logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. История
  4. Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши

Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.1005859375 KB
Скачать
Туркистон халклари сиёсий ва инсоний ҳукукдарининг поймол этилиши Россия империяси Туркистон ўлкасини истило қилгани- дан кеиин маҳаллий халкларни мустамлака истибдодига солувчи крнун - «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом»ни жории этди. Низом ўлкада маҳаллий аҳолининг инсоний ва сиесии ҳуқукларининг расман поймол этилишига олиб келди Низомга кўра, кичик мансабдорлар, приставдан тортиб генерал- губернаторгача маҳаллий аҳолига нисбатан чекланмаган жазо чораларини қўллаши мумкин бўлган. Шаҳардаги рус аТолисига бертлган имтиёзлар мусулмонларга тегишли булма-ган. «Мусулмон аҳолини кучайтирмаслик учун уларни имтиезлардан маҳрум этиш ўринлидир», - деиилган эди бир расмии Тур кистон тарихи тадқиқотчиларидан Г. Сафаров ўлкадаги Евоопа аҳолисининг барча қатламини «умумии мустамлакачи-ларГдебТагами бежиз эмас. У мустамлака шароитидаги син-фий ва миллий тенгсизлик қамда рус ишчиларининг имтаа ри ва уларнинг маҳаллий миллатлар ишчиларидан кескин фарқланувчи ҳукмрон мавқеи ҳақида адолатли фикр ЮР™, SSSmr ру^лаштириш сиёсати ва рус келгиндиларига туб Зи аҳоли ерларининг бўлиб берилиши Туркистондаги миллий-озодаик ҳаракатини юзага келтирган асосий сабаб булган-лигини ёзган. «Барча руслар, - деб аитган эди Г. Сафаров - Т УОКИСТОННИНГ туб аҳолиси одамлар эмас, балки урса, таласа, дааса мДин бўлган иш ҳайвонларидир, деган руҳда яшаган " ТориГма^ий халқнинг урф-одатларини, ислом динини хам топташдан тоймади. Замондошларнинг езишича: «Тарихи милодийнинг 1895 йилларида чор Туркистон ўлкасига кўйилғон «миссионер» яъни дин Евчи Остроумовларнинг таклифлари бўйича, Туркистон ўлкасининг хУқини кўр каби истибдод қорон^сида қолдир-моқнинг маслаҳатида «русский- туземнии» мшабларшоВД киришдилар. Мадраса вақфларини бони, вақф қилғувчи вақф-лар авлодларига буюриб бериб, сотиб емоқларига фар-мойиш қилиб мусулмонларнинг жума номозларида подшонинг номини^хутбага] қўйиб ўкимоқ, «Куръон»нинг «ва-л-мушри-кинГдегаТжойларидан «мушрик» иборатларини чиқармоқ каби беҳуда ишларни амр қилдилар. Шаҳар ҳокимлари, қози ва амалдЪрлар ҳам мактабдорларни чақириб, оқ подшонинг номинТжамий одамларга биддириб, килдириш, ҳатто мактаблардаги еш болалар уқиидиган Эшон СўфиТсўфи Оллоё Р )нинг «Чаҳрр китоби» деган савоб китоблардаги «азоби қабр кофирларгадир чин - курар гўрнинг азобин баъзи мўмин»дек бўлғон баитларини ва^ко-фир мушрик» деган ибораларини йўқотиб янги босиладирғон китоб ва «Куръон»лардан юқорида айтилган калималарни чи-қа^ишдек ф^рмойишлар қилдилар. Мусулмонларни ниҳоят S қисиб\ ҳатто кўчадан пристуф ўтиб қолса е беихтиер к|рмай Қ Қ олғон Ҳ ва ўрнидан турмаган мусулмонлар булса қаитиб келиб уриб, қамар эдилар. Андижонда бир неча муътабар одамларни кўчада, халқ қошида «манга салом қилмадинг» деб ҳақорат қилиб қамаб қўядиган бўлди'. 1898 йилги Андижон қўзғолонидан кейин мустамлакачилар ўлкани русча ўзлаштириш сиёсатида ҳар қандай ниқобдан воз кечиб очиқчасига зўравонлик йўлига ўтдилар. Мусулмонларни русларга мажбурий равишда сажда қилдириш одатини раем қилдилар. Бунинг исботи, жумладан, андижонликлардан Фо-зилбек Отабек ўғлининг юқорида парча келтирилган китобида мужассамдир. Қатор адабиётлар ва архив материаллари ҳам Россия импе-рияси ҳукмрон доиралари Туркистон халкларининг диний ҳақ-ҳуқуқларини қандай тарзда поймол этганидан яққол далолат беради. Рус генерали М. Г. Черняев 1864 йилда Туркистон шаҳрини истило қилганда, буюк аллома Аҳмад Яссавий мақбарасини, унинг ёнидаги маежид биноси ичидаги муқаддас ашёларни, деворлардаги қуйма олтин шаклларни ўлжа қилиб талагани ет-магандек, мусулмонларнинг бу муқаддас қадамжосида насро-нийча ибодат ҳам қилган. Кўп ўтмай, мустамлакачилар ана ўша мақбара қаршисида қад ростлаб турган Робия Султонбегим 2 мақбарасини бузиб, ғиштларидан ўзларига уй ва казарма қуришгани ҳам маълум. Ўзларини холис олим сифатида кўрсатувчи Москва ва Санкт- Петербург илмий доиралари эса Юсуф Ҳамадоний, Аб-духолиқ Ғиждувоний, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, аз-Замахшарий, Баҳоуддин Нақшбанд, Убайдулло Хўжа Аҳрор валий, Сўфи Оллоёр ва бошқа алломаларнинг жаҳон фан-мада-нияти ривожига қўшган хизматларини инкор этишга уринишди ва уларнинг асарларини бир ёқлама сохта тадқиқ этишди. Санкт-Петербург Туркистон ўлкасида ислом динининг жаҳон-шумул умуминсоний мавқеини синдириш учун рус православ ибодатхоналари тармоғини кенгайтирди. Рус мустамлакачилари ўзлари ишлаб чиққан «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақида Низом»да шариат қозиларини сай-лаш масаласига алоҳида эътибор бердилар. Хонлар замонида саводхон ва ниҳоят билимдон одамлар қозиликка тайинланган бўлса, рус маъмурларининг қонунига кўра, саводсиз кишилар ҳам бу лавозимга сайланиши мумкин бўлди. Мингбоши, оқсо-қол, қози сайловлари жараёнида норозиликлар юз берди. Халқ ўз фикрини билдиришга уринди. Рус мустамлакачилик тартиб-лари, идора услуби ва руслаштириш сиёсатидан норозилик қуйи маъмурият сайловларида очиқдан- очиқ сиёсий чиқишлар шаклида намоён бўлди. Рус мустамлакачиларининг Туркистондаги ҳукмронлиги учун таҳликали вазият вужудга келди. Туркиянинг Юнонистон билан урушда эришган ғалабаси бутун мусулмон оламида Тур-кия султонининг обрўсини кўтариши баробарида европаликлар зулми остида эзилган мазлум Шарқда миллий ғурур уйғотиб, озодлик курашига ҳавас қўзғади. Ана шундай кайфият Туркис- тонда ҳам кучайганлигини рус сиёсий разведкаси пайқади. Рус махфий полицияси, округ штаби контрразведкаси доимо турк- лардан мунтазам хавфсирар, уларнинг Туркистондаги таъсири- дан қўрқар эди. Шунинг учун мустамлакачилар Туркия билан 1уркистонни бирлаштирувчи қардошлик ришталарини узишга ҳаракат қилдилар. Озодлик курашининг бу даври Европа мустамлакачилари зулмига қарши Шарқ халклари кўтарган миллий-озодлик қўзғо- лонларининг таркибий қисми деб қаралмоғи лозим. Шарқий Судан халкларининг Муҳаммад Ахмад (1848-1885) бошчилиги- даги инглиз босқинчиларига қарши қўзғолони ҳамда француз мустамлакачиларига қарши Жазоирда Абдулқодир бошлаган қузғолон (1808—1883) алангалари ловиллаб турган бир пайтда Андижонда Муҳаммад Али эшон (1846-1898) раҳбарлигида рус мустамлакачиларига қарши кўтарилган қўзғолон тарихан тасоди- фии бўлмаган. Ана шу боғлиқлик, яъни Туркистондаги миллий- озодлик ҳаракатининг бутун мусулмон Шарқидаги ижтимоий-сиесий жараёнлар билан узвий боғлиқлиги масаласи ҳанузгача урганилмаган ва ўз тадқиқотчиларини кутмокда. Ҳолбуки, ўша вақтдаеқ рус мустамлакачилари бундай алоқадорликнинг сабаб- ларини жуда яхши тушунган ва унга қарши кескин чоралар курган. Хусусан, 1898 йилда олий лавозимдаги подшо амалдори ва публицист Владимир Череванский Судан ва Жазоир қўзғоло ни ҳақида шундай деган эди: «Мусулмонлар ўртасидаги тенглик- ни тиклаш ҳамда мусулмон мамлакатларидаги ўзгалар ҳукм- ронлигига чек қўйишга чақирилганини эълон қилган Маҳди (Муҳаммад Аҳмад) фаол ҳаракат бошлади. Шу тариқа Судан қўзғолони бошланиб кетди ва у ҳанузгача давом этмоқда. Бу аланга Қоҳирага ҳам ўтиб, Александрияда европаликларни қириш бошланди. Қоҳиранинг ўн икки майдонида ўн икки дарвиш Муҳаммад байроғини кўтариш ва европаликларни йўқо- тиш ҳақида ваъз ўқишарди. Судан қўзғолони давомида Маҳди икки юз минглик қўшинга эга бўлди ва унинг ғазотга даъвати бутун мусулмон дунёсига ёйилди. Миср қўшинлари кетма-кет мағлубиятга учради. Илғор артиллерия ва бошқа хил яроғ- аслаҳалар билан қуролланган Маҳди қўшини Хартум остонасига яқинлашди. Ниҳоят Хартум ҳам эгалланиб, унинг мудофаасига раҳбарлик қилган инглиз генерали Гордон ўлдирилди. Инглизлар чекиндилар. Яна бир Маҳций пайдо бўлди. Бу имомнинг ислом дини софлиги учун кураш ҳақидаги чақириғи жамий мусулмон мамлакатларида кучли акс-садо берди. Ҳиндистонда Ер курраси даги мусулмонларни бирлаштиришга қаратилган итгифоқ таш-кил топди. Иттифоқ аъзолари ўз ишини инглиз ноибини ўлди-риш ва савдогарларини талашдан бошладилар. Суннийлар ва шиалар ўртасидаги мухолифлик йўқола борди. Урта Осиёда дар-вишлар жазавага тушиб, бозорлар ва майдонларда ўзларининг мистик мадҳияларини куйлашга тушдилар. Бу таҳликали вазият-да олдинда кутилиши мумкин бўлган фанатик портлашдан чўчиб, Туркистон генерал-губернатори Судан ислоҳотчисини сохта Маҳдий деб эълон қилишни талаб қилди» 1 . Бу хавфсирашда жон борлигини айғоқчилик хабарлари ҳам тасдиклади. Туркистон ўлкасининг турли ҳудудларида халқ ҳаракатлари давом этаётгани ва русларга қарши кайфият кучайиб бораётга-ни ҳақидаги хабарларда, жумладан, шундай маълумотлар бор эди: «Сўнгги вақтларда ўлкада маълум мақсади ва тегишли ҳужжатлари бўлмаган турк фуқаролари пайдо бўлмоқца. Халқ ўртасида эса Туркия-Юнонистон урушида турклар эришаётган зафарларни мадҳ этувчи Истанбулда нашр қилинган китоблар тарқалган. Турк султони Муҳаммад Алига ўз елкасидаги тўнни ва ғазовот эълон қилишга чорловчи фармонни юборгани ҳақида овозалар юрибди. Афғонистон амири бўлса ўзини ша-риатпаноҳ деб эълон қилиб, муқаддас уруш жамғармаси учун олтин танга зарб қилабошлади. Амир ўзининг таҳрири остида Кобулда муқаддас уруш — жиҳод ҳақида китоб чиқарган. Яқинда Панжакент участкасида қандайдир афғон фуқароси қўлга олинган ва у ўлкага келиш сабабларини атайлаб яшир-ган. Авлиёотада эса қирғизлар ҳеч қандай асоссиз русларнинг икки нафар қуйи даражадаги зобитига ran отиб, жанжал чиқар-ганлар. Бухорода эса бир мулла темир йўл қоровули — рус фуқаросини ғазовот йўлида ўддирган. У яна бошқа бир русни ўддирмоқчи бўлганида қўлга олинган ва айбига тўла иқрор бўлган. Ўлими олдидан халққа қарата дини ислом учун шаҳид кетаётганини айтиб, у одамларни ғазовотга чорловчи оташин нутқ сўзлаган. Тошкентда эса ерли аҳоли русларни кўрганда ерга туфлаб, ўз нафратини изҳор қилмоқдалар» 2 . Ана шундай шароитда обрўли ва эътиборли шахе — Муҳам мад Али эшоннинг пайдо бўлиши тасодифий эмас эди. Муҳам мад Али эшоннинг дунёқараши, обруси ва уддабуронлиги ҳисобга олинса, у бошлаган қўзғолоннинг пухта тайёрланма-ганлиги ва бемаврид кўтарилгани тадқиқотчиларда асосли шуб-ҳа уйғотди ва бу нарса иғвогарлик бобида устаси фаранг рус сиёсий полициясининг иши эканлиги, дейишга асос бўлади. Мустамлакачиларга халқни қўрқитиш ва қатағон бошлаш учун зўр бир дастак керак эди. Бир неча рус аскарини қурбон бериш эвазига мингларни қириш ҳамда уларнинг ерларини рус кел-гиндиларига бўлиб бериш имконияти туғилар эди. Амалда шундай бўлди. Фозилбек Отабек ўғлининг ёзишича, «кимлиги-дан қатьи назар, оқ дўппи кийган бўлса, рус солдатлари: «Сеники эшон» деб тутиб урар эдилар... Шунинг учун шаҳар меҳ-наткашлари ва фуқаро салла ўраб бозорга чиқолмай қолди. Оқ дўппи деган нарсанинг уруғи қолмади. Кимда бўлса, куйдириб йўқотди. Мингбошиларнинг дунёпарастлиги қўзғалиб, шаҳарда кимнинг жойи бўлса, кечаси чақириб бориб: «Сени тутиб бера-ман, эшоннинг ҳовлисига борган эдинг», деб сиёсат қилиб, бор-йўғини шилиб олдилар. Порахўрлик амалдорлар ичида ниҳоятда авж олди» 1 . Рус амалдорлари ҳам одамларни талашда мингбошилардан қолишмади. «Бир кишини эшонга қарашли деб қамаб қўйсалар, — деб ёзади Фозилбек Отабек ўғли, — юқорига рапорти чиққанда, эшон ҳодисаси зулмга катта баҳона бўлгани кўруниб, кўб йиллар Сибирга ҳайдалар эди. Бечорани ажратиб олмоқ пайига тушган қавм- қариндошлари тамом бор-йўғини сарфлаб, ҳатто ер ва мулкларни сотиб, терговчиларга пора деб берсалар, натижада яна ўзларини осиш, ё Сибирга юборишга қарор бўлар эди» 2 . Бу фактни ўлканинг нуфузли амалдори В. П. Наливкин ҳам тасдиклайди: «...1902 йилда жа-вобгарликка тортилган бир неча амаддор иши оммавий туе олган қабиҳликлар яширинган пардани кия очди, холос. Маъ-мурий бебошлик ҳеч қаерда 90-йиллар охири ва 1900 йилларда Андижон ноҳиясидагидек кенг авж олмаган» 3 . Бу бебошликларга ўлка бошлиғи инфантерия генерали СМ Духовскойнинг ўзи бош бўлган эди. У Андижонга келганида Эски шаҳар аҳолиси уни қандай кутиб олгани ва у халқ билан қандай муомалада бўлганининг жонли гувоҳи сифатида шундай ҳикоя қилади: «Ярим подшоҳ келадилар, деб ҳамма кўчаларга байроқ тутиб, шаҳарни неча кунлар зийнат бериб, ҳамма мак-таб болаларини вокзалга олиб чиқиб, қатор қилинди. У вақт-ларда камина ҳам туземной школда ўқур эдим. Фуқаролар ку- муш табоқца нон, туз тутуб турғон эдилар. Уезд ҳокими фуқа- роларга хитоб қилиб, ярим подшоҳ келиб вагондан тушган ҳамон ҳаммаларингиз таълим олғонларингиздек баробар энга-шиб, ерга қараб турасизлар! Бошларингизни кўтаринглар, де-сам ҳам кўтармай туринглар!» деб ўргатди. Истансага чиққан халқ 2 соат кўброқ интизорлик тортди. Шундан сўнг бирдан поезд кўруниб қолди ва вагонлари ниҳоят зийнатланган ҳолда келиб тўхтади ва солдатлар тушуб, қатор бўлгандан сўнг ярим подшоҳ... қаттиқ ғазаб билан вагондан чиқиб, пастга тушган замон бечора халқ ва мактаб болалари ҳаммаси энгашиб, рукуъ қилиб турди... Ярим подшоҳ ҳокимдан: «Нима учун халқ бун- дай энгашиб турадир», деб сўради. «Жаноб императори аъзамга юртимиздан чиққан бир эшон жинни бўлиб билмасдан осий- лик қилгани учун биз хижолат бўлуб, улуғ ва баланд даражали бош ҳокимимизнинг юзларига қайси бетимиз билан қараймиз, бизларни марҳамат этиб, авф қилиб подшоҳи аъзамдан гуноҳи-мизни сўраб олмасалар, муборак бетларига камоли хижолатдан қарай олмаймиз, дейдилар», деб жавоб қайтарди. Ярим под шоҳ: «Гуноҳни қилиб қўйиб, эмдиги хижолат нимадир? Фарғо-на музофотидан Андижондек бир шаҳарнинг тупроғини осмон- га совуруб юбормоқ билан подшоҳи аъзам мамлакатларига ҳеч нуқс етмайдир!». Кейин фуқарога қараб: «Сизлар ҳали осий ва гуноҳкорсизлар. Сизларнинг нон-тузингизни қабул қилиб бўлмайдир!» деди ва бир тўп ҳинд ва яҳудийлар ҳам нон-туз ушлаб турган эдилар, шуларнинг олдига бориб, нон-тузларини қабул қилиб: «Сизлар ҳозирда манга сартлардан кўра яхшироқ- сизлар», деб аскарлар томон юрди. Биз туземной школ талаба- лари рус домла билан 150 га яқин болалар турғон эдик; бизлар- нинг ёнимизга тўхтаб, «Сизлар яхши ўқиб турунглар», деб чўнтагидан бир сўм одди-да, домла қўлига бериб, «Ёнғоқ олиб бўлуб беринг, ўйнасунлар ва подшоҳ ҳазратларини дуо қилсин-лар» деб аскарлар олдига ўтиб кетди... Халқ бечора маюс бўлуб, қўрқуб тарқалиб кетди. Ярим подшоҳдан ўрнак олган катта-кичик рус мустамлака- чилари ҳам «ҳар кун Эски шаҳар бозорига тушуб, савлат кўрса- тиб айланиб юрар эдилар. Куча ва расталардаги халқни ўзлари-га салом қилдирмоқ балосига мубтало эдилар. Ким салом қил- маса ёки дўкондан пастга тушиб қўл қовуштириб турмаса, дар- ҳол устига бориб: «...Эшон!» деб қўлидаги таёқ билан бошига солар эди. Мазлум халқ бу хорлик ва разолатни кўриб: «Тавба қилдим, тура, ман кўрмай қолибман», дер эди. Кўброқ тавба қилиб, илтижо қилғонида раҳм қилса, қўяр эди, бўлмаса, па- лиска чақириб, турмага — қамоққа юборур эдилар» 1 . Бундай шафқатсизлик ва ҳаддидан ошган зўравонлиқцан мақсад Фарғона аҳолисининг жанговарлигини синдириб, бутун ўлкани қўрқувга солиш эди. Марғилон туманбошиси полков ник Бряновнинг таъбирича, «Фарғонада доимо ғазовот ғояси йўлида ўзини жасорат билан ўлим бағрига отувчи марди-май- донлар қаердандир пайдо бўлиб турарди. Аҳолига руслар таъси- рини ўтказишда Фарғона вилояти доимо орқада юради, шу- нинг учун ҳам темир йўлни ўтказиб биз ерли аҳоли ўртасида қамалга тушиб қолишдан хавфсираймиз» 2 . Чоризм Туркистон ўлкасида татбиқ этган «Туркистон ўлка- сини бошқариш ҳақидаги Низом» ўлка халқлари инсоний ва сиёсий ҳуқуқларини расман поймол этувчи қонунлар мажмуаси эди. Унда мустамлакачилик тамойиллари яққол акс этган бўлиб, унинг моддалари 50 йил давом этган империя ҳукмрон-лиги даврида метрополия манфаатларига мослаб ўзгартириб ту-рилди. Шуни ҳам айтиш керакки, рус маъмурияти қонунларни ўзи истаганча ўзгартириб, маҳаллий аҳолининг иқтисодий, ижти-моий, диний ва сиёсий эркинликларини нақ 50 йил давомида поймол этиб келди. Бунинг ёрқин бир далили сифатида Сир-дарё вилояти Авлиёота тумани жабҳа пристави, штабс- капитан Стрельбицкийнинг ўзбошимчалигини келтириш мумкин. Ни- зомнинг 64-моддаси унга, приставга маҳаллий аҳолидан иста-ган одамни 3 кунгача қамаб қўйиш, ёхуд муҳофаза ҳолатидаги жойда 2 ҳафтага қадар ҳибсда сақлаш ҳуқуқини берган эди. Приставга бу камлик қилгандай, у мусулмонларнинг рўза ҳайи-тини 1903 йил 29 декабрга белгиланишини буюриб, агар қози буйруқни бажармаса 9 кунга қамалишини айтди. Пристав хоти-ни ва ити билан мачит ҳовлисига кириб намозхонларга шундай деган: «Агар кимнингдир подасида касал қўй бўлса, уни даво-лашади, у тузалмаса сўйишади. Сизлар ҳам менинг қўйларим-сиз, ораларингизда тиррақилар ҳам бор. Уларни ўзим даволай-ман, тузалишмаса сўйилади» 1 . Бошқа бир пристав — Андижон тумани Бозорқўрғон жабҳа-си пристави капитан Бржезицкий эса ундан ҳам ўтиб тушди, яъни «Низом»да белгиланган мингбоши — волост бошқарув-чилари ва қишлоқ оқсоқолларининг ҳуқуқларини бекор қилди. Оқсоқол мулла Фармон Тўрақуловнинг эътирозига жавобан унинг юзига шапалоқ тортди. Бржезицкий ўз бошлиғига йўлла-ган рапортида оқсоқолни урганини тан олиб, бундай деб ёзган: «Агар урмасанг, демак, сен ҳокимият эмассан, демак, сен қўрқинчли эмассан, демак, мен бошимни дангал кўтариб баҳс-лашишим, бақириб-чақиришим мумкин, ҳуқуқимни талаб қилиб чиқишим мумкин. Туземецларнинг мантиқи шунақа. Улар мурувватингдан талтайиб кетишади. Бизнинг кўнгилчан-лигимизда улар куч-қудратни эмас, балки заифликни кўриша-ди. Бошқарувдаги қаттиққўллик Европанинг маданий дунё тажрибаси асосида танқид қилинаётган бўлса, бизнинг ярим ёввойи Осиёдаги мулкимизда қаттиққўллик аксинча керақдир. Умумдавлат манфаати йўлида бу зарурдир. Менинг маъмури-ятдаги хизматим давомида чиқарган хулосам шудир. Қишлоқ оқсоқоли Тўрақуловни ҳақоратлаганим масаласига келсак мен бу туземецнинг сурбетлиги туфайли урганимни тан оламан» 2 . Рус маъмуриятининг энг қуйи бўғини жабҳа приставлари ана шундай бебошлик қилганини қайд этган ҳолда, уларнинг бошлиқлари—туманбошилар ва губернаторларнинг халққа нис- батан қандай зўравонлик қилгани ҳақида гапирмаса ҳам бўла- ди. Бу ҳолатни юксак лавозимдаги рус амалдорлари эътироф этишгани диққатга сазовордир. Сенатор граф К.К. Пален Тур-кистон туманбошиларини Ўзбек хонликларидаги «бекларнинг худди ўзгиналаридир» 1 , деб атагани бежиз эмас. Улар қўл ости- даги халқдан истаган кишига жарима солишлари ва 7 кунгача қамаб қўйишлари мумкин бўлган. Рус маъмурияти мустамлакачилик нуқтаи назаридан келиб чиқиб, суд маслаҳатчилари иштирокидан атайлаб воз кечдилар. Бундан ташқари, «мировой судья» ва унинг ёрдамчиларига суд терговчилари вазифалари ҳам юкланди. Бу йўсиндаги суд исло- ҳотини Туркистонда қўллаш ерли миллат ҳақ-ҳуқуқларини оёқ ости қилиб, ғурурини поймол этишни империя адлия вазири риёкорона тарзда шундай ифодалайди: «Ён босиш тарзида эмас, балки давлат фойдасининг зарур эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда айрим чекланишлар ва ўзгаришларга йўл қўйил- ди». Вазир ошкора тарзда Туркистондаги суд ислоҳоти импери- яда рад этилган лойиҳанинг 4-таҳриридан олинганини ва у «полиция — суд устави», деб аталганини тан олган. Генерал Кауфман ўзига ўхшаш бешафқат мансабдор импе рия ҳарбий вазири граф Милютиннинг яқин маслакдоши ва сирдоши эди. У 1876 йили Милютинга йўллаган ахборотида очиқчасига мустамлака истибдодини кучайтириш сабабини ёз-ган. Кауфман Россия ва Англия каби насроний давлатларнинг Осиедаги мақсади муштарак эканлигини алоҳида таъкидлаб, «бу жойда бизнинг умумий душманларимиз — мусулмонлик ва ёввойиликдир», дегани ва ҳарбий вазирдан қаттиққўл сиёсат ўтказишда кенг ваколатлар сўрагани ҳам тасодиф эмас. Худди шундай сиёсатни подшонинг яқин мулозими, махфий масла- ҳатчи Ф. Гире Туркистон ўлкасини бошқариш тартиби ҳақида тузган қонун лойиҳасида ҳам акс эттирган эди. Махфий масла- ҳатчи аслзода рус зодагонлари, ҳарбийлари ва мустамлака ап- паратида ишлаб бой тажриба орттирган амалдорлардан иборат Дашт комиссиясига (1865—1867) раҳбарлик қилиб, Туркистон ўлкасида қандай мустамлака тузумини ўрнатиш ҳақида импера-торга ўз мулоҳазалари битилган лойиҳани йўллаган ва рус им- ператори Александр II (1856 —1881) бу лойиҳани «Ўрта Осие даги мулкларни ўзлаштириш бўйича махсус Қўмита» диққатига ҳавола қилган эди. Махсус қўмитадаги мўътабар зотлар Дашт комиссиясининг Туркистон халқларига берган таърифига тўла-тўкис қўшилиб, уни қизғин қўллаб- қувватладилар. Дашт комиссияси жаҳонга Хоразмий, Фарғоний, Ибн Сино, Беруний, Яссавий, Бухорий, Термизий, Амир Темур, Улуғбек, Навоий, Бобур каби жаҳон тан олган буюк сиймоларни берган аҳли Туркистонни «жуда қуйи ақлий тараққиёт босқичида», бу халклар «ҳуқуқ, маъмури- ят, қонун нималигини билмайди, унинг зарарига хизмат қила- ди» 1 , деган хулосага келган эдилар. Биринчи рус инқилоби (1905—1907) натижасида Россияда илк бор парламент — Давлат Думасининг ташкил топгани ва унга Туркистондан ноиблар сайлаш зарурати туғилганда ҳам сиёсий ҳуқуклар поймол қилинди. Империя қонун чиқарувчи органида Туркистондан иштирок этувчилар аҳолининг қандай табақаларидан, хусусан, рус ва мусулмон қисмидан қай тартиб- да сайланиши масаласини ҳал қилиш учун «махсус сайлов» идораси таъсис этилди. Сайловларда рус элементини мусулмонлар сони босиб кет-маслиги чоралари кўрилди. Тошкент шаҳар думаси ноиблари императорга йўллаган петицияларида ана шундай ғоя илгари сурилган эди. Улар Давлат Думасида Туркистоннинг рус ва ерли аҳолисидан алоҳида айрим вакиллар сайланишини сўраш- ган. «Агар сайлов асосига сайловчиларнинг сони олингандай бўлса, ўлкани ўзлаштириб маданийлаштираётган рус аҳолиси вакилсиз қолади, — деб ёзишган эди ноиблар 1905 йил 28 июлда йўллаган петициясида, — чунки ерли аҳоли ўз сонининг устунлиги билан уни босиб кетади. Ҳолбуки, ўлка рус капита- листлари туфайли бойимоқда, бу ерга рус аҳолиси илм ва тех ника самараларини олиб келмокда, ўлкага рус колонизацияси тўлқини йўналтирилмоқда, ҳокимият ва маданият вакиллари ҳам ерли аҳолига мансуб эмас. Шунинг учун ҳам адолат ва тараққиёт нуқтаи назаридан Давлат Думасига Туркистон аҳоли сидан вакиллик айрим ҳолда ерлилардан, баъзи ҳолларда рус аҳолисидан бўлиши керак» 2 . 1905 йил 11 декабрдаги сайлов қонунига кўра, барча хо- тин-қизлар, икки миллион ишчи, ҳарбий хизматчи, ўқувчи- лар, 25 ёшдан кичиклар сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинди. «Туркистондаги сайлов қоидалари лойиҳаси» мулкдор табақа- лар ва маҳаллий маъмурият манфаатларини ўзида мужассам этган эди. Туркистондаги сайловларда рус ва умуман маҳаллий аҳоли бўлмаганлар, сайловчилар сонидан қатьи назар, ҳар беш ви-лоятдан биттадан, Тошкентдан ва Еттисувдаги казак қўшини- дан, ҳаммаси бўлиб 7 депутатни, туб ерли аҳоли эса ҳар вило- ятдан ва Тошкентдан — жами 6 ноиб юборадиган бўлди. Ҳар бир рус ноибига ўртача 46 минг, Ўзбек ноибига эса 96 минг сайловчи тўғри келди. Шу тариқа маҳаллий аҳоли рус элемен тини босиб кетмаслиги учун маҳаллий аҳолининг Думадаги ва- киллиги русларга қараганда бир неча баробар кам бўлди. Императорнинг 1907 йил 3 июндаги II Давлат Думасини тарқатиб юбориш ҳақидаги фармони ҳам буюк рус шовинизми-ни кучайтиришга туртки берди. Столипин тарафидан ёзилган фармонда «Давлат Думаем руҳан рус бўлиши, бошқалар эса соф рус масалаларини ҳал қилишда зинҳор ҳакам бўлмасликла- ри» алоҳида уқтириб ўтилди. Туркистон ўлкасини атрофлича ўрганиб, руслаштириш сиёсатини кучайтириш мақсадида ўлка-га юборилган граф К.К.Паленга ана шундай вазифа юклати-либ, Туркистон ўлкаси учун янги қонун низоми учун зарур материаллар тўплаш буюрилгани ҳам бежиз эмас эди. Юқорида айтиб ўтилганидек, чоризм 1908 йилнинг ёзида Туркистонга йўллаган алоҳида жандармлар корпуси қўмондони, генерал-майор барон Таубе миллий-озодлик ҳаракати ва инқилобий воқеалар иштирокчиларига нисбатан ниҳоятда шафқатсиз бўлишни таъкидлаб, судлардан уларга фақат ўлим жазосини беришни талаб қилди. Барон Таубе «Туркистонда дор қуриш учун хазинадан ҳеч қандай сарф-харажатлар бўлмаслигини» уқтириб, дор ўрнини «қайрағочлар бажаради» 1 , деган. Миршаб-ларга жанговар ўқларни осмонга эмас, балки тўғридан-тўғри оломонга қарата отиш ҳуқуқидан фойдаланишга расман ижозат қилинди. Туркистон маъмуриятига маҳаллий аҳолига нисбатан қўлла-ниладиган жазо чораларини рус ишчи-деҳқонларига ҳам қўллаш ҳуқуқи берилди. Давлат назоратчиси, статс-секретар (махфий котиб) П. А. Харитонов раислигида ўтган ва Туркис тон ўлка бошқарувини ўзга асосларда тубдан қайта қуришга бағишланган олий амалдорлар кенгашида (1911) Туркистон генерал-губернатори А.В.Самсонов генерал-губернатор ҳоки-миятини «император ҳазрати олийларининг Кавказдаги ноиби ҳокимияти каби асосга яқинлаштиришни талаб қилди. Бу та-лабни Туркистон ўлкасини 1908—1910 йиллар давомида атроф лича тафтиш қилиб, ўлканинг янги низоми учун бой матери аллар тўплаб қайтган сенатор граф К. К. Пален ҳам қўллаб- қувватлади. Унинг тафтиш материаллари ва император ҳукмига ҳавола этган тақдимномасида чоризм идорасини мустаҳкам-лаш, «Туркистон генерал- губернаторлиги маъмурий-полиция амалдорларига ўзларига қарашли аҳолига унча аҳамиятли бўл-маган хатти-ҳаракатлари учун қўлланадиган жазо бериш ҳуқуқ-ларини янада кенгайтириш» 2 таклиф қилинган эди. Паленнинг фикрича, бу чора «маҳаллий турмушни тўғри йўлга солиш учун зарурдир». Сенатор Туркистон шаҳарларида мустақил полиция бошқармалари, Тошкентда обер-полицмейстер лавозимини жо-рий этиш ва ўлкадаги миршаб-полиция хизматчилари сонини кўпайтиришни ҳам таклиф қидди. У Туркистонда инқилобий ҳаракатга раҳна солиш учун ва «Европа Россиясидан ёпирилиб келаётган пролетариат ва аграр ғалаёнлар юз берган губерна- лардан кўчиб келаётган деҳқонларнинг зарарли таъсирини» кесиш учун Туркистон генерал-губернаторлигида туман поли-цияси маҳкамасини тузиш ғоясини илгари сурди 1 . Граф Пален- нинг фикрлари империя Вазирлар Кенгашида тингланиб, Тур - кистон ўлкаси бошқарув идорасини тубдан ўзгартириш бўйича Вазирлар Кенгаши аъзоси, Давлат назоратчиси П. Харитонов раислигидаги махсус Кенгашда муҳокама этилди. Кенгаш иши-га Туркистон генерал-губернатори Самсоновнинг императорга 1909 йил бўйича йўллаган ахборотномаси ва сенатор Пален- нинг тафтиши якунлари асос қилиб олинди 2 . Кеьгаш Туркис тон генерал- губернаторининг барча талабларини асосли деб топди. Туркистонга оид барча тадбирлар унинг розилигисиз амалга оширилмаслиги кераклигини тасдикдади. Император саройи, молия, адлия соҳасидан ташқари, барча вазирликлар идораларини бошқаришда унга империя вазири ваколатлари берилди. Метрополия ҳукумати ўз сиёсатини фақат шу бир- гина шахе — Туркистон генерал-губернатори орқали амалга оширадиган бўлди. Генерал-губернаторга иккинчи ёрдамчи ла-возими ҳам берилди. Кенгаш ишлаб чиққан Туркистон ўлкаси идорасига оид таклифлар 1912 йил 20 ноябрда Вазирлар Кенга шида муҳокама этилиб, маъқулланди 3 . Империя ҳукмдор доиралари Туркистон ўлкасининг рус ва туб аҳолиси учун махсус сиёсат дастурини ишлаб чиқди. Рус аҳолиси ўртасида инқилобий ҳаракатни тўхтатиш ва Туркистон халклари ўртасида миллий-озодлик ҳаракатининг барча кўри- нишларини бўғиб ташлашга оид бир қатор тавсиялар берилди. Ҳарбий вазирликнинг Бош штаби Осиё бўлими Туркистон генерал- губернаторига Рязань губернияси аҳволи ҳақидаги ҳисоботни бериб, унга императорнинг фикри мавжудлигига эътиборни қаратди. Рязань губернатори унда инқилобий куч- лар таг-томири билан йўқотилмагани, нисбий осойишталик ал- дамчи бўлиб, инқилоб учқунлари исталган вақгда аланга оли- ниши мумкинлигини унутмаган ҳолда «Тож-тахтнинг содиқ хизматчиларига доимо кўз- қулоқ бўлиб туриш лозимлигини» уқтирган ва ҳужжатга Николай II ўз қўли билан «Мутлақо тўғри» деган дастхат ёзган эди 4 . Туркистон генерал-губернатори марказдан ана шундай ан- доза-дастурлар олиб ва кенг ваколатларга эга бўлиб, ўлкада миршаблик ҳолатини кучайтирди. Рус устамлакачи маъмурла- ри жойларда жосуслик назоратини кенг йўлга қўйдилар. Тошкент темир йўли жандарм-полиция бошқармаси бош-лиғи, алоҳида жандармлар корпуси подполковниги Бабкин жойлардаги ходимларига 1910 йил 19 июнда юборган кўрсатма-сида 1905—1907 йиллар инқилобида ва иш ташлашларда қат-нашган барча шахслар ҳақида маълумот тўплашни буюрди. «Ҳеч қандай ташвиқотга йўл қўйилмасин, — деб ёзган эди у, — ақллар безовталигига зудлик билан чора кўрилсин, иш таш-лашдан алоҳида огоҳ бўлинсин» 1 . Генерал-губернаторнинг «Ишчилар ўртасида жиноий адабиётлар тарқалишига зинҳор йўл қўйилмасин» 2 , деган буйруғига бенуқсон риоя этиш бую-рилди. Сиёсий полиция томонидан жойларга махсус сўров-анкета юборилди. Унда қуйидаги саволлар бор эди: «1905—1906 йил-ларда иш ташлашлар қанча бўлган? Иш ташлаш мақсади ва хусусияти қандай? 1907 йили қанча инқилобий чиқишлар ва террор актлари содир бўлган? Социал-демократлар ва социал-инқилобчилар ташкилотларида қанча ходимларингиз бор?» 3 . Анкетада инқилобий чиқишлар салмоғи ҳар бир жойда қандай бўлгани ва унинг ёндош аҳолига таъсирини аниқ тасвирлаш зарурлиги кўрсатилиб, жандарм-полиция бўлимлари ўз ҳудуд-ларида яширин иғвогарлик билан шуғулланувчи ходимларга эга бўлишлари мажбурий эканлиги жиддий тарзда уқтирилган 4 . Империя ички ишлар вазирлиги полиция департаменти Махсус бўлими юборган мутлақо махфий йўлланмасида поли ция-жандармерия бўлимлари бошлиқларига аҳоли ўртасида агентура тармоғига эга бўлиш ишига шахсан жавобгар экан-ликлари таъкидланиб, улар ишчи ташкилотлари, инқилобий фирқаларда ўз жосусларини орттиришлари жуда муҳимлиги алоҳида кўрсатилди. Бу тадбир, махсус бўлимнинг фикрича, «ўтган 1905 йилдагига ўхшаш воқеаларнинг олдини олади» 5 . ТРМБ ва махсус бўлим тавсиялари асосида ўлкадаги барча амалдорларга генерал-губернатор томонидан ҳукуматга қарши йўналишдаги ҳаракатлар тўғрисида арзимас кўринишда бўлса ҳам, хабар қилиш, айниқса, уюшган ҳаракат, ё иш ташлаш ҳолларига алоҳида эътибор қаратиш топширилди. «Ана шундай ҳолларни синчиклаб ўрганиш жуда зарур ва мақсадга мувофиқ эканлигини тажриба кўрсатди, — деб ёзган эди ўз кўрсатмаси-да генерал-губернатор. Баъзан арзимас, самарасиз ва бефойда кўринган бир кунлик иш ташлаш, ё бошқа ҳоллар маълум му-ҳитнинг, айрим шахсларнинг ички интизоми, қобилияти, таш-килотчилиги ва фаол чиқишга лаёқатини кўрсатиш учун синов вазифасини ўтайди. Бундай ҳолларни тадқиқ этиш орқали дастлаб филиал бўлимлар, кейин эса бундай ташкилотларнинг марказий идораларини аниқлашга муваффақ бўлинган» 1 . Алоҳида жандармлар корпуси штаби бошлиғи генерал штаб генерал- лейтенанти Герцельман эса темир йўл ишчилари усти лай назоратни кучайтириш билан бир қаторда уларнинг атрофи-даги ерларда пайдо бўлувчи ҳар қандай шахсларни назоратга олиш тўғрисида махфий кўрсатма йўллади. Бундай ўргимчак тўрлари билан қуршаб олинган Туркистонда марказ кўрсатмала-ри қандай амалга оширилгани ҳақида жумладан 1912 йил Тош- кентда бўлган воқеани социал-демократ (большевик) П.Ф.Саха рова (1890— 1969) ўз эсдаликларида шундай баён қилган: «Нуқул ўзбеклар истиқомат қилувчи гувала уйлардан иборат эски ша-ҳарнинг янги шаҳарга яқин жойидаги уйлардан бирида жойлаш-дик. Биз темир йўлчилар билан алоқа ўрнатишга интилдик. Шунда ўйлаб қолдик. Ўзбеклар ўртасида инқилобий руҳдаги ташкилотлар бормикан? Наҳотки Туркистон ноиби яратган қул-лик истибдодига қарши улар сафида инқилобий ташкилот бўлмаса?». Сахарова шу мақсадда ўзбеклар билан бир-икки бор суҳбатлашганида Камолов деган одам ўзбекларда ҳам тараққий-парвар кишилар борлигини, эр-хотин Сахаровларни улар билан таништиришини айтган. Шундан сўнг, кўп ўтмай, улар қамоққа олинди. Камолов ТРМБ айғоқчиси экан 2 . Шу фактнинг ўзи ҳам рус махфий полицияси ва разведкаси мусулмон аҳолиси ўрта сида ҳам кенг жосуслик тармоғини ёйганидан далолат беради. Петербургда ишланган дастур бўйича рус мустамлакачила-рининг махфий сиёсий идоралари изчил ишлаб, Туркистон му-сулмонлари онгида жиддий тўнтариш юз берганини ва мил-лий-озодлик кураши куртак ёзиб бу ҳолат жадидлар сиймосида гавдаланганини яхши пайқашган. Улар генерал- губернаторнинг махсус суров анкетаси бўйича маҳаллий аҳоли кайфияти, дунё-қараши, рус ҳокимиятига ва тузумига муносабати, миллий мус- тақилликка интилиши ҳолларини чуқур ўрганишган. ТРМБ Ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, тожик ёшларининг дунёқараши ва хатти-ҳаракатларидан хабардор бўлиш учун уларнинг сафида ўз одамларига эга бўлгани ҳужжатлардан маълум. Чоризм 1892 йил 18 июндан кучга кирган «Ҳарбий ҳолатда деб эълон қилинган жойлар ҳақидаги қоидалар»ни Туркистон ўлкасида татбиқ этди. Бу рус мустамлакачилари учун турли ваколатлар дарвозаларини кенг очди. «Кучли муҳофазада» деб эълон қилинган жойда Туркистон генерал- губернатори маж-лис-йиғинларни тарқатиб юбориш, савдо-саноат корхоналари-ни ёпиш, матбуот органларини тақиқлаш, истаган одамини сургун қилиш, жаримага тортиш ва бошқа ҳуқуқларни олган. «Фавқулодда муҳофаза» деб эълон қилинган жойда эса бутун ҳокимият генерал-губернатор ёки у тайинлаган бош ноиб қўли- га ўтган. 1892 йил 18 июндаги «Қоидалар» эса ҳарбий ҳолатни ўрнатиб, фуқаролар ишини ҳам ҳарбийлар қўлига топширди. Туркистонда ҳар икки миршаблик қонунлари (1887 йилги Ни зом ва 1892 йилги қоида) қисқа узилишлар билан 1892 йилдан 1917 йилга қадар мунтазам амал қилди. Туркистондаги мустамлакачилар марказдан олинган кенг ваколатлари етмагандай, энди ўлкада худди мустабид хонлар замонасига тақлидона, ўлим жазосини ошкора ижро этишга рухсат олишди. Генерал-губернатор ҳарбий вазирга йўллаган мактубида ёзган: «Тажриба шуни кўрсатадики, бу ўлкада ошкора қатл ижросиги- на маҳаллий аҳолига яхши таъсир кўрсата олади. Сиздан, Россия ҳудудида ўлим ҳукмини ошкора ижро этмаслик ҳақидаги қонун- ни Туркистон ўлкасига татбиқ этмаслик учун зоти Олийлари ижозатларини олиб берсангиз, деб илтимос қиламан»'. Рус амалдорлари Туркистон халклари ҳуқукларини чеклаш сабабини шундай изоҳладилар: «Туркистон ўлкасининг ерли аҳолиси ҳали жуда паст ривожланиш босқичида турибди. Улар ўз маъмурияти ва судини ўзлари сайлаш ҳуқуқини тушуниши ва қадрига етиши учун ҳали жуда ғўр ва нодондир. Мазкур жамият қонун томонидан ўзига берилган ҳақ-ҳуқуқлардан фойдаланиш-ни билмайди. Бу ҳуқуқ унинг фақат зарарига хизмат қилади» 2 . Рус шовинистлари халқнинг кўтарилиши сабабини эса қу- йидагича изохлашган: «Ўлкани бир ҳовуч рус қўшини билан истило қилишда мисли кўрилмаган жанговар матонат кўрсат- ган рус кишиси ерлилар ўртасида афсонавий баҳодир тимсоли- га айланган эди. Келгиндиларнинг темир иродаси олдидаги қўрқув эса ерли аҳолида мусулмончилик тарбияланган ғайри- динларга нафратини улар қалбининг энг тубига яширган эди. Ана шунинг учун ҳам дастлаб рус ҳокимияти уларни осонгина бошқариб келди. Аммо эндиликда ерли омма илк истилочилар қиёфасини унута бошлади» 3 . Андижон туманбошиси полковник И. Бржезицкий бу фикр- ни янада ойдинлаштиради: «Ўлкадаги 27 йиллик хизматимдан келиб чиқиб шундай қатъий хулосага келдим: бизнинг ёввойи ерлиларга инсонпарварлик мутлақо тўғри келмайди» 4 . Князь Мансуров Давлат Думасининг ёпиқ мажлисида Рос- сияда яширин тарзда ҳукм суриб, 1861 йилда бекор қилинган қуллик (креспостнойлик) тузуми аслида Туркистонда бенуқсон амалга оширилганини тан олишининг замирида тарихий ҳа- қиқат ётарди. Россия парламенти — Давлат Думасида ноиб князь Мансу ров Туркистонда крепостной ҳуқуқ амадда эканлиги ҳақида гапирганда ҳеч қандай муболаға бўлмаган.

Похожие

Узбекистоннинг Шуролар даври тарихшунослиги
Ислом ва Марказий Осиё халклари
Туркистон мухторияти ва унинг такдири
Туркистон фани ва маданиятининг жахоншумул ахамияти
Туркистон Автоном Совет Республикаси