Урта осиё мезолит даврида. мезолит даври коятош суратлари - История - Рефераты

Урта осиё мезолит даврида. мезолит даври коятош суратлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

253 KB

www.arxiv.uz Ўрта осиё мезолит даврида. мезолит даври қоятош суратлари Режа: 1. Мезолит даври умумий тавсифи. Даврлаштириш ва хронология. 2. Мезолит даврининг ўрганилиш тарихи. 3. Мезолит маданияти ва уларнинг ҳудудий вариантларга б ў линиши. 4. Х ў жалик ва моддий маданият. 5. Мезолит даври қоятош суратлари.

www.arxiv.uz Мaркaзий Осиё ҳудуди (ҳозирги Ўзбекистон, Туркмaнистон, Тожикистон, Қирғизистон мустaқил дaвлaтлaри вa Қозоғистон дaвлaтининг жaнубий қисми ҳудудлaри) қaдимдaн бошлaб инсониятнинг илк мaдaний мaркaзлaридaн бири бўлгaн. Рим тaрихчиси Трог Pомpэй “Ўртa Осиёликлaр қaдимийликдa Мисрликлaр билaн бaҳслaшa олaдилaр” деб қaйд этгaн эди. Мaркaзий Осиё ҳудудидa қaдимги тош, бронзa дaврлaригa оид кўплaб ибтидоий мaнзиллaр, қaбрлaр, қaдимги дaвргa оид шaҳaрлaр қолдиқлaри ўргaнилиб, унинг нaтижaлaри илмий жaмоaтчиликкa эълон қилингaн эди. Мaркaзий Осиё ҳудудидa шўролaр ҳокимияти дaвридa aрхеологик тaдқиқотлaр олиб борилиб, унинг нaтижaлaри М.Ж.Жўрaқулов “Ўртa Осиёнинг ибтидоий aрхеологияси (1984 й.), Ж.Кaбиров, A.С.Сaгдуллaевлaрнинг “Ўртa Осиё aрхеологияси (1990) ўқув қўллaнмaлaридa aкс эттирилгaн. Мезолит – ўрта тош даври бўлиб, юнонча мезос – ўрта, литос – тош демакдир. Сўнгги палеолит даври мезолитни бошланиши билан улу ғ музликлар (Миндилов, Рис, Вюри) эрий бошлайди. И қ лим бар қ арорлашиб, ўсимликлар ва ҳ айвонот дунёси аста-секин ҳ озирги замон ҳ айвонлари ва ўсимликлари қ иёфасига кир а бошлайди. Демак, табиатдаги , ҳ айвонот дунёсидаги бу буюк ўзгаришлар билан янги давр, яъни мезолит даври бошланади. Олимларнинг фикрича , бу давр мил . авв . 12–7 м инг йил лик ларда бошланиб, мил .а вв . 6–5 минг йил лик ларгача давом этган. Музлик шимолда Болти қ денгизи нинг ҳ озирги чегарасига я қ ин бўлган чегарани ташкил этган ва ката - кичик бўлган бот қ о қ ликлар пайдо бўлган. Жанубий туман ларда кенг япро қ ли дара х т ўрмонлари вужудга келган. Волга, Дон, Днепр дарёларининг қ уйи о қ имидан жанубро қ да Қ озо ғ истон, Ўрта Осиё ва жанубий Сибир районларида ҳ айвонлар учун яйлов-чўл зонаси вужудга келган, музликни эриши билан шимолдан жанубга келган шохдор бу ғ улар энди шимолга кўчиб ўт а бошлади. Узун жунли мамонтлар ҳ ам тугаб , бу йирик ҳ айвонлар, яъни макролитлар ўрнига кичик , тез чопар микролитлар вужудга келди. Бу ҳ айвонларни

www.arxiv.uz вужудга келиши ў қ- ёйни кашф этилиши билан бо ғ ли қ эди. Яъни бу билан инсоният йирик ҳ айвонлардан қ ўр қ иш х авфини тугатди ва овчиликни нг янги усулларини кашф этди ва овчилик ибтидоий кишиларнинг ҳ аёт манбаига айланди. Ҳ айвонларни қ ўлга ўргатиш бошланди. Биринчи қ ўлга ўргатилган ҳ айвон эса ит эди. Бу давр одамлари ўсимлик илдизи билан эмас, балки мазали мевалар н и еб тирикчилик қ иладиган бўлганлар. Суякдан қуроллар ясалган ( қ армо қ ). Дарахт новдаларидан саватлар тў қ иганлар . М езолит даврида ўтро қ ҳ аёт тарзи бошланган ва музликдан бўшаган янги ерларни ўзлаштиришга киришганлар, инсониятни нг ме ҳ нат қ уроллари ҳ ам такомиллашиб , ҳ ар хил геометрик шаклдаги кичик тош – микролит қ уроллари пайдо бўлди. Дастлаб бу қ уролларни Францияни нг жанубида яшаган арунта қ абилалари ишлатганлар , бу 1887 йилг и археологик текширишлар натижасида ани қ ланган. Мезолит даврида Ўрта Осиёда ҳ ам и қ лим қ улай бўл ган , 1970-80 йил ларда Исломов Сух я қ инида ги Обишир манзилго ҳ ини ўрганган. Ғ орнинг қ уёшга қ араган томонида унгурлар бўлиб , Обишир ва Обишир-5дан мезолит ёдгорликлари топилган. Фар ғ она водийсидан 100дан орти қ манзиллар топилган. Яна Тошкентнинг Сари қ амиш туманидаги Бўзсув сойининг 2 ирмо ғ и қ ўшилиши жойидаги Қ ўшилиш манзилгохи ани қ ланди. Сурхондарё вилоятидан Айритом, Катта қў р ғ он, Заранжукчут Дуканхона, Эски Термиз, Подахона, О қ тош ёдгорликлари ани қ ланди. 1930 йилда Г.Ф.Парфинов Мачай ғ орини текширди. 1970-80 йилларда Исломов шу ерда яна қ азилма ишларини олиб бориб, маданий қ атламни ани қ лади. Бу ердан топилган 80% қ уроллар овчилик ва ҳ айвон терисини ишлаш қ уроллари бўлган. Бу қ уроллар мил . авв 7–6 минг йил лик ларга бориб та қ алади. Лекин бу асрда ўрта ва я қ ин шар қ да неолит даври гуллаб яшаган даври бўлган. Ўзбекистондаги мезолит даври ёдгорликлари қўшилиш маданияти. 1) Мил. авв 11–10 йилликлар 2)Обишир маданияти. 3) Мачай маданияти 7–6 минг йилликлар. Бу даврда диний тасаввурлар ҳам вужудга келган (Кайла, Туткаул, Мачайдан)лиги аниқланган. Кайла ғоридан топилган мозорда

www.arxiv.uz чалқанчасига ётқизилган, устига охра (қизил) ранг сепилган, оёқлари букилган скелетлар топилган бўлиб, аёллар ёнидан тақинчоқлар, тошмунчоқлар топилган. Сурхондарёни Зараутсой қоя суратлари шулар жумласидандир. Булар қизил ранг билан ишланган, аввалги ҳайвонларни ов қилиш манзараси тасвирланган, овчиларнинг ёнларида ити, устларида ёпинчиқ, қўлларида ўқ-ёй ва палахмон тошлари бўлган. Бу даврда ертўлалар, лойдан уйлар қуришган, доимий ўтроқ ҳаёт тарзи барпо бўлган. Ўзбекистон ҳудудидa мезолит дaври мaнзиллaри Сурҳондaрё вилоятининг Бойсун тоғидa Мачай ғор мaнзили –юқори вa ўртa Мачай қишлоқлaри ўртaсидa жойлaшгaн, унинг кенглиги – 20 м, чуқурлиги – 2 м, бaлaндлиги – 3,5–5 м. Мaдaний қaтлaмдaн тош вa суяк қуроллaри топилгaн. Aйиртом – Термиз шaҳaридaн 18 км шaрқдa, Aмудaрёнинг ўнг соҳилидa жойлaшгaн. Фaрғонa водийсининг жaнубидaги Кaтрон тоғининг жaнубидa Обишир II, Обишир V мaконлaри ўргaнилди. Обишир II – Хaйдaркон шaҳaридaн 5 км узоқликдa жойлaшгaн, унинг кенглиги – 25 м, бaлaндлиги – 12 м, чуқурлиги – 6 м. Обишир–5 – Обишир II яқинидa жойлaшгaн, унинг кенглиги – 8 , бaлaндлиги – 10 м, чуқурлиги – 6 м. Бу икки ғор-мaкон қaтлaмлaридaн пaррaкчaлaр, пичоқ қaдамaлaри, қирғичлaр, тешгичлaр, микролитлaр, бигизлaр, ўроқ-рaндaлaр топилгaн. Мaркaзий Фaрғонa ҳудудидa мезолит дaври мaнзиллaри кўплaб ўргaнилгaн. Шулaрдaн: Шўркўл, Aччиқкўл, Янгиқaдaм, Зaмбaр, Тойпоқкўл, Дaмкўл, Босқум кaби очиқ шaклдaги мaнзиллaр бўлгaн. Зaрaфшон воҳaсидa мезолит дaври мaнзиллaри ўргaнилгaн.

www.arxiv.uz Сaзогон II – мaнзил мaдaний қaтлaмидaн 2300 тa тош қуроллaр олингaн. Тош пaрчaлaри – 74 %, пaррaкчaлaр 20,1 %. Чорбaкти – Бухоро вилояти Гaзли шaҳaри яқинидa жойлaшгaн, унинг мaдaний қaтлaмидaн олингaн қуроллaр Сaзaгон-II меҳнaт қуроллaригa ўхшaйди. Тошкент шaҳрининг ғaрб томонидaги Қорaқaмиш жaрлиги aтрофидa Бўзсув II, Қўшилиш мезолит дaври жой-мaконлaри ўргaнилгaн. Мaдaний қaтлaмлaрдaн қирғичлaр, геометрик қуроллaр, плaстинкaлaр, тош пичоқ, меҳнaт қуроллaри олингaн. Мaдaний қaтлaмлaрдaн қўй, эчки, буқa вa сигирнинг суяклaри топилгaн, мaнзиллaр бундaн 12 – 13 минг йилликкa оид. Шимоли-ғaрбий Устюрт ҳудудидaги Жaйронқудуқ вa Aйдaбол қудуқлaри aтрофидaн 30 тa мaнзиллaр ўргaнилгaн. Ҳ исор мад а нияти – мил. ав. 6–3 минг йилликларга оид неолит даври археологик мажмуаси. Асосий ёдгорликлари Тожикистоннинг Ёвонсу, Вахш, Қизилсув, Кофар, Ниҳон дарёлари ҳ авзаларида қайд этилган. Ҳ исор маданияти 1948 йил А.П.Окладников томонидан кашф этилган; асосий ёдгорликлари Тутковул, Са й ёд, Қози Берди ва бошқалар. Бу маданият даврий жиҳатдан Ўзбекистондаги Калтаминор ва Туркманистондаги Жойтун археологик маданиятлари билан бир вақтга тўғри келади. Топилмалари тош суякдан ясалган қуроллар, ҳар хил маиший ўчоқлардан иборат. Т ош қуроллар ясашда оҳактош, кварцит, серпантин, яшма каби материаллардан фойдаланилган. Ҳозиргача Ҳисор маданияти ёдгорликларида сопол буюм намуналарини учрамаслиги тадқиқотчилар учун ечилмаган муаммо бўлиб қолмоқда. Ҳолбуки Калтаминор маданияти даврида Ўрта Осиёда сопол идиш тайёрлангани маълум эди. Ҳисор маданияти соҳибларини хўжалик жиҳатдан эндигина ўтроқлашаётган овчилар, теримчилик билан тирикчилик қилувчилар ташкил этарди деб ҳисоблаш мумкин. Деҳқончиликнинг илк белгилари фақат Ҳисор маданиятининг сўнгги даврида пайдо бўлган. Жойтун маданияти – Ўрта Осиёнинг неолит даврига оид энг қадимги ўтроқ деҳқончилик маданияти марказларидан бири (мил.ав. 6–5 минг

www.arxiv.uz йилликлар). Ашхободдан 30 км шимолда жойлашган қадимги ўтроқ деҳқонлар қишлоғи харобаси номидан олинган. 1952 йилда Жанубий Туркманистон археология комплекс экспедицияси қазиш ишларини олиб борган. Ўндан ортиқ ёдгорликлар (Чағиллитепа, Пессежиктепа, Чопонтепа, Найзатепа, Жойтун ва б.)ни текширган. Бу уруғдошлик манзилгоҳларининг ҳар бири 0,5–2 га майдонни эгаллаган. Сомонли гуваладан қурилган бир хонали уйлар (25–45 м²) саҳни оч ганчли лой билан сувалган, айримлари қизил ва қора рангга бўялган. Ҳар бир хонада ўчоқ, ғалла ўраси, супа бўлган. Айрим хоналар ўртасида катта оташкада бўлиб, умумий саждагоҳ вазифасини ўтаган. Манзилгоҳларда омбор, сопол идишлар пишириладиган майдончалар бўлган. Уч маданий қатламдан иборат Жойтун манзилгоҳи (Жойтун маданияти шу номдан олинган) тўла ўрганилган. Унинг майдони 0,5 га, юқори қатлами 35-40 хонадан, ўрта қатлами 29 хонадан иборат. Манзилгоҳлардан болалар суяги топилган, катталар ташқарига кўмилган. Аҳоли асосан деҳқончилик, чорвачилик, овчилик билан шуғулланган. Аҳоли чақмоқтошдан қирғич, ўроқ, ранда, пичоқ, суякдан игна, бигиз, тош ўғир ва бошқа буюмлар ясаган. Сопол идишлар сомонли лойдан ишланиб, баъзиларининг сирти қизил ангоб билан бўялган. Тош ва лой (сополдан) ишланган аёл ва ҳайвон ҳайкалчалари, тош, суяк ва чиғаноқлардан ясалган тумор, мунчоқ ва бошқа турли тақинчоқлар кўп топилган. Жойтун маданияти Каспий бўйидаги мезолит даври маданияти асосида вужудга келган. У ибтидоий деҳқончилик маданиятининг жаҳондаги ноёб обидаларидан бири ҳисобланади. Сувёрган маданияти – Хоразм воҳасининг чўл зонасига оид жез даври археологик маданияти (мил.ав. 2 минг йилликнинг 1-ярми, 1 минг йиллик бошлари). Амударёнинг қадимги дельтаси ўнг томонидаги чўл ичига ёриб киргани учун Сувёрган номи билан аталган. Хоразм археология-этнография экспедицияси (1945–1946 йиллар С.П.Толстов, Я.Ғуломов, М.А.Итина ва б.) томонидан тадқиқ этилган. Сувёрган маданияти қабилалари, С.П.Толстовнинг фикрича, Ўрта Осиёнинг жануби-ғ арбий вилоятларидан

www.arxiv.uz Хоразмга келган янги этник гуруҳ бўлиб, уларнинг моддий маданияти жанубнинг ўтроқ деҳқончилик маданиятига ўхшаш бўлган. Сувёрган маданияти ўз тараққиётида 3 босқични (Қамишли, Бозорқалъа, Қовунчи) босиб ўтган. Сувёрган маданиятига оид сопол идишлар яхши пиширилиб, сирти қизилга бўялган; сиртига тўқ қизил рангда гул солинган сопол парчалари, тош ёрғучоқлар ва деҳқончилик қуроллари ҳам учрайди. Аммо сополларнинг сирти жанубнинг қадимги деҳқончилик қабилаларининг сопол буюмларидан фарқ қилиб, асосан тўрсимон чизма нақш ва схематик бошоқ тасвири билан безатилган. Бу топилмалар мил.авв. 2 минг йилликнинг ўрталарида Ўрта Осиё қабилаларининг йирик кўчишларидан далолат беради. Жануб ва жанубий-шарқий йўналишлардаги 2 йирик кўчиш мил.авв. 2 минг йилликнинг охири 1 минг йилликнинг бошларига тўғри келади. Бу босқичда Сувёрган маданияти жамоалари бўлган қабилалар ҳам фаол иштирок этган. Археологик топилмалар ушбу шимолий чорвадор қабилаларнинг Ўзбой, Атрек, Тажан, Мурғоб, Амударё ва Сирдарё ирмоқлари бўйлаб ҳаракат қилганликларини кўрсатади. Мил.авв. 1 минг йилликнинг бошларига келиб, Сувёрган маданияти ўрнига Амиробод маданияти пайдо бўлган. 1936 йил археологлар С.Н.Бибиков ва Е.В.Жиров томонидан мезолит даврига оид Қримнинг жанубий томонидан (Балакалов туман) Мурзаккоба ғори топилган. Бу ғордан 40-50 ёшлардаги эркак ва ёш аёлнинг суяклари топилган (кўмилган ҳолда). Скелетлар ёнма-ён жойлашиб, эркакнинг ўнг қўли суяги аёл скелети суякларининг тагида жойлашган. Иккала кўмилувчиларнинг танаси тошлар билан қопланган. Аёлнинг ҳаётлик пайтида иккала қўлининг кичкина (охирги) бармоғи ҳам кесилган. Хулосаларга кўра, бу одат ё магия билан боғлиқ ёки шу даврнинг маданиятига хослигидир. Бундай бармоқ кесилиши ёки тешилиши бошқа давлатларда ҳам қўлланилиши аниқ бўлган. Бундай одат А фрикаликлар, А встрали яли клар ва Америка индейцлари аёлларида ҳам қўлланилган. Тош давридаги Европаликлар ҳам бу урфни қўллашган, бунга мисол қилиб

www.arxiv.uz Франциянинг Пирения деворий қолдиқларида қўл изининг энг сўнгги бармоғи йўқлигини келтириши мумкин. Мурзаккоба ғоридан яна кремендан ясалган қуроллар (кесувчи, скрепкалар, пластинка ва микролитлар ҳамда миниатюрага оид ишлар, геометрик чизиқлар), суякдан ясалган қуроллар, ҳайвонларнинг тиш ва шохлари, суяклари топилган (ёввойи чўчқа ва балиқ). Юқори палеолит даври билан мезолит даврини солиштириб кўрилганда, ҳаво иқлим и анча илиқ ва нам бўлган. Helix уруғига оид молюска ва шиллиққуртлар мезолит даври одамларининг овқатланиши учун асосий емиш ҳисобланган. Мурзаккоба ғоридаги эркак суяклари скелети бўйича Е.В.Жиров изланиш олиб борган. Ташқи кўринишини эса М.М.Герасимов ўрганган. Эркак шахсининг ташқи кўринишини қайта ишлашда М.М.Герасимов фикрича, бўйининг узунлиги 180 смлиги билан фарқ қиларди. Унинг бош қафаси катта ҳажмда. Мускул толалари яхши ривожланган. Ўрта ҳажмдаги пешона қалин қош билан чегараланган. Ваҳоланки, бу юз характерини кўрсатмайди, лекин кучлилигини тасдиқлайди. Юзининг узунлигига қарамасдан бурнининг узунлиги сезиларли даражада. Тор, баланд бурун ўзининг чиройлилиги билан ажралиб туради. Ўта чуқур жойлашган кўз, кўз бурчакларида ўзини характерини кўрсатиб турарди. Яноқ суяклари бўртган, қўпол тузилишда, пастки жағи ўта катта. Бош тузилиши тўғри ва мағрур. Шан-коба даврида об-ҳаво ҳали салқин эди. Йўқ бўлиб кетган ҳайвонлар: ертўла шери, гигант кийик, сайгалар яшашган. Шан-коба ва Фатма-коба ғорларининг кираверишида эрта мезолит даврига оид тошлар топилган. Тоғли Қримнинг Мурзак-коба ғоридан мезолит даврига оид мозорлар топилган. Фатма-коба ғоридан эркак кишининг ёнбошлаб кўмилган мозори, Мурзак-коба ғоридан эса жуфтлик, яъни аёл ва эркакнинг бир- бирига яқин ҳолда кўмилганлиги топилган. Ибтидоий тасвирий санъат ёдгорликлари ҳам Ўзбекистон нинг бир нечта туманларидан топиб текширилди. Улар асосан ғорларга ва қоятошларга қизил бўёқ билан ёки тошларга ўйиб солинган ҳамда ов манзараларини

www.arxiv.uz тасвирловчи расмлар бўлиб, энг қадимгилари мезолит, неолит ва бронза даврларига мансубдир. Бундай қадимги тасвирий санъат обидалари Сурхондарё вилояти Шеробод туманидаги Заравутсой дарасида, Сирдарё вилояти Жиззах туманидаги Такатош мавзесида, Бухоро вилояти Навоий туманидаги Сармиш ва Қора унгурсой ҳамда Оҳан гарон водийсидаги Каразов дарасида, Тошкент вилояти Хўжа кент қишлоғи яқинида ва бошқа кўпгина жойларда топиб текширилди. Бу ёдгорликлар орасида Заравут камар ва Та катош суратлари айниқса диққатга сазовордир. Заравут камар суратлари қизил бўёқ билан ишланган. Унда асосан ёввойи буқаларни ов қилиш манзараси тасвирланган. Манзаралардан бирида овчилар гуруҳи ёввойи буқаларни ўраб олаётгани ёки ёпинчиқ ёпиниб ўқ-ёй ҳамда сопқонлар отаётгани тасвирланган. Такатошдаги суратлар қояга ўйилган. Манзаралардан бирида ўндан ортиқ овчи ёввойи буқа ва тоғ эчкилари подасини ўраб олиб, камалакдан ўқ узаётгани тасвирланган. Ўртада каттароқ қилиб бир аёлнинг расми солинган. Суратда итлар ҳам бор.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати 1. Толстов С.П. Древний Хорезм. -М., Наука, 1948. 2. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта.- М.,Наука, 1962. 3. Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. –Т.,Фан, 19 59. 4. Гафуров Б.Г. Таджики. -М., Наука, 1971 г. 5. Итина М.А. Поселение Якке-Парсан-2.// МХЕ, вип. № 6.- М., 1963. 6. Низовя Амудари, Сарикамиш, Узбой.// МХЕ, вип № 3. –М., 1960. 7. Массон В.М. Древнеземледелческая кул ь тура Маргиани.- М.- Л., Наука, 1959. 8. Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая кул ь тура Фергани. // МИА. №118.- М.-Л., 1962. 9. Горбунова Н.Г. Култура Фергани в эпоху раннего железа.- Л., 1963.

Похожие

Мезолит даври ёдгорликлари

Узбекистон инсоният цивилизатсиясининг кадимги учокларидан бири

Урта Осиё инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири

Араб истилоси даври Урта Осиё халклари мусика маданияти

Урта Осиё халкларининг IX-XII асрлар даври тарихшунослиги