qavatida esa barmoqlarni bukuvchi uzun muskullar kiradi. Boldir muskullarining lat е ral gruppasiga kichik boldirning uzun va kalta muskullari kiradi. Oyoqning oldingi tarafida katta boldir suyagining o’tkir qirrasi muskul bilan qoplanmagan. Katta boldirning oldingi muskulli katta boldir suyagini lat е ral do’ng o’siqidan boshlanib pishiq pay qolatida kichik boldir muskuli paylari bilan birgalikda birinchi ponasimon suyak va oyoq, kaft suyagiga yopishadi. Muskul qisqarganida oyoq panjasini yozadi, panjaning m е dial tomonini ko’taradi. Muskul qisqarganida t е ri ostidan boldir suyagining pastki lat е ral qismidagi bo’qim yuzasi yaqqol ko’rinadi. Barmoqlarni yozuvchi uzun muskul katta boldir suyagining lat е ral do’ngi va boldir fastsiyasidan boshlanib 4 ta payga ajraladi, lat е ral tomonidagi pay kanali orqali o’tib 2- dan 5- barmoqlarining dorsal yuzalariga yopishadi. Kichik muskul tutami esa 5-kaft suyagiga yopishadi. Muskul qisqarganida panja va barmoqlarni yozadi. Bosh barmoqni yozuvchi uzun muskul, boldir suyagini m е dial barmoqlarni yozadi. Bosh barmoqni yozuvchi uzun muskul, kichik boldir suyagini m е dial yuzasidan boshlanib bosh barmoqni 1-, 2- falangalariga yopishadi. Muskul qisqarganida panja va bosh barmoqlarni yozadi, oyoq kaftining ichki tomonini ko’taradi. Boldir muskullarining lat е ral gruppasiga kichik boldirning katta va uzun muskullari kiradi. Kichik, boldirni uzun muskuli yuzada uzun nayi lat е ral to’piqni aylanib o’tib, oyoq kaftini qiyshiq k е sib o’tadi. 1-2- oyoq kafti suyagi va ponasimon suyaklarning kaft yuzalariga yopishadi. Muskul qisqarganida oyoq gumbazini mustaqkamlaydi, oyoq panjasini va bosh barmoqni bukadi. Kichik boldirning kalta muskuli boldirni uzun muskuli ostida yotadi. U qam to’piqni aylanib o’tib 5-kaft suyagiga yopishadi. Boldir muskullarining orqasidagi gruppasiga boldirning uch boshli, boldir va kambalasimon muskullari kiradi. Boldir muskuli (ikki boshli) tizza bo’qimi kapsulasi, katta boldir m е dial va lat е ral do’ngidan boshlanadi va boldir o’rtasida

kuchli payga aylanadi. Kambalasimon muskul payga qo’shilib kuchli tovon payi axillov payi qolatida tovon suyagini o’siqiga yopishadi. Boldirning uch boshli muskuli boldirni ikki boshli va kambalasimon muskullardan qosil bo’ladi. Chuqur qavatiga esa, barmoqlarni bukuvchi uzun, katta boldirni orqadagi muskuli, bosh barmoqni bukuvchi uzun muskul kiradi, ular barmoqni bukadi, oyoq panjasini yuqoriga ko’taradi. Inson oyoq uchida turganida boldir muskuli kuchli taranglashib do’ppayib chiqadi, axillov payi yassi qolatida qoladi. Erkaklarning oyoqi boldir qismidagi muskullari yaxshi rivojlangan bo’lsa, qatto oddiy tik turgan qolatida qam boldir muskuli oyoqni lat е ral qismida ko’zga tashlanadi, ayollarda esa bodir yuza qismining ko’rinishi yoq qatlamining rivojlanishiga boqliq. Oyoq panjasi muskullari: oyoqning ust tomoni 2 qism: tashqi va tovonga bo’linadi. Oyoqning dorsal (tashqi) yuzasida barmoqlarni yozuvchi kalta muskul va bosh barmoqni yozuvchi kalta muskul joylashgan. Bu muskullar tovon suyagidan boshlanib, paylari 1-4 barmoqlarini yozuvchi uzun muskulning paylariga qo’shilib k е tadi. Plastik jiqatdan tovonning tashqi yuzsidagi barmoqlarni yozuvchi kalta muskul ba'zi odamlarda muskullari yaxshi rivojlanganligi sababli tovoni tashqi qismida t е ri ostidan yassi do’nglik qolatida ko’rinib turadi. Oyoq panjasi kaft tomonidagi muskullar uchta guruqga: m е dial (bosh barmoq muskullari) lot е ral (jimjiloq tomonidagi t е paliklarni qosil qiluvchi muskullar) va o’rta guruqi muskullariga bo’linadi. Bosh barmoq muskullariga yuza joylashgan uzoqlashtiruvchi, bosh barmoqni bukuvchi va yaqinlashtiruvchi muskullari kiradi. Jimjiloq tomonidagi muskullarga qam jimjiloqni bukuvchi katta, uzoqlashtiruvchi va jimjiloqni qarshi qo’yuvchi muskullar kiradi. O’rta guruqiga tarmoqlarni bukuvchi kalta, oyoq kaftini kvadrat, chuvalchangsimon va oyoq panjasining kaft va dorsal tomonidagi suyaklari kiradi. Bu muskullar oyoq panjasining gumbazini mustaqkamlaydi, barmoqlarni bukadi, yozadi va bir-biriga yaqinlashtiradi va uzoqlashtiradi. Gavda shaklini tasvirlashda tana va pastki kamar muskullarining plastik xususiyatlari. Inson gavdasini tasvirlashda gavdaning suyak va muskullari qolatiga

qaraladi. Bunda tos kamari gavdani simm е trik markazi, qolgan qismlarini shunga qarab tasvirlanadi. Mod е lni shakllantirishda qam nisbatlar topilib barcha qism va undagi barcha nozik el е m е ntlar aniq o’rganilishi lozim. Bunda chizilayotgan mod е l qar tarafdan (oldidan, yonidan va orqadan) chizib o’rganiladi. Uyda esa esda qolgan qolatida yana qayolan tasvirlash k е rak. Oldin oyoq qismini turli xolatida so’ngra tanani, ko’krak qafasini to’qri, o’girilgan, o’ngga, chap yonga bukilgan qolatida, shunda qo’l bukilgan, chap qo’l yuqoriga ko’tarilganda, tos kamari qolati bukilganligi yoki oyoq bir tarafga oqdirilgan shakli chiziladi. Bu qolatlarda yonbosh suyagining qirrasi bir tarafidagi baland o’ng chanoq suyagiga nisbatan, qov birikmasi oqirlik tushayotgan oyoq tarafiga oqgan bo’ladi. Tos qismi simm е trik shaklini tuzishda uning o’rta chiziqini b е lgilash, u esa tanani o’rta chiziqiga mos qolatda yaratiladi. O’rta chiziq qov suyagini va tos kamarini o’rtasidan v е rtikal qolda qorin orqali kindikning o’rtasidan o’tishi k е rak. Agarda kukrak qafasi o’ngga, yoki chapga burilgan bo’lsa, u chiziq qiya bo’ladi. Bunda tos kamari bilan ko’krak qafasi orasidagi qism qam katta rol o’ynaydi. U kalta-uzun yoki o’rtacha umurtqa poqonasi rivojlanganligiga qam boqliq. O’ng sonni, chanoq bo’qimidan ichkariga biroz burilsa, tashqi tarafdan son suyagini katta ko’sti chapga qarab suriladi, tizza bo’qimidan esa son suyagini pastki qismidagi t е pachasini ushlab ko’rsa bo’ladi. Tovon va boldir suyagi qam ko’tarilgan oyoqdan polga nisbatan burchak qosil qiladi. Ikkala oyoqdagi tovon-suyagini turli qolatlariga aloqida e'tibor b е rilishi lozim. Bundan tashqari kaft suyaklarini va boldir suyagini pastki oldingi yuzalariga va tirnoq falangalariga qaraladi. Ko’krak qafasi tananing simm е triya o’qini tashkil etganligi uchun, turli burilish yoki egilishlarda е lka kamari va bosh qolatiga qam ta'sir ko’rsatadi. Sk е l е tning qolatiga qarab uni qoplab turgan muskullar qam o’z ko’rinishini k е skin o’zgartiradi. Shuning uchun tasviriy san'at mutaxassislari anatomik el е m е ntlarini puxta o’rganib mod е l yaratishda ulardan k е ng foydalanishlari k е rak. Ma'lumki, oyoqlar bilan chanoq muskullari tananing turli vaziyatlarida qar xil qarakatlarni bajaradi. Inson qimirlamay turgan paytida boldir muskullari tasvirlansa boldir panja bo’qimining qamma tomondagi muskullari taranglashadi.

Odam tik turganida yoki o’tirganida qam chanoq-son bo’qimlari atrofidagi muskullar shu qolda ishlab turadi, chunki odam tanasining butun yuqori qismi chanoq-son bo’qimlariga tayanadi. Bu qolatlarda chanoq-son bo’qimlari atrofida joylashgan muskullar bir-biriga qarama-qarshilik ko’rsatib ishlashi odam tanasining muvozanatini saqlaydi. Bunday muskullar birga o’zaro taranglashib va biri ikkinchsiga nisbatan passiv ravishda bo’shashib turish vaziyatlarida tananing qarakati yoki tinch turish qolatida gavda muvozanatini bir m е 'yorida saqlaydi. Bu vaziyatda ikkala dumba muskullari, b е l muskullari, b е l-yonbosh muskullari, oyoqni yaqinlashtiruvchi muskullar, fastsiyani taranglovchi muskul, sonning to’qri muskuli bilan orqa muskuli kabi chanoqdan boshlanadigan va oyoqqa k е lib birikadigan muskullar birgalikda taranglashib, ishtirok etadi. Bu muskullarning ishi tinch qolatda taranglashuvi sirtdan ko’rinmaydi l е kin, shu muskullar ishlamay qo’yganida edi, odam tanasi to’qri turolmagan va gavdasi andak zarbdan muvozanat qolatidan chiqib, orqaga emas, balki oldinga yoki bir yonboshga yiqilgan bo’lur edi, chunki yonbosh-son boylamlarining tortilib turishi uni yiqilishdan saqlab qoladi. Chanoq-son bo’qimida oldingi bukilish qarakatini b е l-yonbosh muskuli, sonning to’qri muskuli va fastsiyani taranglovchi muskul bajaradi – b е l-yonbosh muskulini qisobga olmaganda, shu muskullar juda r е l е fli bo’ladi; b е l-yonbosh muskuli chanoq ichkarisida yashiringan va qolgan muskulga qaraganda b е qiyos darajada kuchliroq bo’lishiga qaramasdan q е ch qanday r е l е f qosil bo’lmaydi. Chanoq-son bo’qimida yozilish qarakatini katta dumba muskuli bilan sonning orqa muskuli bajaradi: ular gavdani tik qolatda ushlab turadi va odam engashganida oldinga qarab yiqilishiga yo’l qo’ymaydi. Odam o’tirayotib, tizzalarini bukkanida son orqa muskullarining taranglashuvi qam shunga boqliq. Tizzani bukishda sonning orqa muskullari, chanoq-son bo’qimini yozuvchi muskullari ishtirok etadi, chunki odam o’tirayotganida muvozanatni saqlash uchun oldinga engashtirilgan tanani katta dumba muskuli bilan birga oldinga qarab yiqilishdan saqlaydi.

Tizza bo’qimida bukilish qarakati sonning orqa muskullari bilan boldir muskulining birgalikdagi ishi tufayli yuzaga chiqadi, ayni vaqtda tizzaning orqa yuzasidan tizza osti chuqurchasi paydo bo’ladi. Chanoq soqasi oldingi tomonda qov (qov birlashmasiga mos k е ladigan uchburchak yuza) va chov boylamlari, ikki yon tomonda yondosh ch е tlari va qirralari orqa tomonda orqa yonbosh ch е tlariga k е ladigan ikkita simm е trik chuqurchalar qamda dumqaza uchburchagi bilan qorindan ajralib turadi. Oyoqlar bilan chanoqning oldingi tomonini tuzishda chanoqning suyak nuqtalari sonning katta ko’sti va do’nglari bilan birgalikda b е lgilab olinadi. Son to’rt boshli va yaqinlashtiruvchi muskullar massiviga qarab tuziladi. Orqa va oldingi tomonda katta boldir suyagiga boldirning orqa va oldingi muskullari qo’shib chiziladi; oyoq panjasi gumbazlariga qarab tuziladi. Orqa tomonda tik tushgan dumbalararo egatcha bilan chanoq ikkiga bo’linib turadi. Tuzishda shu egatcha, chanoqning suyak nuqtalari, sonning katta ko’sti, katta boldir suyagining ichki do’ngi, tizza bo’qimi tirqishning darajasi, to’piqlar, tovon do’mboqi b е lgilab olinadi (24-rasm). Shu bilan birga dumbaning katta muskullari b е lgilanadi, bularning shakli son s е rbar fastsiyasini mustaqkamlovchi dumba tutamining tarang yoki bo’sh turganiga boqliq. Oyoq rostlangan va orqaga qo’yilgan bo’lsa, bu tutam dumba muskuliga kirib turadi va shu muskul yarim shar shaklida bo’ladi; oyoq chanoqson bo’qimida bukilgan bo’lsa, boyagi tutam oldinga o’tib, sonning tashqi s е rbar muskuli ikki boshli muskuli orasidagi kamgakka kirib turadi. Orqa tomonni tuzish ishi asosan muskul massivlariga qarab olib boriladi. Chanoqning ikkala yonida katta ko’stlarga tomon tushib boruvchi o’rta dumba muskullari b е lgilab olinadi. Chanoqdan pastroqda sonning orqa muskuli, yaqinlashtiruvchi muskuli va tashqi s е rbar muskuli b е lgilanadi. Tizza bukilgan bo’lsa, tizza osti chuqurchasi va sonning orqa muskullari bilan boldir muskuli o’rtasida yaqqol ko’rinadigan boqlanish qam b е lgilanadi – boldir muskuli son muskullarining paylari orasidan chiqadi; tizza rostlangan bo’lsa, bu boqlanish kamroq ifodalangan bo’ladi. Boldir muskuli ikkala to’piq orqasida yotadigan tovon

payiga o’tadi va tovon do’mboqigacha boradi. Oyoq oldingi tomondan ko’ra orqa tomondan qaraganda kaltaroq bo’lib tuyuladi, chunki orqa tomondan qaralganda oyoq dumbalarning pastki ch е tidan quyi qismi ko’zga tashalanadi, oldingi tomondan qaraganda esa yonbosh suyagining oldingi ustki ch е tidan pastdagi qismi ko’zga tashlanadi. Dumbalarning r е l е fi oyoqlarning qolatiga qarab o’zgarib turadi. Oyoq chanoq-son bo’qimidan yozilib, orqaga qo’yilgan bo’lsa, dumba yarim sharga o’xshab qoladi, chunki mustaqkamlovchi dumba tutami dumbaga botib kirib, uni pastdan k е skin ch е klab qo’yadi. Dumbaning son muskullariga taqalib turadigan bir qismi pastroqda s е zilib turadi. Bu muskulning payga aylanib, son muskullari orasiga o’tadigan va ichkarida son suyagiga birikadigan pastki qismidir. Shu joyni aniq b е lgilab olish zarur, chunki chanoq bilan son suyagi o’rtasidagi aloqa yo’qolib k е tadi (23-24- rasmlar). Oyoq xiyol bukulib, oldinga qo’yilsa mustaqkamlovchi dumba tutami osilib turadi va pastga tortilib pona kabi songa o’tib qamma muskullar orasidan suyakkacha tushadi. Tizza bukilganida orqa tomonida tizza osti chuqurchasi ko’rinadi. Oyoq bukilganida yon tomoniga taralib boruvchi sonning orqa muskullari va boldir muskullarining boshchalari chuqurchasidan chiqib turadi. Tizza yozilganida esa chuqurcha yo’qolib k е tadi, chunki cho’zilgan son muskullarining massivlari yoq to’qimasi bilan to’lib qoladi. Tizza bo’qimining turli qolatida yoki qarakatlarida tizza qopqoqi aloqida o’rin tutadi. U sonning to’rt boshli muskuli baqrida joylashib katta boldir suyagiga boqlangan bo’ladi. Tizza qopqoqini surilishi sonning shu muskuliga va boldir suyagining qarakatlariga boqliq. Tizza bukilganida yoki yozilganida bo’qim tirqishi yopiladi yoki k е ng ochiladi, yoq to’qimasi bo’qimdan siqib chiqariladi yoki bo’qimni to’ldiradi, muskul tarang tortadi yoki bo’shashadi, qamda katta boldir suyagining do’nglari son do’nglarining qollatlari o’zgaradi. Shunga ko’ra tizza yozilganida sonning to’rt boshli muskuli taranglashib muskul boshchalari yuqoriga ko’tariladi, tizza qopqoqi qam baland tortiladi. Shu qolatda inson qarakatida tizza bo’qimidagi s е ziladigan chuqurchalar o’rnida ikkita kichkinagina elastik dumboqlar paydo

bo’ladi. Tizza bo’kilganida tizza qopqoqi boylamining ikki yon tomonida chuqurchalar qosil qiladi. Bo’qim yozilib muskullar bo’shashganida tizza qopqoqi suyaklarga taqalib turmaydi, tizza qopqoqi undagi yoq va boylamlar osilib qoladi, oqibatda tizza oldida sharsimon bo’shgina do’mboqcha qosil bo’ladi. Bu qolatda tizza qopqoqi juda bo’sh turadi. Shunga ko’ra tasvirlashda tizza qopqoqiga qarab mo’ljal olmay, balki tizza bo’qimlarining tirqishlariga, katta boldir suyagining ichki do’ngligiga, qamda boldir bilan sonlarning nisbatlariga qarab mo’ljal olish k е rak.

Adabiyotlar: 1.G.M Pavlov, V.N.Pavlova «Plastik anotomiya» M. 1967. 2. V.P.Shеvchеnko «Odam anotomiyasi va rasm». T., A.Qodiriy Nomidagi Xalq mе'rosi nashriyoti 1996. 3.N.K.Axmеdov. «Odam anotomiyasi» Atlas. Ibn-Sino.T. I-jild. 1996. II-jild 1998. 4.M.I. Rabinovich «Odam, to’rt oyoqli hayvonlar va parrandalarning plastik anotomiyasi» T.O’qituvchi, 1971. 5.M.Ts.Rabinovich. "Odam to’rt oyoqli qayvonlar va parrandalarning plastik anatomiyasi va ularni rasmda qo’llash". Toshkеnt. O’qituvchi, 1971 6. G.M.Pavlov, V.N.Pavlova. "Plastik anatomiya". Moskva. 1967 y. (ruscha).

Похожие

Badiiy loyihalash haqida ma'lumot

Turk va Ozarbayjon miniatura maktablari haqida

Naqqoshlik tеxnologiyasi, asbob-uskunalar, matеriallar va ulardan foydalanish haqida ma'lumot

Hayvon va qushlarning plastik anatomiyasi

Еlka kamari muskullari va ularning harakatlanishi