Tarixning antik falsafasi - История - Рефераты

Tarixning antik falsafasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Gretsiyada tarix fani. 2. Geradot – ilmiy tarixning yaratilishi 3. Polibiy 4. Tit Liviy 5. Avgustin va uning talimotida xristian dining tasiri

www.arxiv.uz Gretsiyada tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas. Greklarning tasavvuricha tarix fan emas, balki sanatdan va pand – nasihatdan iborat, shu sababli qadimgi greklar boshqa fanlar singari tarihning ham о `z muzasi bor, bu muza Kliodir Klmo boshqa muzalar bilan bir qatorda sanatlar xudosi Apolon ayonlari orasida b о `lgan, deb hisoblaganlar . Greklar tarixiy voqealar t о `g`risida chiroyli va pand – nasixatli hikoyani xammadan k о `proq qadirlaganlar. Ular tarixning asosiy vazifasi pand – nasixatdan iborat deb hisoblaganlar. Dastlabki vaqtlarda logograf deb ataluvchi kishilar (“logos” “s о `z”, “grafo”- yozaman demakdir) shaharlarning odatda о `zlari tug`ilgan shaharlarning tarixi t о `g`risida yozganlar. Logograflar eramizdan avvalgi VII asrda va V asrning boshlarida yashaganlar. О `z asarlarida ular biron shaharning tarixini yozganlar, lekin ular bu tarixni afsona bilan aralashtirganlar. Geradot – ilmiy tarixning yaratilishi. Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz. Uning t о `qqiz t о `mli tarix asarining har biri yuz ellik va undan ortiq hikoya, rivoyat va о `ziga xos tarixiy novellalarni о `z ichiga oladi. Geradot asarlari Plutarx, Yustin, ijodlariga ham katta tasir о `tkazgan, taniqli tadqiqotchi M, Mandesning fikricha Yustinning k о `pgina fikrlari Geradotdan olinganligi Diadorning k о `pgina tasvirlari Fukididga yaqin turganligi qayd etiladi. Arrian Ksenofont ijodini davom ettirganligini ochiq oydin aytadi. Geradot yoshligididan syoxat qilishni yashi k о `radi. Galikarnos port shahri, savdo-sotiq bilan shug`illanuvchi savdogarlar, y о `lovchilar shahri b о `lgani uchunmi о `spirinlik yillaridayoq u yaqin atrofdagi mamlakatlarga borib qoladi. Dengiz shunqori va sayohlari tilidan g`aroyib sarguzashtlarni tinglashni juda – juda yoqtiradi. “eron tarixi kitobi” Geradot etiborini ayniqsa о `ziga tortadi. Xaronning “Eron tarixi” kitobida Ahamoniylar davlatiga qaram b о `lgan Osiyodagi k о `pgina malumotlar haqida qimmatli malumotlar bor.

www.arxiv.uz Gerodot tug`ilgan о `lka tarixiy sarguzashtlarga boy edi. Bunday tarixiy voqealarni k о `p eshitgan Gerodot keyinchalik haqli ravishda tarixiy hikoyalar ijodkori b о `lib, qoladi. Gerodotning ona shahri Galikarnos hokimi Lagdimid qarshi k о `tarilgan isyonda Paniasid bilan bostiriladi. Geradot esa mamlakatdan quvg`in qilinadi. Shundan s о `ng b о `lajak tarixchi Osiyo b о `ylab safarga chiqishga qaror qildi. Geradot qora dengiz qirg`oqlari b о `ylab safardaligida Olviya shahri va ularga yaqin joylashgan skiflar haqida qiziqarli malumotlarni eshitadi. Undan ilgari ham skiflar haqida talaygina kitoblarni о `qib ularning hayot kechirish tarziga qiziqib qolgan edi. Geradot Samos orolida bir muncha vaqt b о `lib, Osiyo b о `ylab safarga j о `naydi. Geradot dastlab, Ahamoniylar davlatining markazi b о `lgan suz shahriga keladi.efes va Sard shaharlarida b о `ldi. Kichik Osiyodagi Galis, Mesopatamiyadagi Efrat va Tigr daryolaridan о `tadi. Geradotning fikricha, Kaspiy b о `ylarida k о `chmanchi massagetlar yashaydi. Massagetlar baliq g о `shti, parranda va sutli taomlarni istemol qilishadi. Bu yerning xalqlari juda jangari b о `lishgan. Aytishlaricha Eron shohi Kir xam ularni о `ziga b о `ysudira olmagan. Geradot Mesopatamiya va Vaviloniya о `lkalarining tabiatiga ham keng t о `xtaladi. Bu joylar Orol dengiziga yaqin b о `lib, ayrim tadqiqotchilar bu о `lkalarga Geradot kelmagan deyishsa, boshqalar kelgan deyishadi. Geradot О `rta Osiyo haqida muhim malumotlar keltiradi. Bu yerda bir necha hokimliklar mavjudligini, ularning hammasi ulkan Eron davlatiga qaram ekanligini tasdiqlaydi. Bu hokimliklarni aniq nomi bilan ataydi. Jumladan, Baqtriya, Girkaniya, Kaspiy, s о `g`dlar, saklar, xorasmiylar va oriylar, bu о `rinda izoh talab nomlardan oriylar Afg`onistonning g`arbiy qismiga joylashgan elatlardir. Baqtriyaning poytaxti о `sha vaqtda Balh shahri b о `lgan kaspiy hokimligida Turkmanistonning janubi- g`arbiy qismida joylashgan qabilalar kirgan Xorazmiylar xorazmliklar, s о `g`dlar Politmet (Zarafshon) b о `ylarida, saklar Tyanshan tog`ining g`arbiy etaklarida joylashgan edilar. Shundan s о `ng Geradot Hindiston о `lkasida sayohatini davom ettirib, Panjobga boradi. Bu yerga bostirib kelgan Doro haqida qimmatli malumotlar t о `playdi. Geradot keyingi asarlarida Liviya, Misr о `lkalarini ham keng tasvirlaydi.

www.arxiv.uz Geradot tarixning shunchaki xabarchisi emas, balki tarixni jonlantirib k о `rsatuvchi yetuk ijodkordir. Uning skiflar haqidagi asarlari nihoyatda bebaxo va qadrli. Geradotning “skiflar” asari jahon xazinasida munosib о `rin tutgan, bu asar juda k о `plab tillarga tarjima qilingan. Skiflarni birinchi b о `lib, jahonga tanitgan ham Geradotdir, XVII – XVIII asrlardayoq rus imperatorlari Geradotning “skiflar” asarini juda katta qiziqish bilan о `qishgan va juda k о `p nushalarda tarjima qilishga buyuruq berishgan. Natijada, asar bir necha marta tarjima qilinib, qayta-qayta nashr etiladi. Skiflar haqida Geradotdan ilgari Yunon olimlari Gomer,Esxil ham yozganlar, lekin skiflarning xaqiqiy va birinchi targ`ibotchisi Geradot edi. Geradotning “skiflar” asarining uslubi, undagi hikoyalarning xarakterli xususiyat- lari haqida bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari yuzaga keldi. Bu ilmiy tadqiqotlar ichida ayniqsa, I. Y. Timoshenkoning “ Geradot va uning asari” Vitold Klingerning “hikoyachilik motivlari” asarlari shuningdek, sharq halqlarini tarixiy hikoyalari” kabi juda katta axamiyatga ega b о `lgan ijod durdonalari yuzaga keldi. Geradot katta ishga q о `l uradi. Faqat skiflarni emas Yevropa va Osiyodagi hatto Afrikadagi k о `pgina qabilalarning hayotiga oid malumotlarni aks ettiradi. Geradot ijodi Tarix nomli T о `qqiz kitobi katta ilmiy xazinani tashkil etib, bu kitoblarning har qaysisi yuzlab hikoyalarni о `z ichiga olgan. Geradot antik davrdagi boshqa olimlardan shu bilan farq qiladiki, u fidoyi tarixchi edi. О `z hayotini taxlikaga q о `yib b о `lsa – da ijod dardida uzoq yurtlarni kezdi. Jahongashta tarixchi ne - ne xavf – xatarlarlarga duch kelmadi. Bu safarlarida u avval о `z k о `zi bilan k о `rib, qulog`i bilan eshitgach, keyin ijod qilardi. Xar qanday faraz va taxminlar uning uchun begona edi. U minglab qabila va elatlarda b о `ladi. Yuzlab daryolarni kechib о `tadi. О `sha paytda xech bir olimning qadami yetmagan uzoq о `lkalarni kezadi.xali k о `p k о `rilmagan mavzularni birinchi b о `lib yoritadi. Shuning uchun ham Geradot nomi tariximizda alohida axamiyat kasb etadi. Yuqoridagi faktlar asosida biz aytishimiz mumkinki ilmiy tarixning yaratilishida Geradotning Tarix asari muxim axamiyat kasb etadi. Polibiy.

www.arxiv.uz Eramizdan avvalgi II asrning ikkinchi yarimida Polibiy “umumiy tarixni” yozgan. Unda eramizdan avvalgi 264-146 yillardagi voqealar bayon qilingan. Uning bu asari ilmiy tadqiqotdir. Polibiy grek istoriografiyasining eng yaxshi ananalariga amal qilgan. Ammo uning siyosiy qarashlari Rim jamiyatidagi konservativ tabaqalarning manfatlarini ifoda qilgan. Polibiy Rimning о `rta dengiz sharqiy qismining hayotiga aralashishini kuzatib, unda Rim hokimiyati о `rnatilishi muqarrar degan hulosaga kelgan. U о `zining asrida Rimning bir qancha qabilalar va halqlarni о `ziga b о `ysundirilishining sabablarini k о `rsatib berishga, yani rim davlatining vujudga kelish tarixini yaratishga xarakat qilgan. Polibiy Rim davlatining qudratini uning davlat tuzumidagi xususiyatlaridan deb bilgan, uning nazarida bu tuzumni idora qilishining aristokratik, demokratik va monarxik shakllari ajoyib tarzda bir – biri bilan q о `shilib ketgan. Polibiy manbalarni juda sinchiklab tekshirgan, mamlakatning geografik xolati va uning iqlimini о `rgangan. U antik davr tarixining odat xukmidagi adabiy usullaridan foydalangan. U voqeaning bayonotida voqeada ishtirok qiluvchi nutqlarini kiritgan. Polibiy bu bilan ularning gaplariga mumkin qadar “haqiqiy” tus berishga xarakat qilgan. U manbalarning naqadar rostligini aniqlab, tarixiy voqealarning sabablarini ayrim shaxsning ish va xarakatlarida k о `rgan xolos. Polibiy tarix chinakam voqealarni izohlashga va bu voqealarning keyinchalik taraqqiyot y о `lini belgilashga imkon beradi. YAni tarix “nasixat berishi” “ о `rgatishi” mumkin amaliy jihatdan foydali b о `lishi mumkin deb faraz qilgan. Tit Liviy. Tit Liviy Rimning afsonaviy zamondan boshlab о `zi yashagan davrga о `tgan butun tarixini yozishga harakat qilgan. Uning bu g`oyat puxta asari 142 ta kitobdan iborat b о `lgan, lekin undan atigi 38 tasi va boshqa bazi kitoblaridan parchalar saqlangan xolos. Tit Liviy tarixni yodgorlik deb bilgan. Uning fikricha, tarix о `rnak b о `la oladigan namunalarni k о `rsatishi bizning avlodlarimiz k о `p yillar davomida k о `rib kelgan, ofatlardan qanday qilib, saqlanishiga о `rgatishi lozim.

www.arxiv.uz Tit Liviy voqealarning sababli bog`lanishlarini aniqlash ularni izohlash va bu voqealar rostmi – y о `qmi, bu haqda bosh qotirmagan. Uning asarlarida Fukidid, Polibiy asarlariga xos tarixiy tanqidlar y о `q. Tit Liviy, Sitseronga taqlid qilishga uringan u bu urinishda muvaffaqiyat qozona olmagan. Uning birinchi ikkinchisidan asrlar ajratib turgan qaxramonni bir xil chiroyli fikr yuritishadi, bir xil harakat qilishadi va bir xil gapirishadi. Tit Liviyning respublika tarixidan qimmatli manba b о `lish asarlari muallifning fikricha kitobxonga chuqur tasir qilmog`i lozim b о `lmagan. Uning asarlari ilmiy tadqiqot emas, balki V. G. Belinskiy aytganidek, sanatkorning asari sanat asaridir. Korneliy Tatsit Korneliy Tatsit (taxminan 54-120 yillar) bu davr eng mashxur tarixchilardandir. Zodagon suvoriy oilasidan chiqqan Tatsit yoshligida Britaniyada harbiy xizmatda b о `lgan. U mashhur lashkarboshi Yuliy Agrikolaning yaqin d о `sti b о `lgan. Imperator Domitsian Agrikolani qatl qildirgandan keyin unga homiylik qilgan Tatsit imperatorning qaxridan k о `r qilib bir necha vaqtgacha surgunda yurgan. Domitsian xalok b о `lgandan keyingina Tatsit Rimga qaytganidan s о `ng u senator b о `lib olib, magistraturada buyuk lavozimni egallab kelgan. Uning abadiy faoliyati ham ana shu davrga mansubdir. Tatsit eramizning 68 yilidan to 96 yiligacha b о `lgan davrni ichiga olgan “tarixlar” ni, Avgustning о `limidan (eramizning 14 - yili) Neronning xalokatigacha (eramizning 68 – yili) b о `lgan davrning “Yilnomalar”ini, shuningdek “Germaniya” nomli kichikroq asarini yozgan. Tatsit bu s о `nggi asarida german qabilalarining va Rim imperiyasi tuprog`idan tashqari yashagan boshqa Yevropa qabilalari va elatlarining etnografiyasini mufassal bayon qilgan. Tatsit о `z asarlarida ayniqsa “ Yilnoma” larida Rimning о `tmish respublika davrini k о `klarga k о `tarib maqtagan b о `lsa, о `z zamonasining siyosiy tartibini Yuliy – Klavdiylar sulolasidan b о `lgan imperatorning о `zboshimchaligi va istebdodini qattiq qoralab yozgan. F.Engels Tatsitni eski Rim patritsiylari tafakkurining s о `nggi namoyandasi degan edi. Tatsit siyosiy voqealarning borishini bayon qilar ekan, u о `zining bayon qiladigan materiallarini asl hujjatlar asosida sinchiklab о `rganib chiqqan “Yilnoma” larida

www.arxiv.uz keltirilgannutqlar ham obidalardagi yozuvlar va arxeologiya malumotlari bilan tasdiqlanadi. Tatsit asarlarining bir qismigina zamonamizgacha saqlanib kelgan. “Tarixlar”ining uchdan bir qismigina saqlangan “Yilnomalar”ini k о `p qismi saqlanmagan, shunday b о `lsada, Tatsitning tarixiy asarlari eramizning I asridagi Rim imperiyasi tarixi t о `g`risidagi tasavvurimizning negizini tashkil etadi. Ilk Xristianlik tarixi falsafasi. Xristian dunyoqarashining tasiri. Rim imperiyasi parchalanib, uning о `rnida о `rta asr G`arbiy Yevropa sivilizatsiyasi yuzaga kelgunga qadar о `ziga xos о `tish davri sodir b о `ldi. О `tish davrida yangi sivilizatsiya manaviyati va mafkurasi asoslari shakllandi. Eski dunyoning majusiy manaviyati uning dunyoqarashi va tafakkur tarzi Rim imperiyasi tanazzulga uchragan vaqtda mavjud b о `lgan ijtimoiy mafkuraviy va axloqiy muxitga zid kelganligi uchun turli elatlar va etnik guruxlardan tashkil topgan fuqarolar va qullarning manaviy madaniyatining yani sivilizatsiya kurtaklari b о `lgan xristian manaviyati, dunyoqarashi va falsafasiga о `z о `rnini b о `shatib berishi davr taqozosi b о `lishi bilan birgalikda uning shakllanishiga majusiy madaniyat va manaviyat ananalari qattiq qarshilik k о `rsatadi. Rim imperatorlari bu kurashda ijtimoiy siyosiy va manaviy – tashkiliy taqib qilish usullarini q о `lladilar. Sharqdan kelgan dinlarning tarqalishi imperiyaning о `zida turli bidatchi diniy y о `nalishlarning faoliyat k о `rsatishi manaviy va mafkuraviy vaziyatni yanada murakkablashtirdi. Mana shunday sharoitda xristianlik inson va jamiyatni manaviy poklikka, ruhiy kamolotga olib boradigan talimot ekanligini asoslash shu talimotni ximoya qilish, yani apologik (yun. Oro logia – biron narsani yoki kimsani himoya qilish) tadbir k о `rish ehtiyoji tug`ildi. II va III asrda xristianlik tarixida apologetika yoki apologetlar davri vujudga keldi. Apologetika s о `zining lug`aviy manosi himoya qiluvchi demakdir. YAni xristian diniy aqidalarini turli xujumlardan himoya qilishdir. Apologetlar davlatining xristianlikka nisbatan dushmanligini bartaraf qilishga intilishi bilan birgalikda о `zlarining asarida xristianlik talimotini asrashga qolaversa, Rim saltanatini oqlab b о `lmasligini k о `rsatishga harakat qildilar. Afinada Misrlik oilada

www.arxiv.uz tug`ilgan Kliment xristian falsafasini ishlab chiqishga harakat qilgan apologetlardan biridir. U platonizm va stoitsizmni chuqur о `rgangan, xristianlikni qabul qilganidan keyin ham falsafaga nisbatan hurmatini saqlagan. Uning fikricha yunon falsafasini xristianlik bilan shunday sog`lomlashtirish kerakki, undaki har bir odam xristian falsafasini qimmatini k о `ra olsin va yana shuni takidlaydiki, falsafa xristianlikka, xususan ilohiyot ilmiga muqaddima b о `lishi mumkin, xolos. Falsafani xristian etiqodiga nisbatan muqaddima ekanligi, deydi. Kliment, Iso Masihning о `zi tomonidan belgilangan insonlarni qutqarish uchun tanada mujassamlanib kelguniga qodir Iso Masih yahudiylarga qonun va ellinlarga falsafa berdi. Shu bilan xristian olamini qutqaruv ishiga tayyorladi. Xristian diniy-falsafiy taraqqiyotining yanada rivojlanishi bosqichi III-V asrlarga t о `g`ri keldi. Bu davrda rivojlangan patristikada (patristikaning lug`aviy manosi “ota”ni anglatib, bu nom k о `pincha xurmat manosida harbiy yepiskoplarga berilgan) о `zgacha g`oyaviy va mafkuraviy vazifalar turgan edi. Patristika davrida xristian ilohiyotini tartiblashga xarakat qilgan cherkov otalari tomonidan ikki sobor Ilkiy (325 – yil) va xalkidan (451- yil) oralig`ida birinchi muxim asarlar yozildi. Sharqda ulardan biri Ioan Zlotust (347-407) dir. G`arbda esa cherkovning eng yirik otasi Avreliy Avgustin b о `lib, muqaddas (Blajenniy) deb nom olgan edi (354 – 430). Avgustin va uning talimotida xristian dining tasiri Avgustin shimoliy Afrikada joylashgan Numidiya viloyatining Tagosta shahrida rimlik amaldor oilasida tug`ilgan. Otasi majusiy b о `lib, onasi xristianlikni qabul qilgan. U lotin tilini puxta egallaydi. Avgustin adabiy merosini 100 ga yaqin kitob, 500 vaznasi – xat 200 noma tashkil qiladi. Uning tarkibidan “Akademiklarga qarshi” (386), “Baxtli hayot xaqida” (386), “tartib haqida” (386) “Monologlar” (387) “ Jon manguligi haqida” (387-389) “ О `qituvchi haqida” (388-389), “t о `g`ri din haqida” (390), “Erkin iroda haqida”(388-395), “Tavba” (401), “Tazarru” “ilohiy shahar haqida” (413-426) kabi asarlar joy olgan. Avgustin xristian iloxiyotchilaridan biri sifatida G`arbiy Yevropa о `rta asr manaviy – diniy hayotiga katta tasir k о `rsatdi. U antik falsafaga yangicha talqin berdi. XIII asrga qadar

www.arxiv.uz ijtimoiy tafakkurning asosi hisoblangan diniy- falsafiy talimotni ishlab chiqdi. Shuningdek xristian tarix falsafasiga asos soldi. Avgustin falsafasi xristian diniy talimoti va qadimgi talimotlarni taqqoslash mahsulidir. Avgustin uchun aniq davr falsafiy doktarinalaridan Platon talimotini asosan neoplatonchilar talqini orqali о `rgangan. Avgustin talimoti о `rta asr tafakkurini belgilochi manaviy omilga aylanib, butun G`arbiy Yevropa xristianlik talimotiga katta tasir k о `rsatadi. О `rta asr patristika vakillaridan birortasi Avgustin darajasiga k о `tarila olmagan. U uning izdoshlari diniy falsafada xudoni va ilohiy muhabbatni anglash inson ruxining asosiy maqsadi, yagona hayot qadriyati, deb bilganlar. U sanatga madaniyat va tabbiy fanlarga nixoyatda xam etibor bergan. Avgustin о `z falsafasining xristian asosiga katta axamiyat bilan qaragan uning falsafasi Geotsentrik ruhda, yani xudo falsafiy tafakkur markazidir. Xudo birlamchi va boshlang`ich prinsipdan kelib chiqib, u jon tanadan iroda va sezgi aqldan ustun, deb takidlaydi. Xudo bilish sababchisi hamdir, xudo inson ruhiga tafakkuriga nur kiritadi, odamlarga haqiqatni tanishda yordam beradi. Xudoga intilish inson uchun tabbiy va faqat u tufayli kishi baxtga erishishi mumkin. Shunday qilib, Avgustin falsafada ilohiyot uchun katta y о `l ochib beradi. Avgustinning butun falsafasi yagona mutlaq va mukammal xudo haqidagi talimotda mujassamlashgan. Dunyo ilohiy yaratish kabi ahamiyatga ega emas, u faqat sharpadir, xudosiz hech narsa qilish ham, hech narsa bilish ham mumkin emas. Avgustin talimotiga, xudoning erkin faoliyatining mahsuli b о `lgan olam aqli yaratilgan xudo uni о `z shaxsiy g`oyasi bilan yaratgan. Xristian platonizmi – Platonning g`oyalar haqidagi talimotning Avgustinga talqini (varianti)dir. Avgustin talimotiga, xudoga real dunyoning ideal timsoli yashiringan. Avgustin falsafasida yaxshilik va yomonlik ular о `rtasida farq masalasi muhim masalalaridan biri edi. Uningcha bir tomondan yani xudo tomonidan yaratilgan dunyo yaxshilik b о `lmasligi mumkin emas. Ikkinchi tomondan yomonlikning mavjudligi shubhasizdir. Shuning uchun Avgustin takidlaydiki yomonlik tabiatiga xos emas, u erkin ijodning mahsulidir. Xudo dunyoni yaxshilik manbai qilib yaratgan lekin

www.arxiv.uz yovuz iroda zaharlangan. Bundan о `z navbatida boshqa bir xulosa chiqariladi. Yomonlik yaxshilikka mutlaq ravishda qarama – qarshi emas, u faqat yaxshilikning noqis tomoni, Mutlaq yomonlik y о `q, mutlaq yaxshilik bor. Avgustin dunyoda yomonlik mavjudligini inkor qilmaydi, lekin uni faqat yaxshiligi y о `qligidan deb hisoblaydi. Yaxshilik va yomonlik masalasi Avgustin axloqiy talimotida ham muhim о `rinni egallaydi. Uningcha yomonlik odamlardan kelib chiqadi, xudo mexribonligining mahsulidir. Inson yomonlik uchun javob beradi, yaxshilik uchun emas. Avgustin asarlarida ikki – iloxiy va dunyoviy shaharlar mohiyatining tahlili. Avgustinning yirik apologetik asarlaridan biri “Ilohiy saltanat haqida” risolasidir. 410 – yilda Alarix tomonidan Rimning xonavayron qilinishidan vahimaga tushgan odamlar, bu falokat rimliklarning eski dinlaridan voz kechib, xristianlikni qabul qilganliklari uchun yuz berdi, deb hisobladilar. Avgustin о `z d о `sti Markellinning iltimosi bilan bunday qarashlarga zarba bermoqchi b о `ldi. U takidlaydiki, davlatning ravnaqi eski k о `pxudolik dini tufayli b о `lmagan, chunki rimliklar xristianlikni qabul qilganlarida ham mag`lubiyatlar uchun abadiy farovonlikka erishish uchun Rim xudolariga sig`inishi zarur b о `lmagan. Avgustin fikricha mushriklar xudolari hayotda ham manaviyatda ham xech qanday yordam berolmaydi. Xristianlik esa rimliklar foydalangan xamma moddiy boyliklarni berishi mumkin. Avgustining bu asarida tarix falsafasi о `ziga xos ishlab chiqilgan. Unda Avgustin ikki ilohiy va dunyoviy shahar mohiyatini tashkil qiladi. “xudo shahri” xudoga muxabbat bilan о `zaro birlashgan odamlardan iborat. Dunyovi shaharda о `z – о `ziga muhabbat q о `ygan о `z sharafi va forovonligiga intiluvchi jonzotlar yashaydi. Shunday qilib bu shaharlar muhabbatning turlari bilan bir – biridan farqlanuvchilariga b о `lingan. Shaharlar xaqida gapirganda, Avgustin Rim imperiyasini nazarda tutmaydi. Uning qarashlari universal xarakterda b о `lib, о `sha paytda keng tarqalgan. Tarix qaytarilishlar (sikl) bilan rivojlanadi degan qarashlarga qarshi qaratilgan edi. Avgustin ikki shahar о `sishi va ravnaqini tahlil

www.arxiv.uz qiladi hamda ularning taqdiri haqida bashorat qiladi. Qiyomatdan keyin ilohiy shahar axolisi umumiy baxtga erishadi, dunyoviy shahar axolisi esa abadiy jazoga lekin Avgustin takidlaydiki, bu shaharlar о `rtasidagi ikki xil holat vaqtga, zaruriy emas va u xudo irodasi bilan tugatiladi. Avgustin fikricha, yunon tarixchilari ham insoniyat rivojiga b о `lgan qarashlarida buni anglab yetmaganlar. Xudo tarix ustida hukmronlik qiladi, unga b о `ysunmaydi (keyinchalik buni Gegel ham aytgan edi) Tarix qaytariqlar bilan emas, t о `g`ri chiziq b о `ylab rivojlanadi. Xudo yaratganga qadar о `z ongida malum vaqtda amalga oshirgan rejaga ega b о `lgan. Bu rejada ikki shahar о `rtasida kurash mavjudligi k о `zda tutilgan, oqibatda bu reja tarixiy rivojlanish chegarasidan tashqarida g`ayritabbiy kuchning aralashuvida amalga oshadi Avgustin tarixda hamma odamlarning “umumiyligi” va “Yakka”ligini k о `radi. Masalan Geradot fors urushida faqat yunonlar va forslar о `rtasidagi kurashni k о `rgan b о `lsa, Avgustin butun inson irqining yagonaligini takidlaydi. Bundan tashqari uning fikricha taraqqiyot faqat axloqiy va manaviy jabxada b о `ladi. Bu kurashning eng ch о `qqisi gunoh natijasida vujudga kelgan. Ikki shahar о `rtasidagi kurashni ilohiy shahar g`alabasi foydasiga tugatish b о `ladi. Shunday qilib, Avgustin fikricha tarixning s о `nggi maqsadi undan tashqarida, abadiy xudo hokimligidadir umuman olganda Avgustin о `rta asrlar manaviy hayotiga juda katta tasir k о `rsatgan mutafakkirlardan biri edi. U “cherkov otasi” nomiga nisbatan k о `proq faylasuf sifatida mashhur b о `lgan.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar r о `yxati: 1. О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T. “ О `zbekiston”, 2009 2. Karimov I.A. О `zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. 1-jild, - T. “ О `zbekiston”, 1996. 3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-jild, -T. “ О `zbekiston, 1996. 5. Karimov I.A. Bunyodkorlik y о `lidan. 4-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot. 6-jild, -T. “ О `zbekiston”, 1998. 7. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 8. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 9. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 10. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 11. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 12. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

Похожие

Antik davr arxeologiyasi

Antik davri yunon adabiyoti

Antik davr shaharsozlik an’analari

Tarix falsafasi tushunchasi

Mustaqil О'zbekistonda tarix falsafasi