Темур ва Темурийлар даври маданияти (XIV асрларнинг иккинчи ярми XV) - История - Рефераты

Темур ва Темурийлар даври маданияти (XIV асрларнинг иккинчи ярми XV)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

www.arxiv.uz Темур ва Темурийлар даври маданияти ( XIV асрларнинг иккинчи ярми XV ). XVII - XX асрларда Марказий Осиё маданияти Режа: 1. Темур ва темурийлар давлатининг ижтимоий-иқтисодий, маданий маиший тараққиёти. 2. Маъморчилик, тасвирий санъат ва амадий санъат. Илм- фан ва адабиёт. Санъат, фалсафа ва дин. 3. Марказий Осиёда мустақил хонликларнинг вужудга келиши ва маданиятнинг аҳволи ҳамда уларнинг ўзаро маданий алоқалари. 4. Марказий Осиё маданиятига Рус ва дунё маданиятининг таъсири.

www.arxiv.uz 1.Темур ва темурийлар давлатининг ижтимоий-иқтисодий, маданий маиший тараққиёти. Темур ва темурийлар даври Ўрта Осиё маданиятида алоҳида давр ҳисобланган бў давр хусусан, ўзбек маданиятининг бугунги ҳуқуқий жойлашуида асос бўлиб хизмат қилади. аввало, бу давр маданияти Темур асос солган кучли давлатчилик тамойиллари асосида шаклланган ижтимоий- иқтисодий тараққиёт билан боғлиқдир. Амир Темур даврида Ўрта Осиёнинг мустақил бир давлат қилиб бирлаштирилиши мамлакатнинг иқтисодий-маданий тараққиётига ижобий таъсир кўрсатади. Илм-фан, адабиёт ва санъат, ҳунармандчилик ва меъморчилик равнақ топди. Мамлакат пойтахти Самарқанднинг ободончилиги йўлида маҳаллий ва чет мамлакатларидан кўплаб фан ва санъат аҳлларини, ҳунарманд меъморларни ва мусаввирларни тўплади. Темур марказлашган давлат тузиш жараёнида ишлаб чиқаришга, хусусан қишлоқ хўжалигига алоҳида эътибор берди. Ўрта Осиёда қишлоқ хўжалиги сунъий суғоришга боғлиқлигини яхши тушунган Амир Ангор каналини қаздирди ва Мурғоб водийсида суғориш ишларини йўлга қўйди. Самарқанд ва Шаҳрисабз шаҳарлари оқар сув билан таъминланади. Лалмикор ерларда ариқлар қазилди. Деҳқончиликда донли экинлар, пахта, зиғир экилган. Буёқ учун рўян ўсимлиги, шунингдек пиллачиликда тутлар кўп экилган. Узум, лимон етиштирилган. Ободончилик, суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши иқтисодий ҳаётда муҳим соҳа-ҳунармадчилик, савдо ва товар-пул муносабатларининг тараққиётига ижобий таъсир кўрсатди. Ҳунармандчилик тармоқларининг кўпайиши туфайли шаҳарларда ҳунармандчилик маҳаллаларининг сони ортиб, янги бозор расталари, тим ва тоқлар қурилди. Тўқимачилик, қуролчилик, чилангарлик, темирчилик ва бинокорлик соҳалари асосий ўрин тутган. Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Шоҳруҳия, Термиз, Шаҳрисабз, Қарши шаҳарларида янги ҳунармандчилик маҳалалари қурилиб, савдо марказига айланди. Ип, жун, каноп толасидан газмоллар тўқилган. Ипакдан шойи

www.arxiv.uz газламалар атлас, кимхоб, банорас, дуҳоба, ҳоро, дебо каби газмоллар тўқилган. XV -асрда металл буюмлар-уй-рўзғор буюмлари, асбоб-ускуналар, қурол- яроғлар кўплаб ишлаб чиқарилган. Самарқанд қуросозлар марказига айланиб, совутсозлар маҳалласи қурилган. Шаҳарларда мис ва жездан буюмлар ва мис чақалар зарб қилинган. Темур фармони билан Уста Иззоддин Исфаҳоний ясаган жез қозон ва шамдон ҳозиргача сақланиб қолган. Мисгар ва чилангарлар металлни тоблаш, қуйиш, сиртига нақш солиш, олтин ва кумуш суви юритиш каби мураккаб ишларни бажарганлар. 2.Маъморчилик, тасвирий санъат ва амадий санъат. Илм-фан ва адабиёт. Санъат, фалсафа ва дин. Ўрта Осиё заминида темурийлар даври илм-фан, адабиёт, санъат соҳаларида камолот босқичига кўтарилди. Темурийлар давлатининг қудрати айниқса меъморчиликда намоён бўлди. Оқсарой пештоқида битилган «Қудратимизни кўрмоқ истасангиз биноларимизга боқ!» деган ёзув Темур давлатининг сиёсий вазифасини ҳам англатар эди. Темур даврида Мовароуннаҳр шаҳарлари қурилишида истеҳкомлар, шоҳ кўчалар, меъморий мажмуалар кенг кўлам касб этади. Илк ўрта асрлардаги шаҳарнинг асосий қисми бўлган «Шаҳристон» дан кўлам ва мазмуни билан фарқ қилувчи «ҳисор» қурилишини Самарқанд ва Шаҳрисабзда кузатиш мумкин. Темур даврининг Кеш шаҳар қурилиши якунланди. «Ҳисор»нинг жануби-ғарбида ҳукумат сороий Оқсарой ва атрофида работлар, боғ-роғлар қурилди. Шаҳар маҳаллалардан иборат бўлиб, гузарларга бирлашган. Шаҳарда меъморий мажмуалар шаклланиши Темур ва темурийлар даврининг янги босқичига кўтарилди, иншоотлар кўлами билан бирга унинг шакли ҳам улканлашди. Бу жараён муҳандислар, меъморлар ва наққошлар зиммасига янги вазифаларни қўйди. Тумурийлар давригача ва ундан кейин ҳам Мовароуннаҳр ва Хуросон меъморчилигида безак ва нақш бу қадар юксалмаган. Темур ва Улуғбек

www.arxiv.uz даври меъморчилигида безакда кўп ранглилик ва нақшлар хилма-хиллиги куратилади. Эпиграфик битикларни бинонинг махсус жойларига, хаттотлик санъатини мукаммал эгаллаган усталар олти хил ёзувда ишлаган. Темурийлар даврида қурилган саройлар икки хил бўлган. Биринчиси- маъмурий-сиёсий мақсадда бўлиб, қалъа ёки шаҳар ичида қурилган. Иккинчиси-шаҳар ташқарисидаги боғларда қурилган қароргоҳларда қабул маросимлари, мажлислар ўтказилган ва хордик чиқарганлар. Амир Темур ва Улуғбек даврида тасвирий санъан турли йўналиш бўйича юксалди. Исломда жонли нарсалар тасвирига сиғинмаслик тасвирий санъатда нақшнинг равнақига сабаб бўлди. Ўрта Осиёда араблар босқини туфайли тўхтаб қолган деворий суратлар ва умуман тасвирий санъат Темур даврида янги шакл ва мазмунда тикланди. Хаттотлик-қўлёзма адабиётнинг ажралмас бир қисми ҳисобланган. Миниатюра-тасвирий санъатга ҳам аввало нақш сифатида қаралган. Темурийлар даврида тикланган деворий суратлар эса XVI асрда яна тўхтаб қолди. Самарқанддаги Темурийларнинг сарой- қароргоҳларида қабул маросимлари, жанг воқеалари, ов манзаралари, халқ байрамлари тасвири тушурилган деворий суратлар бўлган. Хаттотлик санъати тараққиётига XV асрда анъанавий насхи, куфий, деворий хатлари билан пештоқларни безовчи махсус устахоналар китоботчиликнинг равнақига ижобий таъсир кўрсатди. Амир Темур даврида Самарқандда миниатюра рассомчилик мактаби ташкил топди. Ҳозир Туркия ва Берлик кутубхоналарида сақланаётган кўчирма-ҳомаки миниатюра нусхалари XIV - XV асрларга оид бўлиб, уларда алоҳида шахслар, дарахтлар, гуллар, кичик композициялар, нақшларда чизиқлар уйғунлиги, ҳаракатлар аниқлиги, қиёфаларнинг ўз ўрнида жойлаштирилиши билан ажралиб туради. Темурийлар даврида маданиятнинг юксалиши бадиий ҳунармандчиликнинг турли шаклларида намоён бўлди. Бадиий ҳуранмандчилик асосан меъморчилик билан боғлиқ бўлмай, кошинкорлар кулолчилиги, ёғоч ва тош ўймакорлиги билан ҳам боғлиқ эди.

www.arxiv.uz Темур ва унинг авлодлари адабиёт ва санъатга, илм-фанга яқин кишилар эди. Темурийлардан 22 та ижодкор-шоир бўлиб, улар ўзлари шеър ёзиш билан бирга ижодкорларга хомийлик ҳам қилган. Халил Султон, Ҳусайн Байқаро кабилар ўз шеърларидан девон тузганлар. Темурийлар даврида яратилган адабиёт тасаввуфнинг адабиёти даражасини бегилади. Адабиёт тасаввуфнинг ғоявий мазмунида илоҳий масалаларни қамраб олиб умуминсоний тафаккурни ифодалайди. 3.Марказий Осиёда мустақил хонликларнинг вужудга келиши ва маданиятнинг аҳволи ҳамда уларнинг ўзаро маданий алоқалари. Марказий Осиёда темурийлар даврида маданият классик даражаси билан дунёга машҳур бўлди. Шайбонийлар ва Аштархонийлар даври ( XVI - XVIII асрлар) да мамлакат феодализмнинг мураккаб жараёнларини бошдан кечирди. XVI асрда ҳунурмандчиликнинг ривожланиши транзит ва ички савдонинг кенгайишига ёрдам бердиғ бу даврда ҳунармандчиликнинг 60 дан ортиқ тури мавжуд эди. Марказий Осиё, Ҳиндистон, Эрон, Балх, Россия,Туркия ва бошқа мамлакатлар билан савдо-сотиқ дипломатик алоқада бўлган. XV - XVI асрларда Мовароуннаҳрда илм-фан анча ривожланди. Адабиёт, тарих, меъморчилик ва тасвирий санъат ўзига хос ривожланиш босқичини босиб ўтди. Хонликлар даврида қурилиш иншоотлари турлари янада такомиллашади, кўплаб жамоат бинолари (карвонсаройлар, кўприклар, сардобалар, ҳаммом, тим ва бошқа савдо расталари) қурилади. Монументал биноларнинг тарихи, қиёфаси ўзгаради, ҳунармандлар уюшмалари вужудга келади. Марказий Осиёда хонликлар ва амирлик ўртасидаги низолар бўлиб турсада, маълум даражада деҳқончилик, ҳунармандчилик, савдо-сотиқ давом этди. Фан, адабиёт, санъатнинг ривожланиши кўпроқ сарой доирасида бўлиб, ҳам диний, ҳам дунёвий асарлар ёзилди. Гарчи ўз даври тарихнавислиги ўша

www.arxiv.uz хонлик ва амирликдаги сиёсий воқеалар салномасини ифодалайди, ўша давр руҳи акс этганлиги билан тарихий аҳамиятга эга. Бу даврда Марказий Осиёда икки турдаги мактаб мавжуд эди: қуйиси- мактаб ва олий-мадраса. Бошланғич мактабда савод ўргатилар ва диний матнлар ёдланар эди. Мадрасада ҳам илоҳият ўқитилар, шунингдек араб тили сарфу наҳви (грамматикаси), нотиқлик санъати, алжабр ва ҳандаса асослари ўргатилан. Бундан ташқари Хофиз, Бедил, Навоий асарлари ўқитилган. XVIII аср охирларидан Хива хонлигида таъмирлаш ва шаҳарсозлик ишлари авж олади. Оллақулихон мадрасаси, Раҳмонқули иноқ саройи ҳажм жиҳатидан анча маҳобатли қурилган. Қўқон хонлиги маъморчилигида ранг- баранглик ва ёрқинлик, пардоздаги кошинларнинг ёрқин товланиши каби хусусиятлар айниқса Худоёрхон саройида яққол намоён бўлади.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Асарлар. 3 жилд Т.:Ўзбекистон 1996 2. Каримов И.А. Амир Темур давридаги бунёдкорлик ва ҳамкорлик рухи бизга намуна булаверсин. Асарлар. 4 жилд. Т.:Ўзбекистон 1996 3. Каримов И.А. Амир Темур-фахримиз, ғурурримиз. Т., 1996 й. 4. Абдурахмонов А. Улуғбек академияси. Т., 1994 й. 5. Абдуғофуров А. Ижодкор Темурийлар ғғ Фан ва турмуш 1991й, №9 6. Абдунабиев А. Вклад мировую цивилизацию. Т.:Ўзбекистон 1998 7. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т., 1994 й. 8. Аҳмедов Б. Амир Темур. Т., 1995 й. 9. Амир Темур ва Улуғбек даври тарихи ва маданияти. Т., 1996 й. 10. Амир Темур жаҳон тарихида. Т.: Шарқ. 1996 11. Иванин М. Икки буюк саркарда-Чингизхон ва Амир Темур. Т., 1994 й. 12. Имомназаров М. Миллий маънавиятимиз асослари. Т., 2001. 13. Маданиятшунослик. Маъруза матни. Т., 2000. 14. Муҳаммаджонов А. Темур ва темурийлар даври. Т.: Фан, 1996 15. Мўминов И.М. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни. Т.,1994 й. 16. Отамуродов С., Хусанов С., Раматов Ж. Маънавият асослари. Т., 2002. 17. Темур тузуклари. Т., 1991 й. 18. Хильда Хукхем. Властитель семи созвездий. Т., 1995 г. 19. Хайруллаев М. Уйғониш даври ва Шарқ мутафаккирлари. Т., 1991.

Похожие

Темур ва Темурийлар даври маданияти

Темур ва темурийлар даври тарихи тарихшунослиги

Амир Темур ва темурийлар даврида Моварауннаҳр ва Хуросонда давлатчилик ривожи

Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари

Амир Темур даврида ўзбек давлатчилигининг мустахкамланиши. ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт