Chet ellar tasviriy san`at o`qitish metodlari - Изобразительное искусство - Рефераты

Chet ellar tasviriy san`at o`qitish metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Uyg`onish davrida tasviriy san`at o`rgatish metodlari 2. Sharq miniatyura maktablari va ularning qisqacha tarixi va ish metodikasi.

www.arxiv.uz Tasvirlashga nisbatan bo`lgan qiziqish insonlarni qadimdan o`ziga jalb etib kelgan. Chunki u ibtidoiy davr odamlariga o`zaro muloqat qilish, so`zlashish uchun zarur bo`lgan. Aksariyati ovchilik bilan shug`ullanib kelgan qadimgi odamlar hayvonlarning yurgan yo`llarini o`rganib, tik qoya va g`orlarda turli tasvirlar va ular orqali insoniyatning ilk davriga xos g`oyalar qoldirganlar. Vaqt o`tishi bilan ularning tasvirlash qobiliyatlari rivojlanishi natijasida keyinchalik har xil ov manzaralari aks ettirilib tasvirlar chizib o`sha davr xodisalarini ifodalay boshlaganlar. Ibtidoiy davr odamlari qoya va toshlarga ko`mir bilan turli tasvirlarni tushirib, so`ngra ular ustidan o`tkir toshni yurgizib chiqqanlar. Keyin esa tasvirlarni pushti rang bilan bo`yaganlar. Shuni ta`kidlash lozimki, aksariyat tasvirlarni afsonaviy va turli marosimlar asosida ishlanangan (ritual) suratlar bo`lib, insonlarning o`sha davrdagi dunyo qarashlarining dastlabki ko`rinishlarini o`zida mujassamlashtirgan . Keyinchalik shular asosida yozish paydo bo`la boshladi va rivojlana bordi. Avvaliga piktografik (tasviriy), so`ngra ideografik, ya`ni har bir belgi so`z ma`nosini anglatuvchi, undan keyin esa harflardan iborat yozuvlar paydo bo`la boshladi. Odamlar tasvirlash borasidagi dastlabki malakalarini tabiatni bevosita kuzatish unga taqlid qilish,o`rganish yo`li orqali egallaganlar. Tasvirlashga o`rgatish paleolit davrida ham rivojlanmagan edi. Faqatgina keyinchalik neolit davriga kelib dehqonchilik va hunarmandchilikning boshlang`ich bosqichida insonning mehnat qilishi natijasidagina san`atga bo`lgan qiziqish uyg`ona bordi. Rasm chizishga nisbatan ishtiyoq insonlarning kundalik hayotida ishlatiladigan buyumlarni bezash orqali rivojlandi. Eng avvalo sopol idishlarga turli naqsh va tasvirlar tushirish paydo bo`la boshladi. Shu alpozda tasvirlar ishlashning dastlabki metodlari ham yuzaga keldi. Endi hunarmand o`z shogirdining tasvirlarini qanday ishlashini kuzatib unga yo`l-yo`riqlar ko`rsatadi. Chunki shogirdning ustoz ko`rsatmalariga rioya qilishi keyinchalik shu hunarning davom etishida muhim o`rin egallagan.

www.arxiv.uz Shunday qilib tasvir bajarishni o`rgatishning dastlabki usullari paydo bo`ldi. Lekin ushbu metodlar aniq ishlab chiqilgan, yo`l-yo`riqlar va tamoyillarga asoslanmagan edi. Tasviriy san`atga o`rgatish hamda maktablar tashkil etish ancha keyin boshlandi. Tasviriy san`atga o`rgatish metodlari to`g`risida gap borganda avvalo Qadimgi Misrning yuksak rivojlangan madaniyatini misol qilib ko`rsatish mumkin. Tarix manbalarida yozilishicha Qadimgi Misr maktablarida turli fanlar qatori rasm chizish ham keng o`rgatilgan. Maktabni tugatgan o`spirin xona ichki ko`rinishini tasvirlay olishi, katta maydonning chizmasini chizib, uning o`lchamlarini qo`ya bilishi, suv inshoatlari tavirini chiza bilishi shart edi. Parassiy, Effes, Pamfil, Apeplek va boshqa maktab rassomlari o`zlarining nazariy asarlarida dunyodagi barcha narsa va buyumlar simmetrik, garmonik, hamda matematik jihatdan o`lchamlarga ega ekanligi haqida yozadilar. Jumladan, eramizdan avvalgi 432 yilda yashab ijod etgan haykaltarosh Poliklet odam tana bo`laklarining bir-biriga nisbatlari haqida yozib, uning isboti sifatida "Dorilfor" ma`budasini yaratgan. Keyinchalik rasm chizishni o`rganayotgan yoshlarga Poliklet yaratgan haykallardan birini o`ziga qarab tasvirlash majburiy ravishda ta`lim tizimiga kiritilganligini ko`ramiz. Eramizdan oldingi IV asrga kelib qadimgi Yunonda Sikion, Efess, Fivan kabi o`sha davrdagi mashhur rassomlar maktablari vujudga keldi. Shulardan eng ko`zga ko`ringani Sikkion maktabi bo`lib, u nafaqat rasm chizish metodlarini takomillashtirishga balki, umuman tasviriy san`atning rivojlanishiga katta hissa qo`shdi, hamda u yoshlarga tasviriy san`atni o`rgatish orqali go`zal tabiatni sevishga, uning qonuniyatlarini ilmiy jihatdan o`rgatishga qaratdi. Tasvirlash jarayonida yoshlar tabiatni kuzatish bilan bir qatorda mavjud narsalarning tuzilish xususiyatlarini ham o`rganganlar. Shuning uchun Sikkion maktabining asoschilaridan biri Pamfil rasm chizishni fan sifatida barcha o`quv dargohlarida o`qitilishini yo`lga qo`ygan. U tasviriy san`atga ilmiy nuqtai nazardan qarashni birinchilardan bo`lib oldinga surdi. Tasviriy san`atning asosi bo`lgan qalam

www.arxiv.uz tasvirga yuksak baho berarkan "Qalamtasvir ishlashda yuqori darajada aniqlik va ilmiy asos bo`lishi kerak” deb hisoblardi. Ko`rib turibmizki, Pamfil tasviriy san`atni, hususan qalamtasvir bo`yicha yoshlarga saboq berishning ilmiy asoslangan, nazariy va ilmiy metodikasini ishlab chiqqan. Uning metodikasi asosida saboq olish yoshlardan nazariy bilimlarni egallashni va ko`plab amaliy mashg`ulotlar bajarishni talab etardi. Bu yerda to`liq o`qish davri 12 yil davom etgan. Qadimgi Yunon mo`yqalam ustalari o`z o`quvchilariga tabiatni ko`proq kuzatib idroklashni, uning beqiyos va takrorlanmas go`zalliklaridan ilhomlanib rasm chizishi va buyumlarning o`ziga qarab haqqoniy tasvirlashga birinchi bo`lib asos solganlar. Rasm chizishning barcha maktablarda haqqoniy tasvirini ifodalay bilishlari ular tarbiyasiga o`zining ijobiy ta`sirini ko`rsatdi. Qadimgi Rim davri san`atkorlari Yunon rassomlari erishgan yutuqlarni davom ettirgan holda, tasviriy san`at sohasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdilar o`sha davrning boy kishilari san`at asari namunalarini yig`ib, keng ommaga bu san`at asarlarini ko`rsatish, tanishtirish, targ`ibot qilish ko`proq amalga oshirilgan. Lekin, Yunonistonlik san`atkorlardan farqli o`laroq, Rim rassomlari tasviriy san`atni o`qitish tizimiga hech bir yangilik kiritmadilar. Rim imperiyasi rassom-o`qituvchi badiiy ijod muammolari bilan shug`ullanmas edilar. Asosan o`qitish tizimida yunon rassomlari yaratgan namunalarga esa rassom-ijodkor sifatida emas, hunarmand nuqtai nazaridan nusxa ko`chirish, ularni namoyish qilishni odat qilganlar xalos. Ayniqsa bu hol Sezar rassom-pedogoglari ishlab chiqqan o`qitishning ilmiy asoslangan uslublaridan voz kechish ohir oqibatida tasviriy san`atning rivojlanishiga to`sqinlik qildi. O`rta asrlarga kelib, realistik tasviriy san`at batamom inqirozga uchradi. Chunki bu davr rassomi na buyumni tekislikda haqqoniy tasvirlash qoidalarini va na tasvirlashni va na tasvirlashda Yunon rassomlari tomonidan ishlab chiqilgan asosiy prinsiplarni to`liq bilmas edi. Ruhoniylar buyuk Yunon rassom-pedagoglari tomonidan ishlab chiqilgan o`qitishning nazariy asoslarini yo`q qildilar. Uyg`onish davrining ko`zga ko`ringan rassom – nazariyotchisi Giberti bu haqda shunday yozdi.

www.arxiv.uz "Imperator Konstantin va Silyestr papasi davrida Xristianlik dini" tarkib topdi. Tasviriy san`at misli ko`rilmagan darajada ta`qib qilindi. Buyuk san`at asarlari – kartinalar, ma`budalar va insonning eng buyuk tuyg`usini shakllantiruvchi rassomlik san`atini o`qitish borasida to`plangan chizma, qonun hamda yozuvlar yo`q qilindi. Antik nomi bilan yuritilgan ushbu davr san`atining vayron qilinishida turk istilochilari ham o`z "Hissalarini" qo`shdilar. Turklar tomonidan Yunonistonning bosib olinishi tasviriy san`atning batamom rivojlanishdan to`xtalishiga olib keldi. Tasviriy san`at, xususan rangtasvir san`ati bilan shug`ullangan Stendel o`rta asr davrini shunday izohlaydi : "Bosqinchilar qadimgi olimlarning qo`lyozmalarini yoqib kul qildilar, buyuk san`atkorlar tomonidan tasviriy san`at va haykaltaroshlik namunalari yo`q qilindi. IV, X, XI asrlarda tasviriy san`at uchun, Qora zulmat asrlari boshlandi ". Bu vaqtga kelib tasviriy san`at darslarini umumiy ta`lim fani sifatida o`qitish olib tashlandi. Oqibatida o`qitishning aniq ishlab chiqilgan nazariy va metodik tizimi yo`q bo`ldi. Keyinchalik bu murakkab va mas`uliyatli vazifalar uyg`onish davri rassom-ijodkorlari tomonidan qaytadan tiklandi. Uyg`onish davri tasviriy san`atning rivojlanishida yangi davrni ochdi. Rasm chizish nazariyasi sohasida rassomlar yangicha metodlarni ishlab chiqa boshladilar. Salkam ming yillik turg`unlikdan so`ng, ilmiy bilimlar va san`atni rivojlantirish muammolariga bo`lgan qiziqish yana qaror topdi. Tasviriy san`at, xususan qalamtasvir bajarishning yangi metodlari bo`yicha Chellini, Rafael Alberti, Leonardo da Vinchi, Dyurer kabi ko`plab buyuk san`atkorlar shug`ullana boshladilar. Ular tasviriy san`at sohasida ilmiy izlanishlar tabiat qonunlaridan kelib chiqadi deb qaraydilar. Rasm chizishga nisbatan ko`p bo`lmagan 4-6 o`quvchidan iborat guruhlar tashkil qilinib, ular rassomlar ustaxonasida tahsil olar edilar. Qalamda tasvirlash kompozitsiya bilan chambarchas bog`liq holda olib boriladi. Usta rassomlar qanday qilib qalamchizgi bajarishi, keyin uni materialda ishlash hamda kartonda xomaki rasm tayyorlashgacha bo`lgan barcha bosqichlarni o`rgatar edilar .

www.arxiv.uz Qalamtasvir, me`morchilik, haykaltaroshlik, rangtasvirning haqiqiy asosi sifatida tan olinar edi. Shuning uchun ham uyg`onish davri buyuk rassomlari rasm chizish metodlariga katta e`tibor berganlar. Benvunuto Chellini "Rangtasvir qonuniyatlari" nomli asarida qalamtasvir bajarish metodlariga katta e`tibor berib, uning zaminiada narsaning o`ziga qarab tasvirlash mashqlari yotadi deb yozgan edi. Uning ta`kidlashicha yuksak mahoratga ega bo`lish uchun shogird har kuni bir necha soat rasm chizishi kerak. Florensiyalik me`mor—Leon Vatista Alberti ham qalamtasvir va uni o`qitish metodlariga katta e`tibor beradi. Xususan uning "Rangtasvir to`g`risida uch kitob" nomli mashhur asarlar to`plamida yozishicha, ranglar bilan ishlashni o`rganishdan avval qalamtasvirning asosiy qonun-qoidalarini o`rgatish zarurligini aytadi. Uning ushbu asari 500 yil avval yozilganiga qaramasdan, qonuniyatlari, xulosalari, hozirgi zamon akademik rasm chizish metodlariga to`la-to`kis mos keladi. Alberti rasm chizishga jiddiy ilmiy fan sifatida qarar edi. Rasm chizish metodlarini takomillashtirishga buyuk Leanardo da Vinchi ham o`z hissasini qo`shdi. Uning "Rangtasvir haqidagi kitob"ida olamning tuzilishi, tabiatdagi o`zgarishlar, haykaltaroshlik, chiziqli va fazo perespektivasi haqida ko`plab ilmiy asoslangan fikrlarni ko`rish mumkin. Alberti kabi Leanardo da Vinchi ham tasviriy san`atning asosi qalamtasvir deb hisoblab, narsaning o`ziga qarab tasvirlash o`qitishning zarur qismi ekanligini ta`kidlar edi. Leanardo da Vinchi inson a`zolari tuzulishini anatomik kabi yuksak darjada o`qib o`rgandi. Insonning har bir mushak to`qimalarini o`rganib, ularning tasvirlarini chizib qoldirgan. Uyg`onish davrining usta rassomlari orasida qalamtasvir bajarish metodlarini takomillashtirish muammaolari bilan shug`ullanganlaridan yana bir nemis rassomi Alberxt Dyurer va Shonlardir. Ular tasvirlashda perespektivaning asosiy qonun-qoidalari ustida ko`plab tajriba sinovlar o`tkazdi. Rassom olimlarning diqqatiga sazovar ishlardan yana biri inson qomatining nisbatlarini ishlab chiqish va uni kesik shakllar orqali aks ettirish metodini ishlab chiqqanligidir.

www.arxiv.uz Uyg`onish davri rassomlari jahon tasviriy san`atining rivojlanishiga ulkan hissa qo`shdilar. Ularning tasviriy san`at bo`yicha ishlab chiqqan perespektiva qonunlari keyinchalik ijodkor rassomlarga misli ko`rilmagan darajada yordam beradi. Agar o`rta asrlarda tasvirlash metodikasi buyumlar shaklu shamoyilining o`xshashligini e`tiborga olgan holda bajarilgan bo`lsa, endi bu davr qalamtasvir ilmiy asoslangan anatomiya qonunlarini chuqur o`rganish, perespektiva qoidalariga to`la-to`kis rioya qilish, yorug`likning buyumlarga tushush qonuniyatlarini hisobga olib aks ettirilgan tasvirlash metodlari rivojlangan davr bo`ldi. Yuqorida ta`kidlanganidek uyg`onish davri rassomlari rasm chizish metodikasiga katta hissa qo`shdilar va qalamtasvirning fan sifatida rivojlanishiga asos soldilar. Lekin, ular o`qitishning didaktik negizlariga kam e`tibor berdilar. Bu muhim vazifani XVI asrning oxiriga kelib turli davlatlarda tashkil etilgan badiiy akademiyalar davom ettirib, hal eta boshladilar. XVII asr tasviriy san`atni o`qitish metodikasi qalamtasvirning fan sifatida to`la-to`kis uning akademik tarzda davom etishi uchun zamin yaratdi. Akademik qalamtasvirni pedagogik amaliyotda o`qitishning tizimi dastlab Florensiyadagi "Qalamtasvir akademiyasida" ishlab chiqildi. Aka-uka Karrachilar tomonidan tashkil etilgan Boloniyadagi yosh musavvirlarga quyidagi usulda saboq berilgan. Dastlab qalamtasvir chizish metodlari, qonun-qoidalari bilan tanishgach, so`ngra gips na`munalarini tasvirlaganlar, shundan keyin inson qiyofasini o`ziga qarab rasmini chizganlar. Bu mashg`ulotlarda u insonning anatomik tuzulishlarini ham chuqur o`rganish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Boloniya akademiyasi o`z davrida yoshlarga badiiy ta`lim berish borasida eng maqbul namunali oliy o`quv dargohi hisoblanganligi tufayli uning metodikasini davom ettirib, 1648 yilda Parij qalamtasvir va haykaltaroshlik bo`yicha qirollik akademiyasi, 1660 yili Rimda badiiy akademiya, 1696 yili Berlinda, 1753 yili Madridda San-Fernando akademiyasi, 1757 yili Peterburg akademiyasi, 1768 yili London badiiy akademiyasi tashkil etilgan, yurtimiz mustaqilligidan keyin 1998 yili O`zbekistonda xam badiiy akademiya

www.arxiv.uz tashkil etildi. Bu badiiy akademiyalar tashkil topishi tasviriy san`atning rivojida nihoyatda katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shuni ta`kidlash lozimki, davlat tomonidan tashkil etilgan akademiyalar bilan bir qatorda xususiy san`at maktablari mavjud edi. O`quv adabiyotlari bilan to`liq ta`minlangan maktablardan biri taniqli Floriya rassomi Rubensning xususiy maktabidir. Rubens o`z zamonasining yirik namoyondasi edi. U buyuk rangtasvir, qalamtasvir ustasi bo`libgina qolmay,balki san`at asarlarini yuksak qadrlay biladigan olim-tadqiqotchi, davlat va jamoat arbobi, shogirdlarning mehribon ustozi bo`lgan. U yuqori darajada ma`lumotli bo`lib, ingliz, ispan, fransuz, italyan, nemis tillarida yozish va so`zlashni mukammal bilgan. Antik davr san`atini chuqur o`rganib o`z shogirdlariga o`sha davrda yaratilgan haykallarni to`g`ridan - to`g`ri ko`chirish emas, balki ushbu namunalarni aks ettirish orqali inson a`zolarini tasvirlashda ilmiy tomondan yondoshishga da`vat etgan. Qalamtasvir metodlarini rivojlantirishda aka-uka Aleksandr va Fernand Dyuryelar ham katta hissa qo`shdilar. 1835 yil ular Parijda rassom hunarmandlar uchun bepul maktab ochib, shogirdlarga tasviriy san`at bo`yicha sabok berdilar. Diqqatga sazovar joyi shundaki, ushbu maktabda o`qitishning metodik bosqichlari o`ziga xosdir. Bu yerda boshqa san`at dargohlardan farqli o`laroq eng murakkab bo`lgan inson qomatini tasvirlashni mukammal o`rganib bo`lganidan keyin gips naqsh namunalarini chizishga o`tilgan. Aka-uka Dyuryelarning ta`kidlashicha o`simliklardan tashkil etilgan naqsh bo`laklari tabiatning barcha eng murakkab shakllarini o`zida mujassamlashtirgan. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xususiy akademiyalar yanada ko`payib bordi. Ba`zi akademiyalar ko`p yillar davomida tajriba va sinovlardan o`tib, ta`lim berishda amaliy jihatdan to`plangan tajribalarni inkor etish asosida qurilgan edi. O`qituvchi-professor o`zining xususiy maktabini targ`ibot etish maqsadida o`tmishda tashkil etilgan va mavjud akademiyalarni "Eskirib, bir yerda qotib qolgan" deb hisoblab ko`p hollarda o`zlari yoshlarga hech qanday tizimga ega bo`lmagan usulda ta`lim beradilar.

www.arxiv.uz Xususiy akademiyalarga 40-50 ga yaqin o`quvchilar tashkil etilib, ularni na kurslarga va na guruhlarga bo`linmagan holda mashg`ulotlar olib borilgan. Mashg`ulotlar quyidagicha tarzda edi: Katta xonaning bir necha joyda natura qo`yilagan bo`lib, o`quvchilar hech bir yo`nalishga ega bo`lmagan xolda tahsil olar edilar. Shuni ta`kidlash kerakki, xususiy tarzda tashkil etilgan akademiyalar orasida ham aniq yo`nalishlarga ega bo`lgan o`quv dargohlar mavjud bo`lgan : Jumladan Venger rassomi Shimon Xolloshi (1857-1918) va yugoslov pedagog-rassomi Anton Ashbelar (1862-1905) maktabi diqqatga sazovordir. Yaxshi yo`lga qo`yilgan metodika va o`ziga xos ravishda tuzilagan dastur asosida o`qitish tizimi ularni butun jahonga mashhur qilgan bo`lib, ushbu maktabdan o`nlab iste`dodli rassomlar yetishib chiqqanlar. XX asrning oxiriga kelib akademik tarzda o`qitish tizimi o`z yo`nalishi jihatdan yangi zamon talablariga javob bera olmay qoldi. Qisqa vaqt ichida turli badiiy oqimlar paydo bo`la boshladi. Neorepressionizm, kubizm, ekspressionizm, daizm, syurrealizm va turli tarmoqli oqimlarning o`zaro ziddiyatlari o`qitish metodikasiga ayniqsa, qalamtasvirning rivojlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. San`atshunoslik akademik tarzda o`qitish tizimiga qarshi bunday shaklda ta`lim-tarbiya berish yoshlarning ijodiy rivojlanishiga to`sqinliq qiladi deb hisoblar edilar. XX asrning boshlariga kelib G`arbiy Yevropa va Amerika Davlatlarining badiiy maktablari to`la inqirozga uchradi, qalamtasvir ishlashda uslublar ham keskin o`zgardi. Tasvirlanajak namuna qiyofasini noizchil o`rganish, uning tuzilish qonun- qoidalarini yengil-yelpi egallash oqibatida uzoq muddatli akademik qalamtasvirlar ishlash o`rni yuksak qoralamalar bilan almashdi. Ba`zi rassom-pedagoglar esa o`z o`quvchilariga buyumlar shaklini hohlaganicha buzib tasvirlashga ruxsat etdilar. Bu hol sobik sovet tuzumining ilk davrida o`qitish tizimiga ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. Akademiyalarda antik davrga mansub gips haykal namunalari yo`q qilindi, iqtidorli rassom tomonidan yaratilgan akademik ishlar barbod etildi. Natijada akademik rasm chizish mustaqil o`quv fani sifatida o`zining qadrini yo`qotdi. 1939 yildan boshlab sobiq ittifoqning ko`pgina yirik shaharlarining oliy

www.arxiv.uz ta`lim tizimida tasviriy san`at o`qituvchilarini tayyorlash bo`limlari tashkil etildi. 1942 yiladan boshlab esa ushbu bo`limlar badiiy grafika fakultetlariga aylandilar. Ushbu o`quv dargohlarda tasviriy san`at mashg`ulotlari xususan - akademik qalamtasvir narsa va buyumlarni haqqoniy qilib o`xshatib tasvirlash yo`lga qo`yilgani bilan e`tiborlidir. Buning natijasida yoshlarni turli xil formali yunalishlarga kirib qolmaslariga imkoniyat paydo buldi. 1947 yilda sobiq ittifoq badiiy akademiyasi tashkil etildi. Uning o`sha yili qabul qilingan qarorlariga esa 1947-48 o`quv yilidan boshlab barcha badiiy-oliy dargohlari birinchi kurslarida gipsda ishlangan antik davr bosh namunalari va odam portreti, ikkinchi kurslarda inson qomati va gips tors namunalari, uchinchi kurslarda inson qomatining turli murakkab holatlarini tasvirlash, to`rtinchi va beshinchi kurslarda esa libossiz gavdaning qalamtasvirni uzoq muddatda akademik tasvirlash vazifalari belgilanadi. Shundan so`ng sobiq ittifoq respublikalarning Tallin, Kiyev, Tbilisi, shaharlarida badiiy institut tashkil etildi. 1955 yili Nizomiy nomidagi TDPI qoshida ham Badiiy-grafika fakulteti tashkil etilib, turli yo`llarda iqtidorli rassom- pedagoglar O`zbekiston xalq rassomlari M.Nabiyev. N.Qo`ziboyev, akademiklar R.Choriyev, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan san`at arboblari A.Boymatov, M.Saidov, dotsentlar K.Eminov, M. Ten, A.Inog`omov, G.Abduraxmanov, kabi mutaxasislar faoliyat ko`rsatadi. I. Talaba yoshlar ta`lim jarayonida O`zbekiston xududidagi tasviriy san`atning shakllanishi taraqqiyot tarixiy bosqichlari bilan uzviy bog`liqligi bosqichma - bosqich rivojlanib, mukammallashib kelayotgan metodika fanining, zamonaviy o`qituvchi kadrlar tayyorlashda tarbiyaviy mohiyati yuksak ekanligi haqida bilishlari uchun avvalo o`zimizda rivojlangan tasviriy san`at turlari va tarixi haqida chuqur bilimga ega bo`lishi talab etiladi. Qadimdan Markaziy Osiyo, Misr, Xitoy, Yaponiya, Hindiston kabi mamlakatlarda tasviriy san`atning ancha qiyin grafik chizmalari paydo bo`lgan. Misr qadimdan tasviriy san`at maktablariga ega bo`lgan davlatlardan biridir. Tasviriy san`at borasida nazariy bilimlarni ilmiy pedagogik jihatdan talqin etish

www.arxiv.uz masalasiga san`at tushunchasining o`zini tahlil qilish orqali yondoshish maqsadga muvofiqdir. Odamlar tomonidan biron-bir ish, narsa, buyum va hakozalarning mohirlik bilan bajarilishi va maromiga yetkazish inson mehnatining san`atkorona bajarilganini bildiradi. Demak, pedagoglarning ham o`z mehnatini puxta, chiroyli, kam-ko`stsiz bajarishi san`atkorlik namunasi bo`lib hisoblanadi. Ta`lim-tarbiya berishda tasviriy san`at tushunchasining o`zi qanday xarakterga ega ekanligi alohida ilmiy pedagogik tahlilni taqazo etadi. Ana shuning uchun ham bu boradagi mavjud nazariy tushunchalar, ularning pedagogika fanidagi o`rni haqida to`xtalishimiz lozim. Tasviriy san`at – eng qadimiy va keng tarqalgan san`at turlaridan biridir. U keng ma`noga ega. O`z o`rnida haykaltaroshlik, rangtasvir, amaliy san`at va grafika kabi turlarga bo`linadi. Turlari ham o`z o`rnida yana bir qancha janrlarga bo`linib ketadi. Tasviriy san`at tur va janrlarini nazariy jihatdan o`rganish, shuningdek talaba, o`quvchilarga mashg`ulot yoki suhbat davomida ko`rgazmali qurollar orqali o`rgatishning uslubiy asoslari, yo`l-yo`riqlari metodik jihatdan alohida o`ziga xos alifbosiga ega. Tasviriy san`at voqealikni, borliqni shakllar, chiziqlar, ranglar, bo`yoqlar surtmasi orqali ma`lum bir tekislikda, yuzada, makonda va hakozalar ijodkor (haykaltarosh va rassom ) tomonidan tasvirlanadigan san`atdir. Shuningdek, tasviriy san`at mahobatli va dastgohli san`at ko`rinishlarga ega. Mahobatli deyilganda - hajm jihatdan bir necha barobar katta me`morchilik, me`morlik- yodgorlik san`atiga, shuningdek biron-bir badiiy muhitga mo`ljallangan tasviriy san`at asarlari tushuniladi. Dastgoh – bu asosan erkin ijodiy faoliyat tufayli yaratilgan asarlar tushuniladi, ularni xohlagan joyga qo`yish, namoyish qilish mumkin bo`ladi. Ajdodlarimiz tarixi bizdan qancha uzoq bo`lmasin va ularning diniy e`tiqodlari o`ziga xos bo`lganligidan qat`iy nazar biz bilan ularni bog`lab turadigan nozik ko`priklar bor. U ham bo`lsa, ular yaratgan ajoyib san`at namunalari, ularning ma`naviy qadriyatlari, umumiy dunyoqarashlarida insoniyat tafakurining uzviy

www.arxiv.uz rivojlanishiga o`z ta`sirini o`tkazib qolgan tushunchalari va bilimlaridir. Shuning uchun ham zamonaviy rassom o`qituvchlarni har tomonlama tarbiyalashda, shakllantirishimizda bunday o`tmish meros namunalariga murojat qilib turishimiz, ularni ta`lim jarayonida nafaqat o`tmish namunasi sifatida, balki uslubiy mukammal vositalar sifatida foydalanishimiz mumkin. Eng qadimgi tasviriy san`atdan farqli o`laroq Markaziy Osiyo san`at maktabini Yunon san`ati bilan uyg`unlashgan namunalaridan ko`rish mumkin. Bu san`at maktabini Iskandar izi bo`ylab shakllangan tasviriy san`at maktabi deb atashga asoslar bor. Ma`lumki, miloddan avvalgi 329-327 yillarda Iskandar qo`shinlari Markaziy Osiyo hududlarini makkorlik va hiyla bilan bosib olishgan. Yunon tili, madaniyati, san`ati dinini targ`ib qilishgan. Natijada yunonlashtirish vujudga kelgan. Mahalliy xalqlar tasviriy va amaliy san`ati bilan yunonilar san`ati o`rtasida uyg`unlashuv boshlangan, natijada yunon san`atiga xos haykaltaroshlik, devoriy rasmlar, amaliy san`at namunalari paydo bo`lgan. Tasviriy san`at tarixida xalqlarning aloqalarini bog`lab turgan Buyuk ipak yo`lining ham ta`siri katta bo`lgan. Xalqlar o`rtasidagi savdo-sotiq aloqalari, ulardagi har xil asbob-uskuna, qimmatbaho san`at namunalari orqali o`tishi natijasida tasviriy san`atning uyg`unlashuviga olib kelishi tabiiy bir hol edi. Buyuk ipak yo`li orqali xalqlar o`rtasidagi aloqa tasviriy san`atni nafaqat uyg`unlashuviga ta`siri bo`lib qolmasdan, bir-biridan andoza olib, boyib borishiga sababchi bo`lganini Kushonlar davrini o`rganish jarayonida guvoh bo`lamiz. Tasviriy san`atning ilg`or namunalari qadimgi madaniy taraqqiy etgan o`lkalr Sug`diyona (Zarafshon va Qashqadaryo viloyatlari), Baktriya (Surxondaryo, Janubiy-G`arbiy Tojikiston, Shimoliy Afg`oniston), Parfiya (Turkmanistonning Ashxabod viloyati, Shimoliy-g`arbiy Eron), Choch (sirdaryoning o`rta havzosi, hozirgi Toshkent viloyati, Janubiy Qozog`iston) shuningdek Qadimgi Xorazm, Qadimgi Farg`ona xududlarida mavjud bo`lib kelganini ko`ramiz. Qisqasi tasviriy san`at borasida bebaho asarlarini har bir san`at o`qituvchisi bilishi lozim. Chunki O`zbekiston tasviriy san`at tarixi, uning ilg`or o`ziga xos an`analarini o`qituvchilar

www.arxiv.uz tayyorlashdagi tasviriy san`at ta`limini mazmunini boyitibgina qolmasdan, ilmiy pedagogik jihatdan to`g`ri talqin qilishning mohiyatini ochib beradi. Qadimgi haykaltaroshlik san`ati – tasviriy san`at tarixini o`rganishda alohida ilmiy pedagogik qimmatga ega. O`zbekiston hududiga mansub qadimgi rangtasvir san`ati o`ziga xos bebaho namunalarga ega. Afrosiyob rangtasvir san`ati, Beshiktepa rangtasvir san`ati, Varaxsha san`ati, kabi o`tmishdagi mashhur rassomlarning ish tajribasi, bilimi shuningdek pedagogik mahoratiga e`tibor qaratmoq lozim va bugungi musavvir o`qituvchilarning shakllanishida san`atimiz merosidan to`g`ri, unumli va ilmiy asosida foydalanishimiz joizdir. Biz ajdodlarimizning madaniyati va san`ati sirlarini qanchalik o`rganar ekanmiz, ular qoldirlgan izlar aniqroq ko`zga tashalanaveradi, qadimgi manzilgohlar, ular yaratgan madaniy-ma`naviy meroslar haqida batafsil hikoya qilaveradi. Biz ularni yaqindan o`rganib dunyoqarshimizni boyitishimiz va tarixiy dalillar asosida tasviriy san`at metodikasini yanada rivojlantirishga hissamizni qo`shishimiz kerak. Miniatyura san`atiga kelsak, bu san`at avvalo qog`oz bilan bog`liq. Arab olimi Ibn Nadimning yozishicha, 87 hijriy (melodiy 706) yilda dastlab Samarqandga kelganlarida qog`ozsozlik korxonalarini ko`rib hayratga tushgan, deb yozib qoldirgan. Bunday ustaxonalar Xivada, Qo`qonda, Buxoroda, Samarqanda, Toshkentda va boshqa joylarda mavjud edi. Xiva xoni Said Muhammad o`z saroyida bir qancha hattotlarni, mohir naqqoshlar va rassomlarni to`plagani ma`lum bo`lib, u kitobga ixlos qo`ygan kishi edi. Uning katta kutubxonasi bo`lib, shu kutubxonada qo`lyozmalar ko`chirilar va bezatilar edi. Bundan tashqari Buxoro xoni Amir Olimxon saroyida ham mashhur kutubxona bo`lib, unda juda ko`p miqdorda kitoblar to`plangan va hattotlar shug`ullanganlar. Xiva maktabiga mansub Xudoybergan-Devon malakali usta soatsoz bo`lib u bir qancha kitoblarni bezaganligi ma`lum. Buxoroda tug`ilib o`sgan shoir Ahmad Donish (1827-29-1897) shoirlik bilan birga hattotlik ham qilgan. Bir qancha

www.arxiv.uz qo`lyozmalarni qayta ko`chirib ularga miniatyuralar ishlagan. Buxoro muzeyida saqlanayotgan “Lazzati va Niso" kitobiga ishlangan 27 ta miniatyurasi juda ham xarakterlidir. Bu rassom ijodiy faoliyati yaxshi o`rganilmagan, keng kitobxonlar bu rassom bilan yaqindan tanish emas. Uni shoir deb bilishadi. Tasviriy san`atning tarbiyaviy vazifalarini yuksak mutaxassislik tayyorgarligiga ega bo`lgan o`qituvchi musavvirlvr tomonidan amalga oshirilishi, tarbiyaning yanada mazmunli bo`lishiga turtki bo`ladi. Agar tasviriy san`at orqali tarbiya olib borilmas ekan, bunday ta`lim sinadi va o`z ta`sirini yo`qotadi. Bunday ta`lim-tarbiyaning mohiyatini ulug` mutaxassislar, olimlar, shoiru yozuvchilar, musavvir-pedogoglardan K.Bekzod, Lutfiy, A. Jomiy, Z. Bobur, D. Samarqandiy, Muzahhib M. Xondamir, K. Bekzod, Attor, A. Yassaviy, Abu Nasr bin Arron, Ulug`bek, X. Abdulhay, Pir Said Ahmad va boshqalar juda yaxshi tushinishgan. Pir Said Ahmad va X. Abdulxay kabi rassomlar Samarqanda yashab ijod etgan va ularni Osiyo miniatyurachilari qatorida eslashimiz mumkin. yili yaratilgan miniatyuralar "Antigeologiyasi" o`z mazmuniga egadir. Bu kitob Turkiyadagi davlat kutubxonasida saqlanmoqda. Turon (Qashqar)dan topilgan Moniy asarlari Samarqand qog`oziga bitilganligini tadqiqotchilar tomonidan aniqlagan. Moniy qadimning mashhur rassomi bo`lgan. Uning asarlaridan namunalar topilgan "Xududul olam" (olam chegaralari) degan X - asr grafik asarlarida yozilishicha, moniylar (Moniy ta`limoti tarafdorlari) ning Samarqandda obro` e`tibori kuchli bo`lib, hijriy 372 (melodiy 682) yilgacha ijodlari orqali katta nufuzga ega bo`lganlar. Arxeologik yozma manbalarga asoslanib biz O`rt Osiyo miniatyurasining tarixi juda qadim-qadimlardan tarqalganini ayta olamiz. O`rta Osiyoda mashxur rassomlar, ustalar, naqqoshlar va haykaltaroshlar o`tganligini tarixiy faktlar asosida isbotlay olamiz va O`rta Osiyoda tasviriy san`at va miniatyura san`ati bo`lmagan degan ba`zi da`volarni asossiz ekanligini isbot qilamiz. Bizga ma`lumki O`rta Osiyoda rivojlangan madaniyat va san`at o`choqlari Arab, Mo`g`il bosqinchilari tomonidan yakson qilingan. Albatta, Temur va Temuriylar davrida madaniyat juda ravnaq topib gullab yashnagan. XIV-XVI

www.arxiv.uz asrlarda Sharq mamlakatlarida, jumladan O`rta Osiyoda rivojlangan bu san`at XVIII-XIX asrlarga kelib ancha tushkunlik darajasini boshidan kechirdi. Boburiylar tasviriy san`at maktabi. Bu davrda ya`ni XVI-XVII asrlarda Boburiylar tomonidan tashkil qilingan tamoyili yangi tasviriy san`at maktabida O`rta Osiyolik mashhur miniatyurachi rassomlar yetakchi rol o`ynaganlar. "Boburiylar" miniatyura maktabiga asos solganlardan biri Mir Said Ali bo`lib, XVI-XVII asr Hind yozma manbalarida yozilishicha, u o`z zamonasining ko`zga ko`ringan mussaviri bo`lgan. Mir Said Ali Termizda tavallud topgan, musavvirlik kasbini otasi, mohir rassom Mir Mansur yoki usta Mansurdan o`rgangan va tirikchilik taqozasi bilan Hindistonga borib qolgan. Bundan tashqari Hind miniatyura maktabida boshchilik qilgan O`rta Osiyolik Muhammmad Murod, Muhammad Nodir Samarqandiylar va Farruxbeklarning o`z yurtini tashlab ketishlariga albatta O`rta Osiyo xonliklarining tarqoqligi va madaniyatning uncha qadrlanmasligidan dalolat beradi. Biz XVIII, XIX, XX asr boshlarida O`rta Osiyoda bir qancha Xattotlik ustaxonalari, mohir musavvir – ustalaridan biri Kamoliddin Behzod to`g`risida gapirar ekanmiz, u ijodiy faoliyatida Osiyoda tengsiz musavvir darajasiga ko`tarila olgan shaxsdir. Behzod va uning shogirdlari tasviriy san`atni ommaviy darajada – jamiyat miqyosida ko`tarishga erishgan musavvirlardir. Ularning g`oyaviy tarbiyasiga qo`shgan hissasi esa o`ziga xos tasviriy san`at o`qitishning uslubiy shaklini qoldirganligida bo`lib, hozirgi kunda ham o`zining bahosini yo`qotgan emas. U ustoz sifatida o`z shogirdlarini formalizmdan yiroq tutishga harakat qiladi. Buni isboti esa Behzodning o`ta qobiliyatli, inson sifatida juda mo`min-qobilligi A.Navoiy tomonidan juda yuqori baholangan. A.Navoiyning va temuriylarning homiyligi tufayli tasviriy san`at o`ta talabga javob beradigan darajada rivojlangan. Samarqand miniatyura maktabi

www.arxiv.uz Miniatyura maktablari Sharqda juda rivojlangan bo`lib, turli nomlar bilan ataladi. Misol, "Buxora maktabi", "Boburiylar" miniatyura maktabi, "SHeroz" maktabi, "Asfaxon" maktabi, "Yazd" maktabi, "Bag`dod" maktabi, "Tabriz " maktabi kabi yirik tasviriy san`at markazlari mavjud bo`lgan. Temur va Temuriylar davrida Samarqand o`zining ravnoq topishi tufayli jahonni va G`arbiy Yevropa davlatlarini ham lol qoldirgan edi. Ammo Samarqand miniatyura maktabi to`liq yoritilmagan. Sharqning "Rafaeli" hisoblanmish K.Behzod boshchiligida kamol topgan Hirot maktabining shakllanishida Samarqand miniatyura maktabining tutgan o`rni muhimdir. Samarqand Temuriylar davrida ilm-fan, san`at ravnoq topgan davlatning poytaxti edi. Hirot maktabi Samarqanddek san`at va madaniyat o`chog`ining ajralmas bir qismi bo`lgan. Samarqandga bostirib kelgan arablar ilk bor qog`ozni Samarqand shahrida ko`rishgan va lol qolishgan. Aniq tarixiy ma`lumotlarga ko`ra K.Behzod miniatyura san`atini Pir Said Ahmad Tabriziydan o`rgangan. Pir Said Tabriziy esa "Umday ul-musavvirir" (musavvirlar peshvosi) nomi bilan mashhur Buxoralik ustoz Jahongirning suyukli shogirdi bo`lgan. Ustoz Jahongir esa temuriylar davlati tasviriy san`atining asoschisi ustoz Gung (Soqov)dan tahsil olgan. Demak, Samarqand tasviriy san`at maktabi o`ziga xos tahlilni kutub yotibdi. Ayniqsa "Samarqand devoridagi jang" asari (Turkiyada "Yulduz" kutubxonasida) saqlanmoqda. Bu asarlarda Samarqand tasviriy san`at maktabiga xos portretlar aniqligi va tabiat manzarasini yorqinligi bilan miniatyuralarga o`ziga xos uslub baxsh etgan. 1441-42 yillarda noma`lum musavvirlar tomonidan Mirzo Ulug`bek tasvirining yaratilish davri Hirot maktabidan ham avvalroq Samarqandda keng rivojlanganligining isbotidir. Ayniqsa, "Sohibqironning bo`ladigan jang oldi majlisi" miniatyura asari diqqatiga sazovardir. Bu asarda Temur va uning ayonlarining surati chzilgan. Bu asarga "Xalil Mirzo Shoxrux" deb imzo chekilgan . Boburiy "Jahongirning" guvohligida "Agarda tasvirda musavvir nomi aniq qilib yozilmaganda edi, bu asarni K.Behzod mo`yqalamiga mansub deyish mumkin edi". Chunki bu ish uslubiy jihatdan K.Behzod ijodiy maktabini eslatadi. K.Behzod faoliyatidan ancha avval yaratilgan

www.arxiv.uz bu asarning muallifi Xalil Mirzo Shoxruh o`z navbatida ustoz Behzodning ustozi bo`lgan. Ammo Jahongir ta`riflab ketgan bu asar hali chop etilmagan. Lekin XIII-XIV asrga mansub bo`lgan bu asar muallifining asl ismi Xalil Mirzo Shoxruh bo`lmagan, chunki o`sha davrda Osiyolik musavvirlar o`z asarining tagiga imzo chekish odati bo`lmagan. Amir Temurning hayotligida boshlangan bu asar uning o`limidan keyin ham davom ettirilgan. Sohibqiron Temur vafotidan keyin Samarqand taxtini egallagan Xalil Mirzoga ham bag`ishlangan bu asarning nihoyasi paytida taxtga Shoxruh Mirzo o`tirgan. Ammo O`rta Osiyodagi Samarqand miniatyura maktablarida portret janri va tarixiy voqealar bayoni miniatyurachilarning izchil mavzusiga aylangan. Samarqandlik musavvirlar Ma`sud ibn Usmoniy Ko`histoniyning Abdulxayirxon tarixi asariga chizilgan "Chingizxonning Sirdaryo sohillarida o`z o`g`illarini qabul etishi", "Gazanxon Urg`onda", "Abdullaxon portreti" va Xotifiyning "Temurnoma" asariga ishlangan "Temurning Hindistonga yurishi", Sharafiddinning Ali Yazdiy "Zafarnoma" asariga ishlangan "Temur Samarqand atrofida bazmi jamshida" miniatyuralari yuqoridagilarning tasdig`idir. Samarqand miniatyura maktabining namoyondalaridan Muhammad Murod Samarqandiy, Muhammad Nosir Samarqandiy Mir Said Ali (Tabriziy tahallusini olimlar unga berib, Eron miniatyura maktabiga mansub deb yangi ko`rsatma berib kelganlar, aslida esa Termizlik)lardir. Mir Sayid Alining otasi Mir Mansur mohir musavvir bo`lgan. Osiyodan Hindistonga kelib ijodiy faoliyatlarini davom ettirishgan. Musavvirlardan Muhammad Nosir Samarqandiyning o`n bitta asari Britaniya muzeyida, Parij va Leningrad ilmiy muassasalarida esa bittadan imzo chekkan portretlari saqlanmoqda. Mir Said Ali va qisman Xo`ja Abdusamad mo`yqalamiga mansub Temuriylar xonadoni asari ham juda mashhurdir. Ular Xumoyun, Akbar Jahongir, Shoh Jahon, Shoxruh Mirzo, Bobur, Sulton Muhammad va Mironshohlarning tasvirlaridir. Bu asarlar Londonda "Britaniya" muzeyida saqlanmoqda. Xulosa qilib aytganda Samarqand miniatyura maktabining sobiq talabalari asarlarini keng o`rganish,

www.arxiv.uz qidirib topish, shunday maktablar mavjudligini, ishlash usullarini omillashtirish hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biridir. 1955 yildan boshlab pedagogik institutlar huzurida badiiy grafika fakultetlarning tarmoqlari tuzildi. Shu yili Nizomiy nomidagi Toshkent davlat institutida ham shunday fakultet ochildi. Bugungi kunda Buxoro va Namanganda, Jizzaxda ham badiiy grafika fakultetlari ochilgan. Mana shu institutlarda, rassomlar akademiyasida, sobiq ittifoq pedagogika fanlar akademiyasida, o`qituvchilar malakasini oshirish institutlarida rasm o`qitish metodikasini ishlab chiqishga kirishildi. Tasviriy san`at o`qituvchilaridan ko`pchiligi maktablar uchun qo`llanmalar tayyorlashga kirishdi. Umumta`lim maktablarida rasm o`qitish metodikasini rivojlantirish va ilmiy ishlab chiqish uchun qulay imkoniyatlar paydo bo`ldi. 1970 yilda yangi o`quv programmalari ishlab chiqildi va ta`sis etildi, ularda tasviriy san`at o`qitishning maqsad va vazifalari ko`rsatilgan o`quv materialining mazmuni aniqlashtirilgan edi. Estetik tarbiya vazifalarining kengaytirilishi, o`tmishdagi buyuk rassomlarning metodlarini ijodlarini o`rganish natijasida "Rasm" fani o`rniga yangi o`quv predmeti "Tasviriy san`at" fani paydo bo`ldi. O`quvchilarning nafosat tuyg`usi va ijodkorlik qobiliyatini o`stirish uchun qarorda ko`rsatib o`tilganidek, estetik turkumdagi predmetlardan unumli foydalanish kerak: ayniqsa adabiyot, muzika, tasviriy san`at, estetikaning badiiy ta`lim tarbiyaning imkoniyatlaridan yaxshiroq foydalanishni nazarda tutiladi. Umumta`lim va hunar maktabini isloh qilishning asosiy masalalaridan biri: Ta`lim va tarbiya sifatini oshirishni har bir predmetni o`qitishning yuksak ilmiy darajasini, fan asoslarini mustahkam egallab olish, g`oyaviy-siyosiy, mehnat va ma`naviy tarbiyani, estetik va jismoniy kamolotni yaxshi ta`minlashni, o`quv rejalari va dasturlarni, darsliklar va o`quv qo`llanmalarni, o`qitish metodlarini takomillashtirish kerak ekan, bu vazifani asosan tasviriy san`at fani o`ziga xos o`qitishdagi yangi metodlari bilan boyitadi. Tasviriy san`at o`qitish metodikasida rossiya maktablari.

www.arxiv.uz Sobiq sho`rolar hokimiyati o`sib kelayotgan avlod tarbiyasi masalalarini tushunishga tubdan yangicha o`zgarishlar kiritdi.Tabaqalarining yo`qolishi, maktabning dindan ajratilishi tufayli- maktabdagi barcha ta`lim ishlari qaytadan ko`riladigan bo`ladi. Xalq maorif xodimlari oldiga o`qitishning mazmuni, shakli, ham metodlarini qayta ko`rish vazifalarini qo`yadi. Lekin bu davrda ham pedagoglarning bolalar rivoji biologik hamda sotsial omillarga nasliy faktorlarga bog`liq deb ta`kidlovchilar bor edi. Bu nazariya bolalarni rasm chizish qoidalariga o`rgatish kerak emas deydigan avvalgi holatiga qaytaradi. Ideologiya nazariyasi tarafdorlarning fikriga ko`ra, nasliylik asosiy omil bo`lib, undan kelib chiqadigan xulosa odamda san`atga tug`ma, nasliy qobiliyat bo`lmasa, uni o`qitish bekorga vaqt ketkazish deb hisoblanar edi. Bu nazariya maktab pragrammalarida ham o`z aksini topgan. Pedagoglarning faoliyati- 20-yillarining oxiridan 1936 yilgacha 4 iyulda sobiq partiya MK ning "Xalq maorif sistemasi sohasidagi ideologik chalkashliklar haqida" qarori chiqqungacha davom etdi. Bu ishlar umumta`lim makablaridagi rasm chizishga o`rgatish sifatini yaxshilashga ta`sir qildi. Bunday kurash rasm chizishni o`qitishning yangi metodikasi paydo bulishiga sabab bo`ldi. Maktabda tasviriy san`at o`qitish metodikasining shakllanishida bolalarni badiiy tarbiyalash Markaziy uyi (IDXVD), ayniqsa 1933 yilda uning qoshida uyushtirilgan Rassomlik metodik sovetining ma`lum darajada xizmati bo`ldi. Garchand SDXD asosan sinfdan tashqari va maktabdan tashqari ishlar bilan shug`ullansa ham, shu bilan bir qatorda u bolalarni badiiy rassomlik masalalari bo`yicha tarbiyalash sohasida yakayu-yagona ilmiy metodik markaz edi. O`sha yilllarda rasm o`qituvchilari tomonida qator qo`llanmalar, ilmiy maqolalar va to`plamlar nashr etildi. Rasm metodikasi bilan taniqli rassomlar ham shug`ullana boshladilar. Shular ichida umumta`lim maktablarida rasm o`qitish bo`yicha sobiq sovet metodikasining rivojiga ta`sir ko`rsatgan taniqli pedagog- rassomlardan D.N.Kardovskiy (1866-1943) hamda K.F.Yuon (1875-1958) lar

www.arxiv.uz bo`lgan. Jumladan D.N.Kardovskiy o`rta maktablar uchun rasm o`qituvchilarini tayyorlaydigan oliy o`quv yurtlarini ochish tashkilotchilaridan birinchisi bo`ldi. U va uning shogirdlari 1939 yilda dastlabki o`qituvchilar institutini tuzishning tashabbuschilari bo`ldilar, shu institut asosida 1942 yilda Moskvadagi V.P.Potemkin nomli shahar pedagogika institutida badiiy grafika fakulteti ochilgan edi. V.Potemkin nomidagi MGPI dagi rassomlik grafik fakulteti 1955 yilga qadar oliy ma`lumotli rasm va chizmachilik o`qituvchilarini tayyorlaydigan sobiq SSSRdagi yagona fakultet bo`lib turdi. Fakultetdagi rassomlik ta`limi sistemasiga D.N.Kardovskiyning pedagogik prinsipi va metodi asos qilib olindi. Kardovskiyning shogirdlari, izdoshlari qator institutlarning badiiy-grafika fakultetlarida uning prinsip va metodlarini rivojlantirib, takomillashtira bordilar. D.N.Kordovskiy o`tmishdagi eng yaxshi an`analariga tayangan holda rasm o`rganish metodikasining yangi qirralarini namoyon etdi. U o`z metodikasiga "qirqma" (obrub), ya`ni buyumlarning o`ta murakkab shaklini juda soddalashtirish prinsipini asos qilib oldi va shu metod yordami bilan uch o`lchovli shakldagi predmetni ikki o`lchovdagi sahnda to`g`ri va qonuniy joylashtirishga erishdi. Masalan, xurmachaga qarab bola rasm chizar ekan, u avvalo buyum shaklining asosini- silindrmi yoki dumaloq sharmi, shuni bilib olishi, keyin naturaga qarab aniqlashtirish kerak deb tushintiriladi. D.N.Kardovskiyning rasmga o`rgatish metodidagi asosiy qoidalarining keyinchalik turli rassomlik, pedagogik va umumta`lim o`quv yurtlarida dars bergan uning izdoshlari davom ettirib rivojlantirdi. Ular o`rta umumta`lim maktablari uchun rasmga o`rgatish o`qituvchilarini tayyorlash ishida Kardovskiyning sistemasining qoidalariga tayanib ish ko`radilar. Konstantin Fedorovich Yuon ham umumta`lim maktablarida rasmga o`rgatish metodlarini rivojlantirish ishiga ma`lum hissa qo`shganlardandir. Yuon rassomlik maktablaridagi o`qitish metodikasi masalalariga katta e`tibor berish bilan birga, umumta`lim maktablarida rasmga o`rgatish masalalari bilan ham qiziqdi, shu borada

www.arxiv.uz qimmatli fikrlar aytdi. Yuon ko`zga ko`rinib turgan dunyo qonunlarini muntazam va og`ishmay o`rgatish zarurligini qayta-qayta ta`kidladi. 40-yillarda sobiq sovet maktabi siyosiy san`at yo`liga mustahkam o`rnashib oldi. Rasm chizishga o`rgatishning prinsip va metodlari tasdiqlandi. Rasmdan ta`lim berish problemalarini yanada chuqurroq ilmiy hal etish zarurati paydo bo`ldi. O`rta maktabda rasmga o`rgatish sobiq sovet metodikasining yanada rivojlanishiga RSFSR pedogogika fanlar akademiyasi (1943) hamda sobiq SSSR rassomlik akademiyasi (1947) katta ta`sir ko`rsatadilar. Sobiq RSFSR Pedagogika fanlar akademiyasining pedagogika nazariyasi va tarixi instituti huzurida (1944) maxsus estetik tarbiya kabineti tuzildi, so`ngra badiiy tarbiyalash bo`yicha ilmiy- tadqiqot instituti (1947) barpo etildi. Bu institutning xodimlari bolalar ijodiy ilmiy jihatdan tadqiq etish, maktablar uchun o`quv programmalarni hamda o`qituvchilar uchun metodik qo`llanmalarni ishlash bilan shug`ullanadilar. Sobiq RSFSR PFA, SSSR PFA si qilib qayta tuzilganiga qadar badiiy tarbiya institutida qo`llanmalar tayyorlandi, to`plamlar nashr etila boshlandi, jurnallarda qator maqolalar e`lon qilina boshlandi. Asosan rus tilida rasm chizishdan dars berish metodikasi masalalari bilan ko`pgina mutaxassislar shug`ullana boshlaydilar. Maktab o`qituvchilari uchun kitoblar nashr qilishi kengaydi. Jumladan, S.S.Kondaxchanning 1951 yili "O`rta maktabda rasm o`qitish metodikasi" kitobining nashr etilishini o`qituvchi va mutaxassislarlarning asosiy ommasi ma`qullab kutib olishdi, biroq ba`zi bir tanqidiy fikrlar ham aytildi. Darhaqiqat, kitob kamchiliklardan xoli emas, biroq YE.S.Kondaxchanning prinsipial qoidalari to`g`ri edi. Bu asar rasm o`qituvchilarini san`atga o`tmish merosini o`rgatishga, xususan, Kondaxchanga tez-tez murojat qilib turadigan P.P.Chistyakovning pedagogik merosini o`rgatishga da`vat qilar edi. 50-ayniqsa 60-yillarda bir qator ilmiy tadqiqot asarlari paydo bo`ldiki, bular o`qitish metodikasi nazariyasini ko`p jihatdan boyitdilar. Bu asarlar rasm metodistlariga o`z problemalarini hal etishga to`g`ri yondoshishga ko`maklashdilar

www.arxiv.uz 50-yillarda maktabdagi metodik ishlarni tartibga solish maqsadida rasm bo`yicha maxsus darsliklar tuzish g`oyasi paydo bo`ldi. 1957 yilda birinchi va ikkinchi sinflar uchun dastlabki sinov darsliklari (muallifi N.N.Rostovsev), keyin unga qo`shimcha sifatida metodik qo`llanma chiqdi. 1961 yilda yangi ikkita darslik-III va IV sinflar uchun (mualifli N.Rostovsev) kitoblari chiqdi. Mana shu darslikliklarga bolalarning ta`limi boshidanoq naturaga qarab rasm chizishni o`rgatuvchi P.P.Chistyakovning sistemasi asos qilib olingan edi. 60-yillarning boshlaridan esa rasm eksperimental darsliklari muntazam chiqa boshladi. Shu yillarning o`zidayoq maktablarda tasviriy san`atni o`qitish metodikasiga bag`shlangan nazariy asarlar nashr etildi. 1966 yilda sobiq sovet hukumati qaroriga asosan Pedagogika Fanlari Akademiyasi qilib qayta tuzish haqidagi qarori chiqdi. Shu bilan bir qatorda Akademiyaning ilmiy tadqiqot institutlari ham, shu jumladan badiiy tarbiya intituti ham qayta qurildi. Ayni vaqtda sobiq RSFSR Maorif Minstrligi huzurida tasviriy san`atni o`qitish metodikasini o`rganish bo`yicha maxsus laboratoriyali ilmiy- tekshirish instituti tashkil qilindi. XX asr boshlarida rus pedagoglari tarbiyada cheksizlik nazariyasi tus oldi. Bu esa o`quvchi, o`qituvchisiz o`qishi kerakligini taqozo etadi. Bu nuqtai nazar yangilik emas edi. Maktabda rasm o`qitishning metodlari va o`quv rejalari mazmuni qayta ishlab chiqiladi. Bu o`quv rejalarida naturadan, mavzu asosida hamda dekorativ rasm ishlash kabilar kiritiladi. Shular bilan birgalikda suhbat o`tkazish darslari ham berilgan edi. Futurlaylar shu yillarda ham kopirovka metodlarini yoqlab, talabalarning o`qishlarida perspektiva nazariyasiga qarshi chiqdilar. A.Sapojnikov o`zining serunum mehnati bilan tasviriy san`at bo`yicha badiiy Akademiyaga o`z ulushini qo`shdi. Rossiya XIXasrda Yevropada birinchilar qatorida edi. Bunda K.Bryulov ham o`zining katta xizmatlarini ko`rsatdi. 1758-1805 yillarda Akademiya tasviriy san`atning namunali markazi bo`ldi. Arzamas hamda

www.arxiv.uz Venetsianov rassomlik maktablari boshqalar Akademiyaga bog`liq edilar. Bu maktablarga Akademiya metodik yordam jihatdan katta hizmat qiladi.1834 yili A.Sapojnikov "Rasm kursi " kitobi nashr etildi. Muallif kitobida turli chiziqlar vositasida o`z o`quvchisiga ma`lumotlar berib, undan so`ng burchaklar, turli figuralar bilan tanishtiradi. A.Sapojnikov hajmli buyumlar bilan mashxur modellariga murojat qilib, perespektiva hamda geometrik jismlarga keladi. Kitobda yorug` va soyalar ustida ham gap borib, ko`rgazmali modellarga to`xtaladi. O`quvchilar oddiy va geometrik jismlarni yaxshi o`zlashtirib olsalar, so`ng murakkab geometrik jismga o`tar edilar. Oldin geometrik figuralardan natyurmortlar ishlab, so`ng esa gipsli kallalar ishlashtishni oldiga surgan. Sapojnikov kalla konstruksiyasini, ko`rgazmali vositasini ishlashdi. Ko`rgazma gips kallani ishlashda ancha oldinda turadi.Sapojnikov o`z o`quvchisi oldiga naturani o`lchash, uni his etish kabi maslahatlar beradi. Model va perspektiv tablitsalar ishlaydi. Rasm ta`limini o`rganishda naturadan foydalanmay Preysler kitobidan nusxa olinar edi. Bunday metodlardan barcha pedagog va rassomlar ham foydalanishgan. Yana bu metodlardan rassomlik maktablari hamda badiiy Akademiyada foydalanishgan. Preysler metodida kamchiliklardan biri ular naturadan foydalanmadilar. Nusxa olish bilan shug`ullandi. Shakllarni chuqur tahlil etmadilar. Narsalarni konstruksiyasi o`qitilmadi. Pedagog va metodist P.P.Chistyakov 1832 yili dehqon oilasida tug`iladi. U 8 yoshga qadar otasi qo`lida ta`lim oladi. 1840 yili Krasniy Xolm shahriga otasi tomonidan o`qishga yuboriladi. Talaba 12 yoshga yetganida Bejetsk shahridagi 4 klass uyezd o`qishiga boradi. Uyezda umumta`lim va rasm fanlarini jiddiy ravishda o`qib maktabni a`lo tugallaydi. O`qishni tugatganidan so`ng Ғ1847Ғ yer o`lchovchisining yordamchisi bo`lib xizmat qiladi. 1849 yili Chistyakov Peterburg badiiy Akademiyasiga o`qishga kiradi. Akademiyani a`lo tugatib, chet mamlakatlarga borib kelgandan so`ng, u Akademiyada ishlaydi va 1890 yili Badiiy Akademiyani mozaika bo`limini boshlig`i bo`ladi va ana shu vaqtlarda metodika ta`limiga asos soladi. U hayotini bilim bildan bog`laydi. Haqiqiy buyuk san`atkor, ilmsiz bo`lishi mumkin emas. Yuqori rangtasvir texnikasi uchun perespektiva va

www.arxiv.uz fantaziya ilmi zarurdir. Chistyakovning o`quvchilari uning yaxshi hislatlarini eslaydilar. Badiiy akademiyani 2 sessiyasida sobik SSSR Badiiy Akademiyasi prezidenti, Akademik A.M.Gerasimov shunday deydi, "Biz eski rus makabining eng yaxshi an`analariga amal qilib, uni shakllantirishimiz kerak. Asosan Chistyakovning pedagogik sistema an`analarini rivojlantirishimiz va shakllantirishimiz zarur"— deydi. Maktablarda rasm darsini o`qitishda rassom pedagoglardan. D.N.Kardovskiy Ғ1866-1943Ғ va K.F.Yuoon Ғ1875-1938Ғ sobik sovet tasviriy san`at metodikasiga katta hissa qo`shdilar. D.N.Kardovskiv qalamtasvir soxasida ko`zga ko`ringan namoyondalardan biridir. U P.Chistyakov Akademiya maktabini o`tagan hamda Myunxenda taniqli rassom-pedagog A.Ashbe qo`lida tahsil oladi. Kardovskiy murakkab formalarni oddiylashtirib ishlashni ko`rsatib berdi. U "obrub" prinsepini ishlab chiqdi. O`quvchi aylanali narsalarni ishlash uchun u oldin silindirli qilib, so`ng uni oddiylashtirib o`xshashlikni chiqarishga o`rgatdi. Shunday qilib, uch o`lchovli formalarni keltirib chiqaradi. Uning ishlarini keyinchalik o`quvchilari davom etirdi. Tasviriy san`at o`qitish metodlarini rivojlantirishda Yuoon K.F. ham o`zining qimmatli umrini bag`ishladi. Ta`lim maktablarida rasm darslariga katta ahamiyat berdi. Rasmning inson shaxsini aniqlashida hamda tevarak hayotni tushunishida juda katta ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatib beradi va tomoshabin dunyoni qo`llar yordamida doim o`rganish kerakligini ham ko`rsatadi. O`sha yillari quyidagi metodik kitoblarni o`quvchilarga tavsiya etadi: P.Y.Pavlikov "Graficheskaya rabota", Kardovskiyning 1938 yili chop etilgan "Detskiy risunok" kitoblaridir. K.F.Yuoon rasm fanini zarur ekanligini ko`rsatadi. Agar unga vaqt to`liq berilganda edi, masalan, o`qitish metodik obrazlarini ishlab chiqish ustida, ana unda boshqa fanlar bo`yicha bilim olishlari osonlashar edi. "Inson shaxsini shakllantirishda rasm katta ahamiyatga ega bo`lib, hayot xodisalarini tushunishni shakllantiradi",-- degan edi. K.D.Yuoon. " Mening asosiy chizishim shundan

www.arxiv.uz iboratkim, uni doim o`rganish kerak hamda tomoshabin dunyosiga qoidlar bo`yicha ko`rsatmoq kerak". Perespektiva haqidagi asosiy tushunchalarni berish zarur. Gorizantal chiziqlarning holatlari inson ko`zining joyga qarashga nisbatan bo`lishi kerak. Talabalar rang bilan ishlaganlarida esa spektr yorug` va soyalarni chiqarishdagi rejalarni olish va boshqalar. Shu bilan Yuoon o`quvchilarni geometrik shakllar bilan ishlashni aytib utadi. Rasmning boshqa fanlar bilan bog`likligini va uni ilmiyligini ko`rsatadi.

Похожие

Tasviriy san`at o`qitish metodikasi

Tasviriy san`at tarixi

1920-1990 yillardagi tasviriy san`at o`qitish metodikasining qisqacha tarixi

Tasviriy san`at davlat ta`lim standartining mohiyati

Maktablarda tasviriy san`t darslarida o`quvchilarni tasviriy san`at faniga bo`lgan qiziqishini ortirishda ko`rgazmalilikdan unumli foydalanish