Юнонистонда Македония давлати ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва Александр Македонский салтанати - История - Рефераты

Юнонистонда Македония давлати ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва Александр Македонский салтанати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135 KB

Юнонистонда Македония давлати ҳукмронлигининг ўрнатилиши ва Александр Македонский салтанати Режа: 1. Македон қабилаларининг бирлашиши ва Македония давлатининг ташкил топиши. 2. Филипп II Македонскийнинг ислоҳотлари. 3. Грецияни истило қилиш ва Коринфдаги панэллин конгресси. 4. Александр Македонский ва унинг истилочилик юришлари. 5. Александр Македонский салтанатининг инқирози. 6. Эллинистик давлатларнинг вужудга келиши.

Македон қабилаларининг бирлашиши ва Македония давлатининг ташкил топиши. Грециянинг шимол томонида Болқон ярим оролида тоғли Македония жойлашган. Қадимдан аҳоли яшаган. Улар грек қабилалари бўлмаган. Аҳоли македон тилида гаплашган, грек тили таъсир этган. Македонияликлар қомати баланд, жисмоний бақувват, сарғиш соч ва қўй кўз кишилардир. Асосан чорвачилик билан шуғулланган, асосан от урчитиб, парвариш қилиш билан шуғулланган. Деҳқончилик иккинчи даражали бўлиб, Македониянинг текис водий қисмида ривожланган. Эр.ав. У асрда македон қабилалари иттифоқида уруғдошлик тузуми бузила бошлаган. Бош қабила бошлиғи ҳокимияти эр.ав. У1-У аср бошларида Македонияда подшо ҳокимиятига айлана бошлаган. У аристократларга курашда жангчиларга оддий халққа таянган. Халқ йиғинлари тўпланиб турган. Улар подшони тасдиқлар эди. Филипп Македонскийни ҳам Александрни ҳам бу мажлис тасдиқлаган. Иқтисоднинг ривожланиши, синфий қулдорлик жамиятининг ўсиши натижасида Македониянинг Греция ва бошқа қўшнилари билан алоқаси кенгаяди. Шу жараёнда подшо ҳокимияти ҳақиқий монархияга айлана борган. Греция-Эрон урушлари вақтида Македония Эронга буйсинган. Греклар ғалабасидан кейин у 1-Афина денгиз иттифоқига аъзо бўлиб кирган. Македония иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан кучайгач, 1-Афина денгиз иттифоқи билан унинг ўртасида низо чиққан. Эр.ав. У асрнинг охири - 1У аср бошларида Македония қадимги Греция миқёсида каттагина салмоққа эга бўлсада, ҳали марказлашган давлатга айлана олмаган эди. Македониянинг биринчи йирик давлат арбоби Филипп 11 Македонский эди, у Македонияни марказлашган давлатга айлантирди. Филипп 11 ислоҳотлар ўтказди. Биринчи ислоҳот ҳарбий ва маъмурий ислоҳат эди. Илгари аристократларда иборат отлиқ ва деҳқонлардан иборат пиёда аскарлар бор эди. У Македониянинг тоғли туманларида яшовчи ярим мустақил аристократларни пойтахти Пеллага чақириб олиб, улардан подшонинг сарой гетайрлари (дўстлик) тузди, унинг оғир қуролланган

отлиқ қўшинларини доимий жангавор қўшинга айлантирди. Филипп 11 деҳқонлардан иборат пиёда аскарларни греклардаги каби оғир қуролланган флангаларга айлантириб, уларни махсус ҳарбий таълимдан ўтказди. Аскарлар бир неча қатор қилиб сафланган. Олдинги қаторлар кўндан ясалган катта қалқонлар билан ҳимоя қилинган. Олдинги қаторларнинг узун найза - сарис-и бор эди, шу билан бирга ҳар бир кейинги қатор узунроқ (2 м- 6 м) найзага эга бўлган. Найзалар олдинги қатордаги аскарнинг елкасидан ўтиб турар эди. Жангчилар аниқ ва қаттиқ тартибларга риоя қилар эди. Фаланголар бесўнақай, лекин қудратли куч бўлиб кўринар эди. Душманнинг орқа ва ён томонларидан ҳужум қилишга қулай эди. Филипп 11 буни ҳисобга олиб аскарларни комбинациялаштириб жойлаштирган. Марказда пиёда фалангани жойлаштирган. Бу отрядларнинг ён ва орқа томонларини отлиқлар қўриқлаган. Олдинда оғир ва енгил қуролланган пиёдалар турган. Жангни олдиндагилар бошлаган, асосий зарбани эса марказдаги пиёдалар берган. Бу комбинациялаш македонча фаланга деган ном олди, узоқ вақтгача енгилмас тортиб бўлиб келди. Бу ҳарбий ислоҳат отлиқ задагонлар ролини пасайтирди ва пиёдаларга таянган подшо ҳокимиятини кучайтирди. Филипп 11 пул ислоҳати ўтказди. Ўша пайтда Грецияда кумуш танга юрар эди. Эронда Доро 1 жорий этган олтин танга доройи юритилган. Эрон пули устин эди. Филипп 11 македон пул муомиласини халқаро бозорда барқарор ва ҳукмрон қилишга қарор қилди. У кумуш танга билан бир қаторда олтин танга “флиппик” жорий этди. “Флиппик” доройидан бир неча юз грамм оғирроқ қилиб чиқарди. Натижада савдогарлар “флиппик” афзал кўрдилар ва халқаро бозорда бу танга устин бўлиб қолди. Бу ислоҳат эр.ав. 356 йилда ўтказилди. Бу ислоҳотлар Македониянинг ҳарбий, иқтисодий аҳволини мустаҳкамлади, унинг марказий ҳокимияти кучайди. Филипп Македония армиясини мустаҳкамлагач, иқтисодини мустаҳкамлагач мамлакат ҳудудларини кенгайтириш сиёсатини юргиза

бошлади. У Фракия соҳилидаги грек шаҳарларини босиб олди ва Македонияга уларни қўшиб олди. Македония мулки Дунайгача чўзилган. Ўзи қўшилганлар (масалан гетлар) ҳам бўлган. Иллириянинг тоғли туманлари қўшиб олинган. Шундай қилиб Македония ҳудудлари жуда кенгайган. Филипп 11 Грецияни ҳам Македонияга қўшиб олишга интилган, лекин куч ишлатишни мақсадга мувофиқ деб билмаган. Баҳона топилган. Фокида ҳудудида Дельфа фокули бор эди. Бу ердаги ибодатхонага кўплаб олтин буюмларни Грециянинг турли жойларида хайр-эҳсон қилинган эди. Эр.ав. 355 йилда Фокида аҳолиси бу хазинани талаб кетган. Коҳинлар бу буюмларни қайтаришга уринганлар. Фива Фокидага “муқаддас уруш” эълон қилган. Фессалия ҳам қўшилган, улар Филипп 11 дан ёрдам сўраган. Эр.ав. 352 йилда Филипп 11 муқаддас урушга аралашган, фикидияликларни тор-мор қилган ва македон армияси Фессалияда қолиб кетган, қўшиб олган. Эр.ав. 346 йилда Македон армияси Фокидани босиб олган. Ибодатхонага олтинларни қайтаради. Македония Дельа муқаддас отини қўриқловчи давлатлар иттифоқига киритилган. Шу йўл билан Филипп 11 ўрта Грецияда ўз мавқеини мустаҳкамлаган. Грек давлатлари Македониянинг кучайиши уларнинг мустақиллигига хавф солишни тушина бошладилар. Греция давлатларида Македония тарафдорлари ва унга қарши партиялар пайдо бўлган. Олигархлар-аристократларнинг манфаатларини акс эттирган. Македония тарафдорлари партияси яхшироқ бўлган. Улар Македония таъсирини қувватлар эдилар ва Афинани Филипп 11 га бўйсундиришга тайёр эдилар. Бу партиянинг раҳбарлари орасида Эсхин ва Исократ каби икки машҳур нотиқлар бор эди. Афинадаги демократик табақалар Македония грек шаҳарлари мустақиллигига хавф солади деб ҳисоблар эдилар. Афинада Македония қарши партияга Демосфен (эр.ав. 384-322 йиллар) бошчилик қилган. У ниҳоятда ўткир нотиқ эди. Македония тарафдорлари партиясининг ташаббуси билан “муқаддас давлат”, яъни Дельфа округига қарашли ерни ҳимоя қилиш баҳонаси билан

Филипп 11 ўз қўшинини Ўрта Грецияга бошлаб келган. Демосфен антимакедон каолицияси тузишга муваффақ бўлади. Унга Афина, Коринф, Мегара каби давлатлар киради ва каттагина армия ташкил қилади. Спарта каолицияга иштирок этишдан бош тортади. Қатъий жанг эр.ав. 338 йилда Беотияда Херанея шаҳри ёнида бўлади. Филипп 11 ғалаба қилади. Бу жангда сўл қанотга Филипп 11нинг 18 яшар ўғли Александр қўмондонлик қилган. Грек давлатлари Филипп 11 ғалабасидан сўнг ўз қисмалари нима бўлишини даҳшат билан кутган. Лекин Филипп 11 ўзини уста дипломат тарзида тутди. Филипп, грек шаҳарлари эркиндир ва ўзларининг иттифоқлари ҳақида гаплашиб-келишиб олишлари лозим деб эълон қилди. Шу мақсадда эр.ав. 337 йилда Коринфда панэллин конгрессини чақирди. Сиртдан қараганда грек давлатлари ўз тақдирини эркин ҳал қилаётгандек эди, ҳақиқатда Коринф конгресси Македониянинг қуроли бўлиб, амалда барча грек давлатлари унга бўйсунган эди. Вакиллар сайланган, улар Коринфда муҳим туриб, македон подшоси гегемонияси остида грек шаҳар-давлатлари иттифоқига раҳбарлик қилиши лозим эди. Коринф конгресси қуйидаги қарорларни тасдиқлади: барча грек шаҳарлари, тинч яшашлари, бир-бирларининг ички ишларига аралашмасликлари ва ўзаро уруш олиб бормасликлари лозим. Ерларни қайтадан бўлиш, қарзларни бекор қилиш, урушдан фойдаланиш учун қулларни озод қилиш тақиқланган эди. Ҳамма грек шаҳарлари Эронга қарши урушга тайёрланиши лозим эди. Филипп 11 грек шаҳарлари ва Македония армиясининг бош қўмондони қилиб тайинланган. Филипп 11 Эронга қарши юришга тайёрланади. Асосан Македон қўшинларини тўплади. Қариндоши Аттал бошлиқ кичик бир отрядни Кичик Осиёга юборди. Македон қўшинларини кутиб туриши керак эди. Эр.ав. 336 йилда Эронга қарши белгиланган уруш орқага сурилди. Филипп 11 Македониянинг кўҳна пойтахти Эгида ўз қизининг тўйида

ўлдирилди. Унинг ўлдирилиши тўғрисида турлича гап-сўзлар юрди. Бировлар, у хотини Олимпиаданинг хоҳиши билан ўлдирилган дейишар эди. Филипп 11 шу пайт хотини билан ажралган ва Атталнинг жиянига уйланмоқчи бўлиб юрган. Бошқалар, Филипп Македония аристократиясининг топшириғи билан ўлдирилган дейишди. Яна бировлар, Филипп 11 форсларнинг қутқиси билан ўлдирилган дейишар эди. Чунки Эрон урушининг кейинга сурилишидан манфаатдор эди. Филиппнинг ўғли Александр ана шу учинчи гапга ишонди. Эронга қарши уруш баҳоналарига у отаси ўлими учун қасос олиш баҳонасини ҳам қўшди. Филипп вафотидан кейин тахт даъвогарлари пайдо бўлди. Қўшин Александрни қувватлаб чиқди ва қўшин йиғинида у Македония подшоси деб эълон қилинди. Македониядан айрим грек шаҳар ва қабилалари ажрала бошлади. Демосфен байрам либосини кийган ва бошига зафар чамбараги қўйган ҳолда Афина халқ йиғинига келади ва Филипп 11нинг ўлганини эълон қилади. Лекин Александр илгариги ҳамма мулкларини қайтариб олишга муваффақ бўлади. Эр.ав. 335 йилда Александр ажралган Фракия қабилаларини бўйсундириш учун Шимолга юриш қилади. Иллирияга қарши юриш қилди ва уни қийинчилик билан итоат қилдирди. Александр қўзғолон кўтарган Фива устига қўшин тортиб боради, қаттиқ қаршиликка учрайди. Шаҳар олингач аҳолисини қул қилиб соттириб юборади, шаҳар эса яксон қилиб ташланади. Бошқа грек шаҳарлари қўрққанларидан Македонияга бўйсунишларини изҳор қилди. Аристотель Александрнинг устози бўлган, эҳтимол шу сабабли бўлса керак, у Афинага шафқат қилди. Александр Афинани томошага борганида, ҳамма уни тўла итоат билан кутиб олди. Александр Грецияда ўз ҳокимиятини тиклагач Эронга қарши юришга тайёрлана бошлайди. Эр.ав. 334 йилнинг бутун қиши қўшинларни тўплаш ва таълим бериш билан ўтди. Қўшинлар Фракия соҳилидаги Амфиполь шаҳрида тўпланган эди. У 30 минг пиёда аскардан ва 5 минг отлиқ аскардан иборат ва яхши таълим олган эди. Армия эр.ав. 334

йилнинг баҳорида юриш бошлади. Александр Македонияни бошқариб туришни отасининг дўсти Антипатрга топширади. Эрон бу вақтда мудофаага тайёр эмас эди. Чунки уни ўзаро уруш жанжаллар кемирмоқда, қулаш олдида турган эди. Эрон тахтига эр.ав. 336 йилда подшо хонадони аъзоларидан Доро 111 чиққан. Эронда сатраплар мустақилликка интиларди. Эрон армиясининг илғор қисми грек ёлланма аскарлари билан бирга Александрни армияси билан Граник сойи бўйида учрашади ва эр.ав. 334 йилда шу ерда жанг бўлади. Форслар тор-мор келтирилади, грек ёлланма аскарлари жангга кирмайди. Македон армияси бу ғалабадан кейин Кичик Осиё соҳили бўйлаб жанубга йўл олади, мақсад Эрон флотини Эгей денгизи соҳилида тўхташдан маҳрум этиш эди. Сиёсий мақсад ҳам бўлган; Кичик Осиё грекларини Эрон асоратидан озод қилиш эди. Демократик шаҳарларнинг аҳолиси македон армиясига дарвозаларни очиб берган. Олигархия задогонлари Эрон ҳимоясида ҳукмронлик қилган бошқа шаҳарлар македонларга қаршилик кўрсатган. Доро 111 Граник ёнидаги мағлубиятдан сўнг грек Мемнанни бош қўмондон қилиб тайинлайди. У Милетни мустаҳкамлашга киришади, лекин ўзи тўсатдан вафот этади. Милет македон армиясига қарши ўзини сабот- матонат билан мудофаа қилган. Милет қуруқликдан ва денгиздан қамал қилиниб, ишғол қилинган. Александр Кичик Осиёнинг ичкарисида форсларга бўйсунмаган. Каппадокияга йўл олган ва хайрихоҳлик билан кутиб олинган. Эр.ав. 333 йилнинг бутун қишини Александ Кичик Осиёнинг марказида ўтказади, чунки қиши қаттиқ бўлгани учун жангавор ҳаракат қила олмас эди. Доро 111 бу орада Александр томон қўшин тортиб кела бошлаган эди. Александр тезда қўзғалади. Форслар Ўрта денгизга ўтадиган Киликия дарвозасини ёпиб қўйиши мумкин эди. У бу ердан ўтиб Ўрта денгиз бўйидаги Торс шаҳрига чиқади ва шу ердан Сурияга қўшин тортиб кетади. Македон армияси билан Эрон армияси Ўрта денгиз шимолий-шарқий қирғоғидаги Исс деган жойда тўқнаш келади. Қаттиқ

жангдан кейин Эрон армияси тор-мор келтирилади. Македонлар шоҳнинг от-араваларини, жумладан оиласини ҳам қўлга туширади. Исс жанггидан сўнг Александр Сурия ва Финикияга юриш қилди. Финикия шаҳарларидан Тир Александрга 7 ой қаршилик қилган. Қалъа вайрон қилинади ва 30 мингга яқин шаҳар аҳолиси қул қилиб сотилади. Александр Финикияда турганида Доро 111 қуйидаги шартлар билан сулҳ таклиф этади: Мен сенга бутун Кичик Осиёни мулк қилиб, Эрон хазинасининг ярми ва қизимни бераман деган. Александр лашкарбошиларнинг фикрини сўрайди. Филипп 11 нинг дўсти Парменион “Агар мен Александр бўлганимда бу шартларга рози бўлардим” дейди. Александр:”Агар мен Парменион бўлганимда мен ҳам рози бўлардим, аммо мен Александр бўлганим учун бунга рози бўла олмайман” дейди. Доро 111 га Александр бундай жавоб берган: “Мен Кичик Осиёни олишни истамайман, чунки бутун Эронни забт этаман. Эрон хазинасининг ярмини олмайман, чунки тез кунда у хазинанинг барига эга бўламан, агар сенинг катта қизингга уйланмоқчи бўлсам, дарров уйланаман, чунки у менинг қўлимда асира бўлиб ўтирибди”. Александр Финикиядан сафарини жанубга қараб давом эттиради. Эр.ав. 332 йилда у Мисрга қўшин тортиб боради. Мақсади Эрон давлати таркибидаги бу бой мамлакатни эгаллаш ва Шарққа юриш қилганда орқа томонини мустаҳкамлаб олиш эди. Мисрликлар маекдон қўшинларини табрикладилар. Миср сатрапи коҳинлар билан Александрни кутиб олиш юришга бошчилик қилади. Александр оёғи остига гилам поёндоз ёзганлар. Мисрликлар шодлиги Эрон асоратидан қутилганликлари эди. Ақлли давлат арбоби бўлган Александр Миср маъбудига қурбонлик қилиш истагини билдирган, коҳинлардан бунинг тартибини сўраган. Мисрликлар Александрнинг бу ҳаракатидан хурсанд бўлишган. Александр Нил дельтасидаги Александрия (Искандария) шаҳрига асос солган. Эллинизм даврида ва ундан сўнг бу шаҳар ривож топиб борган ва ҳозир ҳам бор.

Шаҳар муайян режа асосида, тўғри тўрт бурчак билан бир-бирини кесиб ўтадиган тик кўчалар билан қурилган. Эр.авв. 331 йилда Александр Мисрни тарк этиб Месопотамияга- Иккидарё оралиғига юрган. (Байнаннаҳр -арабча). У ерда Доро 111 қўшинларини тўплаб бўлган эди. Отлиқ қўшинга катта эътибор берган, уларни Сўғдиёна ва Бақтриядан келтирган эди. Ғилдиракларига ўткир узун ўроқлар ўрнатилган аравачалар ясатилган. Доро 111 армияси Месопотамияга яқинлашиб бориб, Оссуриянинг илгариги пойтахти Ненивия яқинидаги Гавгамела деган жойда тўхтаган. Доро 111 отлиқларининг манёвр қилишини ҳисобга олиб, текисликда позиция ишғол қилган. Бу орада Гавгамелага узоқдан македон армияси ҳам етиб келган. Гавгамели ёнида қаттиқ ва қонли жанг бўлган. Жанг гоҳ у томоннинг гоҳ бу томоннинг ғалабаси билан кечгача давом этган. Охири македонларнинг ғалабаси билан тамомланган. Доро 111 бу гал ҳам Шарққа қочади. Александр учун ҳам бу жанг энг оғир жанг эди. Бу жангдан сўнг Александр Бобилни ишғол қилади, сўнгра Сузани ҳам ишғол қилади. Александр Сузадан сўнг Эроннинг туб қисмига юради, форслар қаршилик кўрсатади, лекин Гавгамела жангида Эроннинг асосий кучлари яксон этилгани, хазинанинг кўп қисми қўлдан кетган эди. Эрон армиясининг қолган қутгани қадимий Эрон пойтахти Персепол ёнидаги жангда тор-мор қилинади ва пойтахт олиниб яксон қилиб ташланади. Ғалаба байрами вақтида Александрнинг буйруғи билан Ксеркснинг ҳашаматли саройи, Греция-Эрон урушлари учун интиқом нишонаси сифатида ёндириб юборилган. Македон армияси Персеполда қишлаб қолган, кейин бутун Эронни эгаллаб, Мидияни истило қилишга киришади. Қолган-қутган армияси билан ўзининг сўнгги пойтахти Иқботанида турган (Ҳамадон) Доро 111 Ўрта Осиёга томон чекинади. Александр Шарққа юришни давом эттиради. Доро 111ни қочиб чекинаётганда Бақтрия сатрапи Бесс уни йўлда ушлаб олади. Ундан, Эронни ҳалок қилдинг, энди тахтдан воз кеч деб талаб қилади. Доро111 рози бўлмайди. Александр отряди яқин келганини кўргач, Бесс

Доро 111 ни ўлдириб, жасадини йўлга чиқариб ташлайди. Бесс македонлар томонидан қўлга туширилади. Александр уни қаттиқ қийноққа солади ва даҳшатли суръатда қатл этади. Македонларнинг ундан кейинги юришлари ҳарбий мулоҳазалар билан қилинади, чунки Эрон давлатининг шарқий қисми унинг армиясининг қолдиқлари чекинган эди ва бўйсунмаган сатраплар тўпланган эди. Александр қўшинлари тоғли давонни - Иқтиботаннинг шарқ томонида ва Гурган (Каспий) денгизининг жануб томонида жойлашган Гургон дарвозасидан ўтиб Ўрта Осиёга киради. Сўнгра македон армияси Ҳиндиқуш тоғлари орқали машаққатли юриш қилади ва Бақтрияга киради. Бу мамлкат кўпдан-кўп князликлардан иборат эди. Бу мамлакатда мустаҳкамланган қалъалар кўр эди, Македон армиясига бу қалъаларни қаттиқ ҳужум билан олишга тўғри келади. Ўрта Осиёда македон армияси оғир аҳволга тушиб қолган. Партизанлик алоқани мустаҳкамлаш учун Бақтриялик бир князнинг қизига уйланади. Шундан сўнг Александрнинг қўшини Сўғдиёнага қараб кетади. Александр қарийб икки йил Мароқандда (Самарқанд) шаҳрида туради. Александрнинг бу ерда сўғдлар ва скифларга қарши кураш олиб боришига тўғри келади. Спетамин бошчилигидаги халқ ҳаракати македонлар ҳокимиятига қарши кўтарилган энг катта қўзғолон эди. Александр қўзғолончилар билан қаттиқ курашишга мажбур бўлган. Александр Бақтрия ва Сўғдиёнани бўйсундиргач, Ҳиндистонга йўл олади. Унинг қўшини даставвал Ҳинд водийсидаги Панжга киради. Ҳинд водийсида у подшо Пор-га қарши кураш олиб борган. Гидаси ёнида македон қўшинлари Ҳинд қўшинлари билан жанг қилади. Ҳиндларнинг филларидан македонларнинг отлари қўрқар эди. Филларга қарши кураш чораси топилди. Македонлар орқасидан писиб келиб, оёқ пайларини қирқиб ташлайдилар. Александр Ҳинд подшолари юртида узоқ қолиб кета олмас эди. Ҳинд султонларига уларнинг подшоликларини ўзларига қолдирди. Александр Ганг водийсига ҳам бормоқчи эди, қўшин касаллик,

ёғингарчиликнинг оғирликлари туфайли унга эргашишдан бош тортдилар. Александр армияси Ҳинд дарёси ирмоғи Гифасисгача бориб, орқага қайтди. Александр янги мамлакатлар орқали қисқа йўл билан қайтишга қарор қилади. Унинг бўйруғига асосан кемалар қурилади. Македон армияси шу кемалардан Ҳинд дарёсидан Ҳинд океанигача сузиб боради. Қуриқликдаги армиянинг бир қисми Александр бошчилигида Гедрозия чўли орқали йўл олади, иккинчи қисм эса Ҳинд океани орқали сузиб, Эрон кўрфазига етиб олиб, сўнг Фрот орқали Бобилга етиб олиши керак эди. Александр Бобилни ўзининг улкан давлатига пойтахт қилиб танлаган эди. Александр бошчилигидаги македон армияси Гедрозия чўлидан 2Ғ3 қисмини йўқотиб ўтиб олди. Маҳаллий аҳолига бу йўлда қудуқ қазиб, идишларни сувда тўлдириб қўйишни Александр буюрган эди, лекин бу буйруқ бажарилмади. Қўшин сўлдан ўтиб олиб, серҳосил Кирмонияга киргандан кейин, ҳамма океанида Александр флоти бўронда қаттиқ шикастланибди, кемаларда сузиб борган матрослар ташналикда ҳалок бўлибди, чунки уларнинг ичадиган суви йўқ эди. Армия ниҳоят Бобилга қўшилибди. Бу юришнинг тамомланиши эди. Юриш 10 йил - эр.ав. 334 йилдан 324 йилгача давом этди. Шарқий юриш вақтида Грециянинг Шарқ билан савдо алоқаси пайдо бўлди. Болқондан Ҳиндистонгача чўзилган бу улкан давлат ҳажми жиҳатдан Эрондан устин эди. Александр илгаригидек сатрапликларга бўлинишни қолдирди. Сатрапликка асосан Шарқ халқлари вакилларидан ҳоким тайинланган. Лекин бу ҳоким ўша сатрапликда яшовчи македон ноибига бўйсунар эди. Александр сатрапликлар ишига аралашар, мансабидан олиб қатл ҳам эттирар эди. Юришдан кейин Александр сафарнинг тамомланиши билан байрам уюштиришга қарор қилади. Байрам Сузада ўтказилади. Унда аскарлар, маҳаллий аҳоли иштирок этади. 10 минг аскар маҳаллий аёлларга уйлантирилади. Бу байрамдан сўнг Александр ҳарбий юришга тайёргарлик билан шуғуллана бошлайди.

Александр ўз аскарларини мукофатлаб, Македонияга қайтаришга қарор қилган эди. Лекин аскарлар бу қарордан норози бўлиб, қўзғалон қилишади. Александр янги қўшин келтирмоқчи эди. Қўзғолончиларга Шарқда қолишга ижозат берган. Эр.ав. 323 йилда Македония ноиби Антипатрни Александр янги қўшин билан ҳузурига етиб келишни буюради. Бу иш Александрнинг онаси Олимпиаданинг ҳохиши билан қилинган. Александр Бобилга келади. Антипатр Македонияда қолади, ўз ўғилларини қўшин билан Александр олдига юборади. Антипатрнинг кичик ўғли Иолла катта зиёфат бериб, Александрни таклиф этади. Зиёфатдан қайтиб келиб, Александр қаттиқ касал бўлади. 12-чи куни вафот этади. Бу маҳал Александр 33 ёшда эди. У заҳарланган бўлса керак. Греция, Македония, Шарқий Ўрта мамлакатлари Эрон, Ўрта Осиё ва уларга туташувчи туманлар тарихининг Александр Македонский истилоларидан кейинги қарийб 300 йиллик даври Эллинизм даври деб аталади. Бу давр Эллинистик мамлакатларнинг ғарб томондан Рим империясининг, шарқ томондан Парфиянинг забт этиши билан тамомланади. Эр.ав. 30 йиллик Эллинизм даври тарихини тугалловчи анъанавий сана деб ҳисоблайдилар, чунки худди шу санада Птоломейнинг сўнгги мустақил Эллинистик подшолиги (Миср) Рим томонидан забт этилган эди. Эллинизм даври қадимги грек ва қадимги шарқ социал-иқтисодий, сиёсий ва маданий муносабатларининг маҳкам қўшилиб кетиши ва бир-бирига таъсир кўрсатиши давридир. Айни вақтда грекларнинг яқин Шарқни илгари мисли кўрилмаган миқёсларда мустабид қилиш юзага келди. Собиқ Эрон истибдоди ҳудудида катта-катта Эллинистик монархиялар пайдо бўлиб, улар қадимги грек полисларини ҳам, маҳаллий қабилаларнинг иттифоқларини ҳам, қадимги шарқ ҳунармандчилик ва савдо марказларини ҳам ўзларига қўшиб олдилар ёки ўз таъсирларига бўйсунтирдилар. Александр Македонский вафотидан кейин унинг улкан империяси ҳудудида ўзаро урушлар 40 йилча давом этди. Сўнгра эр.ав. 111 асрнинг 70

йилларида нисбатан тинчлик замони қарор топди, Эллинистик давлатларнинг чегаралари узил-кесил белгиланиб расмийлашди. Энг қуратли Эллинистик давлатдан бири Миср эди. Унинг пойтахти Александрия энг йирик порт, савдо-ҳунармандчилик ва маданий марказ эди. Папирусларда ёзилган ғоят кўп амалий, расмий ва хусусий хужжатларни Мисрнинг қуруқ замини биз учун сақлаб қолган. Бу хужжатлар мазкур давлатнинг социал-иқтисодий ва сиёсий муносабатларини, маъмурий системасини муфассал ёритади. Александр Македонскийнинг саркардаларидан бири Птолемей Лангу Мисрда подшоликни эгаллаб олди ва қарийб 300 йил яшаган Птолемейлар сулоласига асос солди. Птолемейлар подшолигининг асосий ҳудуди Нил ҳавзаси ва Нил водийсида бўлиб, кейинроқ Мисрнинг ғарбидаги Киренаика, Осиёда Кипр ороли, Жанубий Сурия, Финикя, Кичик Осиёнинг жанубий-ғарбий соҳили, ундаги грек шаҳарлари, Эгей денгизидан маълум оролларни ўз ичига олган эди. Мисрнинг асосий ҳудудида уч грек шаҳри: Александрия, Птолемаида ва Навкратис жойлашган. Пойтахти ҳашаматли, чиройли Александрияда эди, у ерда подшо саройлари бор эди. Мисрда маҳаллий маъмурий бўлиниш номлар сақланиб қолган, уни подшо тайинлаган, стратег бошқарган. Мисрга бўйсундирилган бошқа мамлакатларда маҳаллий бошқарув сақланиб қолган, лекин Птолемейлар ноиблари назоратида иш олиб борар эдилар. Птолемейлар катта флотга эга бўлиб, эр.ав. 111 асрда Ўрта денгизнинг шарқий қисмидаги денгиз йўлларини назорат қилган ва Қизил денгиз орқали Шарққа борадиган денгиз йўлларини ўз қўлларида сақлаган. Птолемейлар давлати қулдорлик давлати эди. Унда деҳқонлар ва ҳунармандлар бевосита қулдорлик методлари билан эксплуатация қилиниб, сотиб олинган қулларга унга муҳтож эмас эди, бу ўзига хос хусусият эди. Ер участкаларининг ҳақиқий ер эгалари корандалар деб қараларди ва фойдаланганликлари учун улар турли солиқ, тўлов ва мажбуриятлар ўтар эдилар. Мисрда ерлар подшо ерлари, аскарлар, амалдорлар, коҳинларга

фойдаланиш учун берилган ерлар деб аталар эди. Эр.ав. 111 асрда клерухлар ери, ибодатхона ери, инъом ери деб, эр.ав. 11 асрдан эса умумий ном билан кечиб берилган ер деб аталадиган бўлди. Асосий аҳоли оммаси - Миср деҳқонлари ва подшо деҳқонларидан иборат эди. Жамоа расман сақланиб қолган эди. Эр.ав. 111 асрда Эллинистик дунё ҳудудининг кўп қисмини салавкийлар давлати назорат қилар эди. Салавка ҳам Птолемей Лангу каби Александр Македонскийнинг саркардаси эди. Эр.ав. 312 йилда Салавка курашларда ғолиб чиқиб подшо бўлди ва салавкийлар давлати деб аталувчи сулола монархиясига асос солди. Салавкийлар Ўрта денгизни Ўрта Шарқ мамлакатлари билан боғловчи карвон ва сув йўлларида ҳукмронлок қилардилар. Марказий Осиё ҳамда Ҳиндистон орқали ҳатто Хитой билан ҳам савдо қилганлар. Дастлабки вақтларда Салавкийлар Иккидарё оралиғининг шарқий томонида - Эрон ва Ўрта Осиёда кенг территорияларга эгалик қилардилар ва бу ҳудудлар Ҳиндистонга бориб тақалар эди. Салавкийлар давлати қабила ва халқларнинг қурамаси бўлиб, ўзига ном қилиб оладиган бирон асосий элати йўқ эди. Давлат тузилишида Салавкийлар Птолемейлар сингари, маҳаллий ва грек-македон тажрибасидан фойдаланганлар. Маҳаллий бошқарувлар сатрапларга бўлиниш сақланиб қолган, унга подшо ноиблари бўлмиш стратеглар бош бўлган. салавкийлар ўз давлатини мустаҳкамлаш мақсадида грекча типда кўп шаҳар-қалъалар барпо этганлар, қурган. Бу шаҳар- қалъалар Ўрта денгиздан то Ҳиндистонгача бўлган савдо ва стратегия йўлларида қурилган. Бутун мамлкатни Оронтдаги Антиахияда турувчи подшо ва подшо саройи аҳиллари бошқарар эди. Мисрда бўлгани сингари, Салавкийлар сулоласининг подшолари ва мамлакатлари ҳам илоҳийлаштирилар эди. “Ишлар мудири” деб аталувчи амалда подшонинг бевосита ёрдамчиси эди. Македонлар, греклар ва турли эллинлаштирилган элементлардан тузилган армия ҳамиша Салавкийларнинг бош таянчи эди. Салавкийлар давлатида

туб подшо ерлари (Хора) бўлиб, бу ерларни қарам жамоачи деҳқонлар ишларди. Ҳосилнинг ўндан бирини подшога тўлардилар. Салавкийлар давлатида ҳам турли категориядаги кечиб берилган ерлар бор эди. Ибодатхоналарга тегишли ерларнинг ҳам аҳамияти катта бўлган. Салавкийлар давлати жуда улкан бўлганлиги сабабли жойлардаги қабила ва давлат бирлашмалари ҳам муҳим роль уйнар эди. Бу қуроқ давлатда антик қуллик қадимги шарқ типидаги қуллик сақланиб қолган, деҳқонлар эксплуатация қилинган. Эр.ав. 111 асрда бу давлат Эронни ва Ўрта Осиёни қўлдан чиқариб қўйган. Эр.ав. 250 йилда Ўрта Осиёда Грек-Бақтрия деб аталувчи эллинистик подшолик ташкил топган. Деярлик айни бир вақтда бу подшоликнинг ғарб томонидан Каспий денгизи билан Эрон кўрфази орасида, Эрон территориясида маҳаллий қабилаларнинг қўзғолони бўлган ва Парфия подшолиги ташкил топган. Салавкийларнинг узоқ Бақтрияда турган ноиби Диодат ўз давлатига қарши бош кўтарган, уни маҳаллий аристократия қўллаб-қувватлаган. Ташкил топган янги Грек-Бақтрия давлати Эллинистик давлат бўлиб қолаверган, у ҳам кучли армияга таянган. Ички ва ташқи сиёсати, тузуми, ижтимоий-синфий тузумида ўзгариш бўлмаган. Бу давлат анча равнақ топган. Эр.ав. 11 аср бошларида Кушонлар томонидан босиб олинган ва бу давлат таркибига киритилган. Александр Македонский империяси тарқалаётган пайтда Кичик Осиёнинг шимолий-ғарбий қисмида жойлашган Болқон ярим ороли Қора денгиз бўйлари билан Эллинистик Шарқ ўртасида жойлашган Пергам подшолиги эллинистик дунёнинг каттагина савдо-ҳунармандчилик ва маданий маркази эди. Ери серҳосил бўлган. Подшоликнинг пойтахти Пергам шаҳри фуқаролари имтиёзли фуқаролар эди. Пергам номига грек полиси ҳисобларди. Пергам ва бир неча грек шаҳарларидан ташқаридаги ерларни подшолик ерлари ташкил қилар эди. Бу ерларда қарам қўшчи деҳқонлар ишлар эди. Пергамда кўпдан-кўп подшолик устахоналарида антик қуллар ишлардилар. Пергам подшолиги қуллар меҳнатидан фойдаланиш

маъносида энг тараққий қилган давлатлардан бири эди. Эр.ав. 111 асрнинг биринчи ярмида Пергамда маҳаллий Атталийларнинг грек сулоласи қарор топди. Македониядан кўплаб аҳолининг Шарққа кўчиб кетиши, яқин Шарқдаги ижтимоий-сиёсий тараққиётга унинг аралашуви мамлакатни заифлаштирди. Мамлакатда антик мулк формаси ривожланди, лекин подшолик ерлари ҳам бор эди. Бу ерларнинг бир қисми подшо аскарларга ва хизмат кўрсатган подшонинг “дўстлари” деб аталган аристократларга кечиб берилган эди. Македониялик амалдорларнинг яна ўз хусусий ерлари ҳам бўлган. Бу ҳолат уларнинг мавқеини юқорига кўтарар эди. Ҳатто улар тахт ворислиги масалаларига ҳам таъсир этар эдилар. Мамлакатни идора қилиш подшо қўлида бўлиб, у лашкарбошилик ва маъумрлик вазифаларини ўз зиммасига жамлаб олган эди. Унинг маслаҳатчи “дўстлари” - подшо саройи аъёнларидан иборат амалдорлар эди. Македонияда подшони илоҳийлаштириш ва унга сиғиниш йўқ эди. Македония ташқи сиёсатининг асосий йўналиши Грецияда ва Эгей денгизида гегимонликка интилишдан иборат эди. Македония сингари, Греция ҳам Александр Македонский империяси парчалангач, кўп йиллик уруш кўп аҳолининг Шарқ муҳожирлари бўлиб кетиши мамлакатни заифлаштирган эди. Молу-мулкнинг кўп қисми эр.ав. 111 асрда ҳам қулдорлар қўлида тўплана бориши давом этди. Эр.ав. 280 йилда Этолия (эр.ав. 367 йил) иттифоқидан ташқари Македониянинг Грецияда ҳукмронлигига қарши Ахея иттифоқи ташкил топди. Коринф бу иттифоқда биринчи ўринни эгаллади. Бу иттифоқнинг ривожланиши аввал Пелапоннес шаҳарларидан македон горнизонтларининг қувиб юборилишига олиб келди. Афина ва Спарта эр.ав. 111 асрда грек шаҳарлари ва қабилалари иттифоқларига кирмади. Спарта давлатида ички аҳвол оғир эди. Спартанинг янада заифлашиб кетишига йўл қўймаслик учун социал ва сиёсий реформалар ўтказиш зарур эди. Эр.ав. 243 йилда Спартанинг ёш подшоси Агис 1У бу ишга бошчилик қилди. У халқ

йиғинига мурожаат этиб, спарталик учун 4500 ер участкаси тақсимлаш, Периэкларга Лакониядан ташқарида 15000 ер участкаси ажратиш, уларга фуқаролик ҳуқуқлари беришни таклиф этилди. Солиқларни бекор этишни эълоқ қилди. Шу вақт Лаконияга Этолияликлар хужум қилишади, Агис урушда эди, қайтиб келгач, ер эагалри томонидан дорга осилади. Подшо Леониднинг ўғли Клеомен Агис ишини давом эттирди. Ахея иттифоқи Пелапоннеснинги катта қисмини эгаллаган эди. Клеомен Пелапоннесни истило қилиш учун хужум бошлади. Ахея иттифоқи бошлиғи Арат Македониядан ёрдам сўради. Кучлар нотинч эди. Клеомен озгина қўшини билан Мисрга қочди, у ерда ҳалок бўлди. Спарта эр.ав. 221 йилда Македония подшоси Антигон Досон қўшинлари томонидан забт этилди. Спарта ҳам, Ахея иттифоқи ҳам ва умуман Греция (Афинадан ташқари) Македонияга бевосита қарам бўлиб қолди. Кейинроқ Македонияга қарши кураш бошланди. Грек давлатлари Римдан нажот кутдилар. Рим шу вақтда Карфаген билан курашаётган эди. Македония эса Карфаген билан иттифоқ тузиб, Римга қарши уруш эълон қилди, лекин мағлубиятга учради. Грецияда Римнинг таъсири ортди. Эгей денгизида муҳим савдо йўлида жойлашган Родос оролининг роли ортди. Грециядаги турли иттифоқлар, давлат орасидаги кураш Родос ороли мавқеини кучайтирган эди. Эр.ав. 111 аср охирларида Родос Эллин давлатлари орасидаги муносабатлар кескинлашуви натижасида Рим билан иттифоқ тузиш йўлини тутишга мажбур этди. Италиядаги грек колониялари Эр.ав. 1У асрнинг охири 111 асрда аста-секин Рим республикаси ҳокимияти қўли остига ўта бошлади. Фақат Тариент қаршилик кўрсатди. у Эпирдан ёрдам сўради. Эпир унга ёрдам бериб, урушга кирди, лекин у мағлуб бўлгач, эр.ав. 272 йилда Тариент Римликлар томонидан забт этилди. Греклар Сицилияда бир мунча вақт мустақиллигини сақлай олдилар. Бу ердаги энг қудратли давлат Саракуза эди. У Рим ва Карфаген орасидаги курашда усталик билан фойдаланиб турган. Эр.ав. 211 йилда Саракуза Рим томонидан забт этилди, чунки у Карфаген билан иттифоққа кирган эди. Саракуза Рим забт этган

биринчи Эллинистик давлат эди. Энг қудратли Эллинистик давлатлардан Селевкийлар подшолиги билан Птолемейлар подшолиги Ўрта денгизнинг шарқий қисмида ҳукмронлик учун ўзаро рақобат қилишардилар ва Грецияда актив роль уйнашга ҳаракат қилдилар. Шу билан бирга улар учинчи Буюк Эллинистик давлат Македония билан мураккаб муносабатлар боғлар эдилар, чунки Македония Эгей денгизи ҳавзасида кучли мавқега эга эди. Селевкийлар Келесприя (Жанубий Сурия) учун Птолемейлар билан айниқса, қаттиқ курашдилар ва беш марта Сурия уруши деб аталувчи уруш бўлиб ўтди. Бу урушларда кўпинча Птолемейларнинг қўли устин бўлиб турди. Лекин бешинчи урушда Птолемейлар мағлубиятга учради, шундан сўнг Миср таназзулга кета бошлади. Филипп У Македоний Птолемейлар мағлубиятидан сўнг уларнинг Фракия ва Кариядаги мулкларини босиб олди. Лекин Родос ва Пергам давлатлари қаршилигига дуч келди. Афина ҳам Филипп У га қарши бош кўтарди. Бу давлатларнинг ҳаммаси Римга ёрдам сўраб мурожаат қилдилар. Спарта бу воқеадан илгариёқ Рим билан алоқа ўрнатган эди. Рим эса Греция ишларига аралашиш учун баҳона қидириб турган эди. Натижада иккинчи Рим-Македония уруши Македониянинг мағлубияти билан тугади. Македония яқиндагина босиб олган мулкларидан маҳрум бўлди. Рим Эллин давлатларини Македониядан озод деб эълон қилди. Эллин давлатларини талашни бошлади. Грек аҳолиси демократик табақалари Римлик истилочилардан норозилиги Птолемейларнинг Кичик Осиёдаги мулкларини босиб олган Селевкийлар давлатига Греция ишларига аралашишга асос бўлди. Уруш бошланди. Лекин Фермопил ёнида Селевкийлар қўшини тор-мор қилинди. Грециядан чекинди. Кичик Осиёда Эр.ав. 190 йилда Магнесия ёнидаги жангда батамом тор-мор қилинди. Шундай қилиб энг катта эллинистик Селевкийлар давлати мағлубиятга учратилди. Унинг Кичик Осиёдаги ерларини Рим ердаги иттифоқчилари Пергам ва Радос давлатларига берди. Эр.ав. 171-168 йилларда учинчи Рим-македоний уруши бўлди ва

Македония территорияси Рим қўшинлари томонидан забт этилди. Эр.ав. 149-148 йилларда Римга қарши Македонияда қўзғолон бўлди, лекин мағлубиятга учратилди, Македония эр.ав. 148 йилда Римнинг вилояти бўлиб қолди.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр.ост.Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978. 7. WWW.armand-travel.ru 8. WWW.turoboz.ru 9. WWW.galaktiktravel.com

Похожие

Македониялик Александр давлатининг вужудга келиши ва парчаланиши

Салавкийлар давлатида ички сиёсий бошқарув

Ўзбек давлатчилигининг шаклланиши ва дастлабки тараққиёт босқичлари. Буюк Ипак йўли

Мустамлака ҳукмронлигининг жорий этилиши

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.