O`zbekistonning davlat mustaqilligini mustahkamlashning siyosiy huquqiy asoslari - История - Рефераты

O`zbekistonning davlat mustaqilligini mustahkamlashning siyosiy huquqiy asoslari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

126 KB

O`zbekistonning davlat mustaqilligini mustahkamlashning siyosiy huquqiy asoslari Reja: 1. Ko`ppartiyaviylik tizimiga asos solinishi. O`zbekiston parlamenti. Ikki palatali parlament. 2. O`zbekistonda ijro hokimiyatining faoliyati. 3. Sud hokimiyati islohotlari. Mahalliy davlat hokimiyati organlari.

Ko`ppartiyaviylik tizimiga asos solinishi. O`zbekiston parlamenti. Ikki palatali parlament. Sobiq SSSR ning parchalanishi va yangi mustaqil davlatlarning vujudga kelishi sobiq sovet repsublikalari qatori O`zbekiston Respublikasi oldiga ham yangi huquq tizimini shakllantirish, davlat hokimiyatini qaytadan tuzish, hokimiyatning oliy qonun chiqaruvchi organini tashkil etish va mazkur organ faoliyatining demokratik prinsplarini shakllantirish muammosini ko`ndalang qilib qo`ydi. Mustaqil O`zbekiston Konstitutsiyasi butun davlat va jamiyatni yangi asoslarda qayta qurish, parlamentarizm tamoyillarini shakllantirish va rivojlantirishning negiziga aylandi. Parlamentarizm prinsiplari asosida faoliyat ko`rsatuvchi davlat institutlari bilan bog`liq masalalar O`zbekistonda huquqiy davlatchilikning qaror topishiga taalluqli muammolar silsilasida muhim o`rin tutadi. Chunki XXI asrning boshlariga kelib oddiy bir haqiqat - to`la vakolatga ega bo`lgan parlamentsiz mamlakatda to`laqonli demokratiya bo`lishi mumkin emasligi yaqqol ko`zga tashlanib qoldi. Binobarin, fuqarolar demokratiya to`g`risidagi tasavvurlarini avvalo davlatni idora etishda o`zlari ishtirok etishlarining real imkoniyati bilan, qolaversa parlament orqali qonun ijodkorligi jarayoniga ta’sir ko`rsata olish imkoniyatlari bilan bog`laydilar. O`zbekiston qonun chiqaruvchi oliy organining qaror topishi o`ziga xos jihatlariga ega. Bu avvalo tarixiy o`tmishga bog`liq. Milliy o`zlik davlat qurilishining turli shakl va usullarini nazarda tutadi. Shunday qurilishning tanlab olingan muayyan usuli esa milliy-tarixiy o`ziga xoslik bilan umumjahon tamoyillarining sintezidir. Zero, har qanday ijtimoiy voqelikni anglash uchun birinchi navbatda u muayyan tarixiy bosqichning konkret sharoitlarida qay tarzda yuzaga kelganligini, o`z taraqqiyotida qaysi asosiy bosqichlardan o`tganligini, ana shu rivojlanish jarayonida qay darajada o`zgarganligini, istiqbolda uning qay tarzda harakat qilishini anglab olish muhim ekanligi bejiz emas. Ana shu qoidalar har qanday ijtimoiy voqelikni, shu jumladan parlament singari muhim institut masalasini ko`rib chiqishda alohida ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, amaliyotning

dalolat berishicha, parlamentarizmning qaror topishi o`ta murakkab, ba’zan esa mashaqqatli jarayondir. Unda tarixiy davrning o`ziga xos jihatlari, har bir alohida mamlakatning ijtimoiy va davlat hayoti, milliy an’analari, xalqning huquqiy madaniyati va siyosiy xohish-irodasi namoyon bo`ladi. Tabiiyki, ijtimoiy amaliyotning rivoji, tarixiy taraqqiyotning kechishi mamlakat qonun chiqaruvchi organi to`g`risidagi nazariy tasavvurlarni ham o`zgartirib boradi. O`zbekiston 1991 yil 1 sentabrda davlat mustaqilligiga erishgach, davlat hokimiyatining eng muhim institutlaridan biri sifatida milliy parlamentni rivojlantirishning sifat jihatidan yangi bosqichi boshlandi. Milliy parlamentarizmning eng yangi tarixi umum e’tirof etilgan uchta asosiy davrga bo`linadi. Birinchi davr: 1991-1994 yillar, ikkinchisi: 1995-2004 yillar, uchinchi davr: 2005 yildan hozirgi paytgacha. Birinchi davr: 1991-1994 yillar O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining huquqiy holati Konstitutsiyaning V bo`lim XVIII bobida va 1994 yil 22 sentabrda qabul qilingan ―O`zbekiston Oliy Majlisi to`g`risida‖gi Qonunda belgilangan. Bu qonunlarga ko`ra, Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Sobiq ittifoqdan qolgan qonunlarni o`zgatirish, mamlakat hayoti uchun zarur o`zgartirishlarni amalga oshirish, demokratik tamoyillar asosida Oliy Majlisni shakllantirish uchun 1994 yil 25 dekabrga saylovlar belgilandi. 1993 yilning 28 dekabrida qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to`g`risida» gi Qonunga ko`ra respublika parlamentiga saylovlar umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yuli bilan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi I chaqiriq Oliy Majlisiga saylov respublikamiz siyesiy hayotida ulkan yutuq bo`lib, bunda 250 deputatdan iborat Oliy Majlis — yangi Parlament demokratik va ko`ppartiyaviylik asosida tuzildi.

Ikkinchi davr: 1995-2004 yillar Oliy Kengash o`rniga O`zbekiston Respublikasining bir palatali parlamenti — Oliy Majlis shakllantirildi. Birinchi chaqiriq (1995-1999 yillar) Oliy Majlis tarkibida O`zbekiston Xalq-demokratik partiyasidan ko`rsatilgan 69 nafar, «Adolat» sotsial-demokratik partiyasidan 47, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 14 va «Milliy tiklanish» demokratik partiyasidan ko`rsatilgan 7 nafar deputat bo`lib, deputatlarning qolgan qismini hokimiyat vakillik organlaridan ko`rsatilgan shaxslar tashkil etdi. Ikkinchi chaqiriq (2000-2004 yillar) Oliy Majlisga saylov hokimiyat vakillik organlari bilan bir qatorda beshta siyosiy partiya va saylovchilar tashabbuskor guruhlari ishtirokida bo`lib o`tdi19. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisda 11 nafar deputatni birlashtirgan «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasi, 10 nafar deputatdan iborat «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi fraksiyasi, 20 nafar deputatga ega bo`lgan «Vatan taraqqiyoti» partiyasi fraksiyasi, 34 nafar deputat tashkil etgan Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi fraksiyasi, 49 nafar deputatdan iborat Xalq-demokratik partiyasi fraksiyasi, 107 nafar kishidan iborat hokimiyat vakillik organlaridan saylangan deputatlar bloki va 16 nafar saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan saylangan deputatlar bloki ro`yxatga olindi. Keyinchalik «Vatan taraqqiyoti» va «Fidokorlar» partiyalari bitta «Fidokorlar» partiyasiga birlashganligi munosabati bilan ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning ikkinchi sessiyasida ularning parlamentdagi fraksiyalari a’zolari ham birlashib, 54 nafar deputatni birlashtirgan bitta fraksiyani tashkil etdilar. Oliy Majlisning mazkur birinchi sessiyasida ―O`zbekiston Respublikasida deputatlar maqomi to`g`risida‖gi Qonun qabul qilindi. Oliy Majlis raisi rahbarligida ―Oliy Majlis qo`mitalari va komissiyalari to`g`risidagi nizom qabul qilindi. Ushbu bosqichda qonun ijodkorligida deputatlar mas’uliyati oshirildi va ular faoliyatining bosh yo`nalishiga aylandi. 1995 yildan 2004 yilgacha bo`lgan davr oralig`ida Oliy Majlis 240 ta qonun, 778 ta qaror qabul qildi, amaldagi qonun

hujjatlariga 1573 ta o`zgartish va qo`shimcha kiritdi, 130 tadan ziyod xalqaro shartnoma va bitimni ratifikatsiya qildi. Yuqorida qayd etilgan raqamlardan ko`rinib turibdiki, respublika parlamenti bir palatali bo`lsa-da, qonun chiqarish jarayoni ancha jadallik bilan bordi. Mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy organi mazkur bosqichda davlat suverenitetini, fuqarolar tinchligi va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlashga, jamiyatda demokratik, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga ko`maklashadigan qonunlar ishlab chiqish va qabul qilishga intildi. Natijada parlament mamlakatning demokratik va taraqqiyot yo`lidan mustaqil rivojlanib borishining huquqiy negizini anchagina kengaytirdi va mu stahkam ladi. Misol uchun, birinchi chaqiriq Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan «Siyosiy partiyalar to`g`risida» gi, «Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida»gi, «Oliy Majlisning Inson huquqlari bo`yicha vakili (ombudsman) to`g`risida»gi, «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida»gi Qonunlarda, boshqa qonun hujjatlarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida asos solingan normalar yanada rivojlantirildi. Uchinchi davr. Istiqlolning dastlabki yillari mustaqillikni mustahkamlashga sarflangan bo`lsa, bu vazifa asosan ado etilgach davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish sari odim tashlandi. Navbatdagi yangilanish -O`zbekistonda ikki palatali parlamentni shakllantirish bilan bog`liq islohotlarning kun tartibiga qo`yilishi tasodif emas, zaruratdir. Bu haqda O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov shunday degan edi: ―Ikki palatali parlamentga o`tishdan asosiy maqsad -parlamentning hayotimizdagi o`rnini oshirish, qonunchilki hokimiyatini kuchaytirishdir. Negaki, bunda parlamentimiz faoliyati yangi bosqichga ko`tariladi, uning vakolatlari ancha kengayadi. O`zbekistonda barpo etilajak parlamentning faoliyati professional asosga quriladi. YA’ni, qonunlarni tayyorlash va qabul qilish bilan shug`ullanadigan quyi palata malakali yuristlar, iqtisodchilar, siyosatshunoslardan iborat bo`ladi.

Milliy parlamentarizm rivoj topishining uchinchi davri Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining 2005 yil 28 yanvardagi qo`shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki palatali Oliy Majlis deputatlari va senatorlari amalda o`z ishlariga kirishdilar. 2000 yil 25 may kuni ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasida ikki palatali parlament tuzish g`oyasi ilgari surildi. 2001 yil 6 dekabrda O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi 2002 yil 27 yanvar kuni quyidagi masallar yuzasidan referendum o`tkazish to`g`risida qaror qabul qildi: 1) keyingi chaqiriqda ikki palatali parlamentni saylash to`g`risida; 2) O`zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlarining konstitutsiyaviy muddatini besh yildan yetti yilga o`zgartirish to`g`risida. Referendum natijasida O`zbekiston xalqi umuxalq e’tiboriga havola etilgan har ikkala masalaning ijobiy hal etilishini ma’qullab ovoz berdi. 2002-yil 4-5-aprel kunlari bo`lib o`tgan ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining VIII sessiyasida «Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsplari to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Bu qonunda respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deyiladi, u ikki palatali - quyi va yuqori palatalardan iborat etib tashkil etiladi, deb belgilab qo`yildi. Quyi palata -Qonunchilik palatasi, yuqori palata - Senat deb ataladi, ularning vakolat muddati - 5 yil deb belgilangan. VIII sessiyada Oliy Majlisining «2002-yil 27-yanvarda o`tkazilgan O`zbekiston Respublikasi Referendumining yakunlari bo`yicha amalga oshiriladigan qonunchilik ishlarining asosiy yo`nalishlari to`g`risida»gi Qarorini ham qabul qildi. Xullas, bu hujjatlar ikki palatali parlament tuzish ishlarini boshlashga huquqiy asos bo`lib xizmat qildi. 2002-yil 12-13-dekabr kunlari Oliy Majlisning X sessiyasi bo`lib o`tdi. Unda xalqimizning xohish-irodasi bilan «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida»Konstitutsiyaviy qonunlarni hamda ularni amalga kiritish to`g`risida qarorlarni qabul qildi.

2005 yil 27 yanvarda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 2 palata: Qonunchilik palatasi va Senatdan iborat qilib shakllantirildi. 2005-2010yillarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi professional organ sifatida doimiy faoliyat olib bordi. Hududiy vakillik organi sifatida respublikaning barcha mintaqalarining manfaatlarini o`zida qamrab olgan yuqori palata—Senatni shakllantirish bo`yicha ishlar amalga oshirildi. 2010-2014 yillarda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ko`pgina vakolatlari aynan Oliy Majlis palatalariga o`tkazildi va natijada parlamentning siyosiytizimdagi mavqei yanada ortib bordi. Parlament sohasidagi ushbu sa’y-harakatlar orqali qabul qilinayotgan qonunlarning sifati oshishi va parlament jamiyat hayoti ko`zgusiga aylanganini ko`rish mumkin. Parlamentga «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo`yicha vakili va uning o`rinbosarini saylash» va «O`zbekiston Respublikasi Hisob palatasining hisobotini ko`rib chiqish» vakolatlarining berilishi uning siyosiy tizimdagi nufuzini yanada mustahkamladi. Parlament yuqori palatasiga O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi raisining, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi raisining hisobotlarini eshitish, yuqori davlat lavozimlariga tayinlangan mansabdorlarni tasdiqlash kabi vakolatlarning berilishi inson huquq va erkinliklarini ta’minlash darajasini yanada oshirdi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatga ijro etuvchi hokimiyat ustidan parlament nazoratini amalga oshirish vakolatlarining berilishi siyosiy tizimda hokimiyatning uchga bo`linish prinsipini, ularning o`zaro bir-birlarini «tiyib» turish va o`zaro muvozanati nisbatlarini turg`un va barqaror saqlab turish amaliyotining paydo bo`lishiga va uning barqaror ravishda ishlaydigan prinsipga aylanishida muhim rol o`ynadi. Mamlakatda parlament nazoratini amalga oshirishga doir huquqiy asoslar O`zbekiston Respublikasining «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida» gi va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida» gi Konstitutsiyaviy qonunlarda mu stahkam landi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida» gi va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida» gi qonunlar parlament

nazoratining huquqiy asosi sifatida bu jarayonni demokratik prinsiplar asosida amalga oshirish shart-sharoitlarini yaratdi. Mazkur qonunlarda parlament nazoratining muhim shakli-parlament so`rovi aks etgan. Bu bilan Qonunchilik palatasi, shuningdek, Qonunchilik palatasi deputatiga davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga, ularning vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtai nazarini bayon qilish talabi bilan parlament so`rovi yuborish huquqini berdi. Umuman olganda, mamlakatda ikki palatali professional parlament faoliyatining dastlabki besh yilida parlament nazoratiga doir huquqiy asoslar rivojlantirildi, parlament nazoratining yangi, zamonaviy shakl va usullari qo`llana boshlandi. Mazkur davr o`ziga xos tarzda huquqiy davlatga mos bo`lgan parlament nazoratiga oid faoliyat yuritishni o`rganish, bu sohada rivojlangan mamlakatlar va milliy tajribalarni uyg`unlashtirish davri bo`ldi. Dastlab parlament nazoratining cheklangan usullari qo`llanilgan bo`lsa, 2009 yildan boshlab parlament nazoratining bevosita hukumat faoliyatining qonunlar va davlat budjetining ijrosi bo`yicha to`laqonli nazorat qilish salohiyati shakllandi. To`rtinchi davrga 2011- 2016 yillar kiradi. 2010 yil 12 noyabrdagi O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» da Konstitutsiyaning bir nechta moddalariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklifi ilgari surildi. Bu parlament nazorati institutining huquqiy va siyosiy ahamiyatini oshirib, 2011 yildan boshlab Bosh vazir, uning o`rinbosarlari, vazirlar va davlat qo`mitalari raislarining bevosita axborotlari va hisobotlarini parlament nazorati tariqasida eshitish qoidalari qo`llanila boshlandi. Qonunchilik palatasi sessiyalarida barchaPartiyalar fraksiyalari vakillari parlament so`rovlari bilan murojaat etishi parlament so`rovi tariqasidagi nazoratning takomillashuvi va demokratlashuviga olib keldi. Bu davrda Senatning ham parlament nazoratini amalga oshirishsohasidagi faoliyati takomillashdi. Ayniqsa, 2016 yilning 11 aprelidanboshlab kuchga kirgan O`zbekiston Respublikasining «Parlament nazorati to`g`risida» gi Qonun

parlament nazoratini amalga oshirish uchun barchazarur bo`lgan huquqiy asoslarni o`zida mujassamlashtirdi, ushbu sohadagimunosabatlarni tartibga soldi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi qo`mitalarining nazorat-tahlil faoliyatida deputatlar qonunlarning joylardagi ijrosini o`rganish jarayonida jalb etilgan mutaxassislartomonidan aniqlangan kamchiliklar va nuqsonlarni bartaraf etishda amaliy yordam ko`rsatadi. Ular joylarda mehnat jamoalari va hokimiyat organlari majlislarida kamchilik va muammolarni bartaraf etishga doir takliflari bilan ishtirok etadi. Parlament nazorati tekshiruvlari yakunlari tegishli vazirlik va idoralar rahbarlari ishtirokida qo`mitalarning sayyor majlislarida, hokimliklarning xalq deputatlari kengashlarida ko`rib chiqish tajribasi va amaliyotini shakllantirdi. Beshinchi davr 2016 yildan hozirgi kunga qadar bo`lgan davrni qamrab oladi. 2016 yilning ikkinchi yarmi — 2020 yil davomida davlathokimiyati organlarini demokratlashtirish va modernizatsiyalashning yangibosqichi boshlandi. Prezident Sh.M.Mirziyoyev tomonidan «Xalq davlatidoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak»degan adolat prinsipini davlat boshqaruvi tizimiga joriy etish g`oyasiilgari surildi. Mazkur bosqichda parlament nazorati institutining ham yangishakllari amaliyotda qo`llanila boshlandi. Prezident Sh.M.Mirziyoyevparlament nazoratini demokratik tamoyillar talablari darajasidaamalga oshirishdagi muammolarni ko`rsatib berdi: «Oliy Majlisningdavlat boshqaruvi organlari faoliyati ustidan parlament nazoratini amalga oshirish, qabul qilinayotgan qonunlar, muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ahamiyatga ega davlat dasturlarining ijrosini so`zsiz ta’minlashga qaratilgan ishlarini ham yetarli, deb bo`lmaydi. Parlament eshituvlari, hukumat a’zolari, davlat va xo`jalik boshqaruvi organlari rahbarlarining hisobotlarini tizimli ravishda eshitib borish, deputatlarning so`rovlariga atroflicha javob qaytarishni ta’minlash borasida muammolar mavjud». O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar Strategiyasining ustuvor yo`nalishi sifatida belgilab berilgan parlament faoliyatini yanada takomillashtirish bugungi ijtimoiy-siyosiy hayotdagi

muhim zaruratga aylandi. Bu borada vazifalar davlat hokimiyati tizimida Oliy Majlisning rolini oshirishga, uning mamlakat ichki va tashqi siyosatiga oid muhim vazifalarni hal etish hamda ijro hokimiyati faoliyati ustidan parlament nazoratini amalga oshirish bo`yicha vakolatlarini yanada kengaytirishga xizmat qiladi. Demokratik parlamentning asosiy shartlaridan biri ko`ppartiyaviylik masalasidir . Demokratik jamiyatda ko`ppartiyaviylik tizimi bo`lishi kerak. Ko`ppartiyaviylik, avvalo jamiyatimizda o`z manfaat va qarashlaridan qat’iy nazar har qaysi ijtimoiy qatlam va guruhning maqsad va intilishlarini to`liq aks ettirishi kerak. Bugungi kunda, O`zbekistonda beshta siyosiy partiya mavjud va ular quyidagilar: O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi; ―Adolat‖ sotsial-demokratik partiyasi, ―Milliy tiklanish‖ demokratik partiyasi va ―O`zbekiston Liberal- demokratik‖ partiyasi, ―O`zbekiston ekologik partiyasi. O`zbekiston Xalq demokratik partiyasi (O`zXDP) - 1991 yilda O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng tashkil qilingan birinchi siyosiy partiya. Mazkur partiyani ko`p jihatdan sobiq kommunistik partiyaning merosxo`ri sifatida ham e’tirof etadilar. O`zXDP 1991 yil 1 noyabrda rasman ro`yxatga olingan. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda bugungi kunda partiyaning a’zolari soni 425 minga yaqin. Joylarda partiyaning 11 mingdan ortiq boshlang`ich partiya tashkilotlari faoliyat olib boradi. O`zXDP markaziy kengashi raisi - Xotamjon Ketmonov. Partiya ustavida uning asosiy maqsadi - davlat hokimiyatining vakillik organlarida davlat va jamiyat tomonidan manzilli ijtimoiy himoya va ijtimoiy qo`llab-quvvatlashga ehtiyojmand aholi qatlamlari manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekanligi belgilab qo`yilgan. Partiyaning matbuot organi - ―O`zbekiston ovozi‖ va ―Golos Uzbekistana‖ gazetalari. ―Adolat‖ sotsial-demokratik partiyasi - 1995 yil 18 fevralda tashkil topgan. Bugungi kunda 135 ming a’zosi bor. Respublika hududlarida 3 minga yaqin boshlang`ich partiya tashkilotlariga ega. Partiya siyosiy kengashining raisi - Narimon Umarov. Matbuot organi - ―Adolat ijtimoiy-siyosiy gazetasi. Partiya ustavida belgilangan asosiy maqsadi - huquqiy-demokratik davlat, ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan kuchli adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish

hamda O`zbekiston hududida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan, fuqarolarning qonun oldida tengligi, birdamligi, konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari ta’minlangan ma’naviy jipslashgan jamiyatni shakllantirishda faol ishtirok etish deya belgilangan. ―Milliy tiklanish‖ demokratik partiyasi - 2008 yil 20 iyunda Milliy tiklanish va Fidokorlar partiyalarining birlashuvi asosida shakllangan. Partiyaning a’zolari soni 190 minga yaqin. ―Milliy tiklanish‖ partiyasi markaziy kengashi raisi - Sarvar Otamuradov. Partiya ustaviga muvofiq asosiy maqsadi - O`zbekiston Respublikasi fuqarolarida milliy o`zlikni anglashning o`sishi, milliy g`urur, vatanga sadoqat va muhabbat tuyg`usini shakllantirish hamda mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratish ekanligi ta’kidlanadi. Siyosiy partiyaning matbuot organi - ―Milliy tiklanish‖ gazetasi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati - O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi (O`zLidep) - 2003 yilning 15 noyabrida tuzilgan. Partiya o`zining asosiy maqsadi sifatida - tadbirkorlar, ishbilarmonlar va fermerlarning yanada kengroq faoliyat yuritishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratish, ularning istiqbolini ham nazariy, ham amaliy jihatdan asoslab berish, jamiyatning mazkur qatlami manfaatlarini himoyalash va ertangi kunini ta’minlash ekani qayd etiladi. O`zLidepning a’zolari soni 252 ming nafarni tashkil etadi. Partiya siyosiy kengashi raisi - Aktam Xaitov. Matbuot organi - ―XXI asr ijtimoiy-siyosiy gazetasi. 2019 yil 24 yanvarda O`zbekiston Ekologik partiyasi partiya tashkil topdi. O`zbekiston Ekologik partiyasi kelajak avlodlar sog`lom tabiiy muhitda yashashi imkoniyatini ta’minlash yo`lidagi jamiyatning sa’y-harakatlarini birlashtiradi. Bu iqtisodiyot, ijtimoiy sohani barqaror rivojlantirish, shuningdek fuqarolar salomatligini muhofaza qilishga yo`naltirilgan tizimli islohotlarni o`tkazish uchun muhim va ushbu partiya O`zbekiston Ekologik harakati to`plagan tajriba asosida tashkil etildi. Siyosiy partiyalar o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, ―Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida‖gi

O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy qonuni, O`zbekiston Respublikasi ―Siyosiy partiyalar to`g`risida‖gi, ―Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to`g`risida‖gi Qonuni, amaldagi boshqa qonun hujjatlari hamda ushbu Ustavga muvofiq ravishda amalga oshiradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 2007 yil 11 aprelda O`zbekiston Respublikasining «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida‖gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi katta tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. 2015 yil 14 mart kuni Oliy Majlis Qonunchilik palatasida Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati –O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi hamda O`zbekiston ―Milliy tiklanish‖ demokratikpartiyasi fraksiyalarining qo`shma majlisi bo`lib o`tdi. Unda parlamentning quyi palatasida ―Demokratik kuchlar bloki‖ni tuzish masalasi muhokama etildi hamda tegishli qaror qabul qilindi. Ma’lumki, mamlakatimizda olib borilayotgan amaliy ishlarimizning samarasi o`zbek modelining tamoyillaridan biri har bir islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish jarayoni bilan uzviy bog`liq. 2007 yil 11-aprelda ―Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risida‖gi Konstitutsiyaviy qonunda viloyat va Toshkent shahar hokimi nomzodlari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlaridagi partiya guruhlarining har biri bilan maslahatlashuv o`tkazish hamda partiya guruhlariga hokim faoliyatini nazorat qilish funksiyasiga ega bo`lish bilan bog`liq normalarning ifodalanishi nafaqat siyosiy partiyalar rolini kuchaytirishga, qolaversa, davlat boshqaruvining demokratik asoslarini takomillashtirish va tadrijiy ravishda kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish imkoniyatini yaratdi. Endilikda, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlari partiya guruhlariga ushbu huquqlarning berilishi partiya guruhlarining vakillik nazorati funksiyasini yanada kuchaytiradi, ularning tegishli hokimiyat nomzodi yuzasidan o`z fikrlarini bildirishlariga, ular faoliyatini tahliliy baholashga huquqiy zamin yaratadi.

2018 yilning 4 oktabr kuni O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Saylov jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora- tadbirlari to`g`risidagi qarori qabul qilindi. Unga ko`ra, respublikada Saylovchilarning yagona elektron ro`yxatini shakllantirish hamda barcha darajadagi saylovlar tizimiga Saylov jarayonini boshqarish axborot tizimini ishlab chiqish va joriy qilish vazifalari belgilab berildi. 2019 yil 8 yanvar kuni mamlakatimiz siyosiy-ijtimoiy hayotida muhim voqea sodir bo`ldi. Shu kuni mustaqil O`zbekiston tarixida birinchi marta ekologik barqarorlikni ta’minlash yo`lida yangi siyosiy kuch, O`zbekiston Ekologik partiyasi ta’sis etildi. E’tirof etish joizki, O`zbekiston tabiatdan oqilona foydalanish siyosatini izchillik bilan olib bormoqda. Yer va suv resurslarini boshqarishni takomillashtirish, qishloq xo`jaligini intensivlashtirish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Biroq, sohadagi vazifalarning ko`lami mamlakat miqyosida va alohida mintaqalarda ekologik holatni sog`lomlashtirish muammolarini yaxlit holda hal etishda davlat organlari, jamoat birlashmalari, fuqarolik jamiyati institutlari va fuqarolarning sa’y-harakatlarini birlashtirishni talab etdi. Shundan kelib chiqib, ekologik muammolarni bartaraf etishga ko`maklashish, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish maqsadida mamlakatimizda ilk bora O`zbekiston Ekologik partiyasi vujudga keldi. Shubhasiz, Orol ekologik fojiasi oqibatlarining Orolbo`yi aholisi va atrof muhiti uchun salbiy ta’sirini yumshatish, shuningdek mamlakatning boshqa ekologik noqulay hududlarida tabiiy muhitni sog`lomlashtirishga erishish yangi partiyaning asosiy dasturiy maqsad va vazifalari etib belgilandi. Mamlakatda Milliy mustaqillikning ilk davrida davlat tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasi o`laroq, fuqarolik jamiyatining muhim instituti bo`lgan siyosiy partiyalarning demokratik qadriyatlar asosida faoliyat yuritishlari uchun huquqiy asoslar yaratildi. Qisqa davr ichida mamlakatda beshta siyosiy partiya tashkil etilib, ko`ppartiyaviylik tizimi siyosiy hayotga kirib keldi. Parlament,

Prezidentlik saylovlari va mahalliy vakillik organlariga saylovlar asosan ko`ppartiyaviylik asosida o`tkazilishi an’anaga aylandi. O`zbekistonda ijro hokimiyatining faoliyati. Hokimiyatlar taqsimlanishi tamoyiliga ko`ra, hukumat davlat hokimyatining maxsus vakolat doirasiga ega bo`lgan ijro etuvchi organlar tizimi shaklida namoyon bo`ladigan mustaqil tarmog`i hisoblanadi. Hukumat qonun normalarini ijro etish yuzasidan tegishli tartibda huquqiy xujjatlar yaratadi. Hukumatning mazkur yo`nalishdagi faoliyati qonun ustuvorligi tamoyilini davlat va jamiyat hayotida amalga oshirish va ta’minlashga qaratilgandir. Vazirlar Mahkamasi- ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`z.R Konstitutsiyasi 98-moddasiga ko`ra Vazirlar Mahkamasi Bosh vazir, uning urinbosari, vazirlar, davlat qumitalarining raislaridan iborat. Qoraqolpog`iston Respublikasi hukumati boshlig`i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o`z lavozimi bo`yicha kiradi. Vazirlar Mahkamasi tarkibi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri (hozirgi paytda Sh.Mirziyoyev) nomzodi prezident taqdimiga ko`ra Oliy Majlis palatalari tamonidan ko`rib chiqilib tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasi a’zolari Bosh vazir taqdimiga ko`ra Prezident tomonidan tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, respublika qonunlari Oliy Majlis qarorlari, Prezdent farmonlari, qarorlari, farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi. Demak, Vazirlar Mahkamasi ijroiya hokimiyat bo`lib, u davlat hokimiyati bo`linish prinsipiga ko`ra ikkinchi hokimiyat, ya’ni hukumatdir31. 1990-yil 24-martda O`zbekistonda prezidentlik lavozimi ta’sis etilgandan keyin ijro etuvchi hokimiyat maqomi ham o`zgardi. 1990-yil 15-noyabrda O`zbekiston Prczidentining «O`zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining tarkibini tasdiqlash to`g`risida» Farmoniga muvofiq O`zbekiston Prezidenti huzurida Vazirlar Mahkamasi tuzildi, Prezident uning Raisi bo`ldi. 1992-yil 4-yanvarda vitse-prezident lavozimi tugatildi va O`zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining Bosh vaziri lavozimi ta’sis etildi. Bosh vazir zimmasiga Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qilish, uning ishini tashkil etish vazifasi yuklandi. Ikkinchi chakirik O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi sessiyasi ikkinchi yigilishida (2000 y. fevral) mamlakatimiz Prezidenti tomonidan Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi tasdiklandi. 1991 yil 6 sentabrida respublika mustaqilligi hamda hududiy yaxlitligini himoya qilish maqsadida mudofaa ishlari vazirligi tuzildi. Shu maqsadlarni ko`zlab uning tarkibida 1992 yil yanvar oyida O`zbekiston Respublikasi milliy gvardiya brigadasi barpo etish lozim, deb topildi. 1992 yil iyulida u Mudofaa Vazirligiga buysundirildi. Mustaqil O`zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi davlat idoralari tizimida tubdan o`zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatda 1990 yil dekabrida Davlat reja qo`mitasi iqtisod komissiyasiga aylantirildi. 1992 yil 5 avgustida esa ushbu qo`mita va statistika davlat qo`mitasi negizida Vazirlar Maxkamasining Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo`mitasi hamda joylarda uning tegishli idoralari barpo etildi. 1997 yildan ushbu qo`mita Makroiqtisodiyot Vazirligiga aylantirildi. Xalq xo`jaligini boshqarishning yangi usuli sifatida konsernlar vujudga keltirildi. Bu avvalo, iqtisodiy mustaqillik va bozor iqtisodiga o`tish zaruriyati bilan bog`liq bo`ldi. «O`z don mahsulot»,«O`zbekneftgaz» va boshqa ko`plab konsernlar shular jumlasidandir. 1991 yil 7 sentabrida O`zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil qilindi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, sobiq ittifoq manfaatlarini birinchi galda qondiruvchi idoralar tugatilib, yangi shakldagi qo`mitalar, konsernlar va vazirliklar tashkil etildi. Bu bilan yangicha iqtisodiy munosabatlar sharoitida o`z milliy tarakkiyotiga mos, vatan mustakilligini mustaxkamlovchi boshkaruv tizimi vujudga keltirildi. Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish tartibi O`zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2005-yil 14-fevraldagi 62-son qarori bilan tasdiqlangan Reglamentida yanada rivojlantirilgan va mazmunan boyitilgan. Unga ko`ra

Vazirlar Mahkamasining ishi choraklik rcjalarga muvofiq olib boriladi. Vazirlar Mahkamasining majlislari yilning barcha choragida kamida 1 marta o`tkaziladi. Vazirlar Mahkamasining doimiy organi sifatida Bosh vazir va uning o`rinbosarlaridan iborat tarkibdagi Vazirlar Mahkamasining Rayosati faoliyat ko`rsatadi. 2003-yil 11-dekabrdan 2016 yilgacha O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri lavozimini - Mirziyoyev Shavkat Miromonovich egallab kelgan. Mustaqillik yillarida hukumat tarkibi 3 marta yangidan tasdiqlandi. 1993 yil 6 maydagi Vazirlar Mahkamasi to`g`risidagi va uning 29 avgustdagi (1993) yangi tahrirdagi qonunlarga ko`ra birinchi martda Vazirlar Mahkamasining yangi sostavi 1995 yil 23 fevralda 2) ikkinchi marta esa 2000 yil 11 fevralda yangidan tasdiqlandi. 2005 yil 4 fevralda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tarkibi tasdiqlandi. So`nggi yillarda Vazirliklar tarkibi yanada isloh kilinib takomillashtirilmoqda. Ularning aksariyatining tarkibiga o`zgarish kiritilib, yangi vazirliklar tashkil qilindi. O`zbekiston Respublikasida bugungi kunda jami 22 ta vazirlik mavjud. E’tiborli tomoni, oxirgi 2 yil ichida vazirliklar soni 6taga ko`paydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 15 fevral 2017 yildagi ―O`zbekiston Respublikasi Madaniyat Vazirligi faoliyatini tashkil etish to`g`risida‖gi Qaroriga binoan Madaniyat va sport ishlari vazirligi ikkita mustaqil idoraga qayta tashkil etildi: Madaniyat vazirligi hamda Jismoniy tarbiya va sport davlat qo`mitasi tashkil topdi. 2017 yil 13 aprelda O`zbekiston Respublikasining ―Tashqi savdo sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida‖gi Farmoniga ko`ra, Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi (TIAISV) Tashqi savdo vazirligi etib qayta tashkil qilinadi. Yangi idora TIAISVning tashqi savdo munosabatlari qismida uning majburiyatlari va shartnomalari, shu jumladan, halqaro majburiyatlari va shartnomalari bo`yicha huquqiy vorisi hisoblanadi. Tashkil etilgan vazirlik vakolatli davlat organi bo`lib, tashqi savdo sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish uchun mas’ul hisoblanadi. U tashqi savdo faoliyatini tartibga

solish sohasida davlat boshqaruvi organlari ishini muvofiqlashtiradi. Farmon bilan Tashqi savdo vazirligining asosiy vazifalari va faoliyati yo`nalishlari tasdiqlandi, shuningdek TIAISVni qayta tashkil etish borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish va amalga oshirish bo`yicha komissiya tuzildi. Bundan tashqari: 2017 yil 18 aprel Uy-joy kommunal xizmat ko`rsatish vazirligi tashkil etildi; 2017 yil 24 may Mehnat vazirligi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi etib qayta tashkil qilindi (ushbu vazirlikning nomi 2016 yil 22 fevralda ham o`zgargandi) 2017 yil 30 sentabr Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi; yil 29 noyabrInnovatsion rivojlanish vazirligi tashkil etildi; yil 5 mart Jismoniy tarbiya va sport davlat qo`mitasi negizida Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etildi; 2018 yil 2 aprel Davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi negizida Qurilish vazirligi tashkil etildi; 2018 yil 17 aprel Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi ikkiga bo`linib, Qishloq xo`jaligi vazirligi hamda Suv xo`jaligi vazirligi tashkil etildi. 2020 yil 18 fevralda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O`zbekiston Respublikasi mahalla va oilani qo`llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish to`g`risida‖gi Qaroriga muvofiq Mahalla va oilani qo`llab-quvvatlash vazirligi tashkil etildi. 2020 yilgacha mahalla o`z-o`zini boshqarish organi edi. 2020 yildan boshlab davlat organiga aylantirildi. Yurtimizda so`nggi yillarda Vazirliklar tizimi yanada optimallashtirilib, yangi vazirliklar tashkil qilinayotganligi eng avvalo ijro mexanizmining yanada samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Sud hokimiyati islohotlari. Mahalliy davlat hokimiyati organlari. Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi xokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir. Sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritiladi. Sud - bu davlat tomonidan o`rnatilgan qonunlarning buzilishiga qarshi yuridik

sanksiyalar qo`llash yordamida jazo tayinlaydigan davlat organidir. Agar qonun chiqaruvchi hokimiyat parlament tomonidan, ijro etuvchi hokimiyat hukumat tomonidan amalga oshirilsa, sud vakolatlari bir yoki ikki sud tomonidan amalga oshirilmay, balki butun sud hokimiyati tizimini tashkil etuvchi sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Sudlarning o`zaro mojarolarni ko`rib chiqishi, huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga qonun normalariga muvofiq holda jazo tayinlash faoliyati odil sudlov deb ataladi. Sud tizimi 5 yil muddatga saylanadi. Sudlarni tashkil etish, faoliyat ko`rsatish tartibi qonun bilan belgilab qo`yilgan. Mazkur sudlarning huquqiy holati O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentabrda qabul qilingan «Sudlar to`g`risida» gi Konunida bayon etilgan. Bundan tashqari O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidentining 2005 yil 1 avgustdagi ―O`zbekiston Respublikasida o`lim jazosini bekor qilish to`g`risida‖gi hamda 2005 yil 8 avgustdagi ―Qamoqqa olishda saksiya berish huquqini sudlarga o`tkazish to`g`risida‖gi Farmonlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2016 yilning 21 oktabrida e’lon qilingan PF-4850- sonli ―Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risidagi Farmoni sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo`ysunishiga doir konstitutsiyaviy normani amalda to`la-to`kis ro`yobga chiqishiga zamin yaratdi. Shuningdek, ―O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi to`g`risida‖gi Farmon hamda ushbu Farmon bilan tasdiqlangan ―2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlanti-rishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasini ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili‖da amalga oshirishga oid Davlat dasturi‖da sudyalarning chinakam mustaqilligini ta’minlash, sudning nufuzini oshirish, sud tizimini demokratlashtirish va takomillashtirishga oid qator chora-tadbirlar nazarda tutildi. O`tgan davr mobaynida sud-huquq tizimini isloh qilish va jinoyat qonunchiligini liberallashtirish borasida amalga oshirilgan islohotlar izchilligini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:

Birinchi bosqich, 1991-2000 yillarni o`z ichiga olib, bu davrda, yangi davlat va jamiyat barpo etishning oqilona strategiyasi ishlab chiqildi. Sud hokimiyatining mustaqilligini ta’minlashning huquqiy asoslari yaratilib, mamlakatimiz tarixida ilk bor Konstitutsiyaviy sud qaror topib, yangi mazmundagi umumiy yurisdiksiya sudlari, xo`jalik sudlari joriyetildi. ―Sudlar to`g`risida‖gi Qonun, Jinoyat kodeksi, Jinoyat-protsessualkodeksi, odil sudlovga oid boshqa qonunchilik bazasi vujudga keldi. Fuqarolarning sud himoyasiga bo`lgan konstitutsiyaviy huquqlari kafolatlandi. 2000 yil 14 dekabrda ―Sudlar to`g`risida‖gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi protsessual qonunchilikka sudlarda ish yuritishda tortishuvchilik prinsipini ta’minlash va amalga oshirish, jinoyat va fuqarolik tartibidagi ishlarni ko`rishning barcha bosqichlarida prokuror hamda advokatning tengligini ta’minlash, odil sudlovni sifatli va tezkor amalga oshirish, sud qarorlari adolatliligini ta’minlash, yuqori turuvchi sudlarni yakuniy qaror qabul qilishda mas’uliyatini kuchaytirishga qaratilgan qator o`zgartish hamda qo`shimchalar kiritilishini belgilab berdi. Shu maqsadda ishlarni apellyatsiya bosqichida ko`rish tartibi joriy etilib, kassatsiya instansiyasi isloh qilindi. Natijada fuqarolik va jinoyat sudlarida birinchi instansiya va tergov organi tomonidan yo`l qo`yilgan xato kamchiliklarni tez hamda samarali ravishda bartaraf etish imkoniyati yuzaga keldi. Ikkinchi bosqich, 2001-2009 yillarni o`z ichiga olib, ushbu bosqich faol demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri bo`lib, bunda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, siyosiy hayot, qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy sohalarni izchil isloh qilish ta’minlandi. Jinoiy jazolarni liberallashtirishning yangi bosqichi 2001 yil 29 avgustda ―Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasi Jinoyat, Jinoyat- protsessual kodekslari hamda Mamuriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish haqida‖gi Qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. Bu davr jinoiy jazolar tizimidagi o`lim jazosini bekor qilinishi bilan ham ahamiyatlidir. Favqulodda jazo chorasi hisoblangan o`lim jazosi 2008 yil 1 yanvardan e’tiboran jinoiy jazolar tizimidan chiqarilib, o`rniga og`irlashtiruvchi

holatlarda qasddan odam o`ldirish va og`irlashtiruvchi holatlarda terrorizm jinoyatini sodir etganlik uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi belgilandi. Mazkur bosqichning o`ziga xos xususiyati yana shundan iboratki, bundasud hokimiyati bosqichma-bosqich mustahkamlandi, sudlarning mustaqilligi ta’minlandi, bu esa o`z navbatida sud tizimini ijro etuvchi hokimiyatorganlari nazorati va ta’siridan chiqarish imkonini berdi. Jumladan, sudlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash, sud tizimi uchun kadrlar masalalari bilan shug`ullanish vazifasi maxsus organ-O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo`yicha oliy malaka komissiyasiga yuklatildi. O`z navbatida, ―Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to`g`risidagi Qonunning qabul qilinishi natijasida sud hujjatlari majburiy ijro etilayotganda yuzaga keladigan mulkiy yoki nomulkiy munosabatlarni tartibga solib, sudlar sud qarorlarini ijro etish kabi o`zlariga xos bo`lmagan vazifalardan ozod qilindi. Birinchi Prezident Islom Karimov 2005 yil 28 yanvarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma yig`ilishida hokimiyatning ana shu tarmog`ini, sud tizimini tubdan isloh qilish yo`llarini ko`rsatib o`tdi. Sud-huquq tizimini isloh qilish va yanada liberallashtirish uchun prokuratura organlarining sud jarayonlariga aralashuvini cheklash, shaxsni ushlab turish, hibsga olish xuquqlarini sud zimmasiga o`tkazishni belgilab beradi. Sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning xuquq va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, mustaqil faoliyat yuritishini ta’minlash ta’kidlab o`tildi. Ushbu bosqichda amalga oshirilgan islohotlar natijasida siyosiy, iqtisodiy, davlat-huquqiy munosabatlarning butun tizimi modernizatsiya qilinib, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, inson huquq va erkinliklarini himoya etishning huquqiy asoslari yaratildi. Sud-huquq sohasini erkinlashtirish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda. Fuqarolarni shavqatsiz jazolash bilan emas, balki insonparvarlik

ruhida tarbiyalash asosida huquqiy davlat yo`lidan borish zarurligini ko`rsatdi. 2006 yil 30 noyabrda Oliy Majlis Senatining qabul qilgan ―O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining o`n to`rt yo`lligi munosabati bilan amnistiya to`g`risida‖gi Qaroriga asosan 2007 yilda 44 mingdan ziyod shaxslar ozodlikka chiqarildi. Jumladan, sodir qilgan jinoiy harakatlar uchun jazoga tortilishi lozim bo`lgan 2 ming 377 ayol va 689 voyaga yetmaganlar jazodan ozod qilindi. Shuningdek, prokuratura organlarining sud jarayoniga aralashuvini cheklash, prokuratura vakolatlarining bir qismini sudlarga o`tkazish maqsadida 2005 yil 8 avgustdagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o`tkazish to`g`risida‖gi Farmoni qabul qilinib, mazkur tartib 2008 yil 1 yanvardan e’tiboran amalga oshirilishi belgilandi. Natijada jinoiy jazoga sanksiya berish prokuratura organlaridan sud tizimiga o`tkazilmoqda, advokat, oqlovchilarning mavqei, rolini oshirishga xizmat qiladi. Uchinchi bosqich, 2010 yildan 2016 yilga qadar bo`lgan davrni o`zi ichiga olib, mazkur bosqichdagi sud-huquq islohotlari O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 12 dekabrda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma yig`ilishida so`zlagan ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi bilan bog`liq bo`lib, unda kuchli fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy davlat barpo etishda sud-huquq tizimini izchil isloh qilishning eng muhim jihatlari aks etdi. Natijada, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2012 yil 18 sentabrdagi ―Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish munosabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi Qonuniga muvofiq lavozimdan chetlashtirish va shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralarini sudyaning sanksiyasi asosida qo`llash tartibi joriy etildi. Amaldagi qonunchilikda prokurorning sud majlisida ayblov xulosasini o`qib eshittirish bo`yicha majburiyati aniq belgilanmaganligi sudning maqsad va vazifalariga zid ravishda ayblov xulosasini sudyalartomonidan o`qib eshittirilishiga sabab bo`lgan.

Yuqoridagi Qonunga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 439-moddasiga o`zgartish kiritilib, birinchi instansiya sudida ish bo`yichaayblov xulosasini o`qib eshittirish majburiyati prokuror zimmasiga yuklatildi. Shuningdek, jinoiy jazolarni liberallashtirish borasidagi islohotlar ham davom ettirilib, 2015 yil 11 avgustda ―O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida‖gi Qonunning qabul qilinishi natijasida jinoiy jazolar tizimiga ozodlikdan mahrum qilish jazosiga muqobil bo`lgan yangi jazo turi - ozodlikni cheklash jazosi kiritildi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning maqsadi tadbirkorlik subyektlariga erkinliklar yaratish, ularni jadal rivojlantirishga qaratilgan bo`lib, 2015 yil 20 avgustdagi ―O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga xususiy mulkni, tadbirkorlik subyektlarini ishonchli himoya qilishni yanada kuchaytirishga, ularni jadal rivojlantirish yo`lidagi to`siqlarni bartaraf etishga qaratilgan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida‖gi Qonunga ko`ra, Jinoyat kodeksi 189- moddasining birinchi va ikkinchi qismlari dekriminalizatsiya qilinib, jinoiy qilmishlar doirasidan chiqarildi, shuningdek, 184-moddasi: ―Birinchi marta jinoyat sodir etgan shaxs, agar usoliq tekshiruvi materiallarini ko`rib chiqish natijalari bo`yicha davlatsoliq xizmati organining qarorini olgan kundan e’tiboran o`ttiz kun ichidasoliqlar va boshqa majburiy to`lovlar, shu jumladan, penyalar va boshqamoliyaviy sanksiyalar tarzida davlatga yetkazilgan zararning o`rnini to`liqqoplasa, javobgarlikdan ozod qilinadi‖, degan beshinchi qism bilan to`ldirildi. Sud-huquq tizimini isloh qilishning to`rtinchi bosqichi 2016 yil sentabr oyidan keyingi davr bo`lib, ushbu bosqichda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktabrdagi ―Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida‖gi Farmoni, 2017 yil 7 fevraldagi Farmoni bilan tasdiqlangan ―2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi‖, 2017 yil 20 fevraldagi ―O`zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan

takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida‖gi Farmonning qabul qilinishi bilan sifat jihatdan yangi davr boshlandi. Qabul qilingan ushbu normativ hujjatlarda: sudlarning chinakam mustaqilligini ta’minlash maqsadida sudyalik lavozimiga birinchi marotaba besh yil muddatga va keyin o`n yil muddatga, shundan so`ng muddatsiz davrga tayinlash; O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo`yicha oliy malaka komissiyasi tugatilib, uning o`rniga Sudyalar hamjamiyatining organi hisoblanadigan va O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy prinsipiga rioya etilishini ta’minlashga ko`maklashadigan O`zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi tashkil etish; O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi sud hokimiyatining fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sudlov sohasida yagona oliy organi sifatida davr talablari asosida yangidan shakllantirilgani, odil sudlovning mazmun-mohiyatiga mutlaqo to`g`ri kelmaydigan holat - sudlar tomonidan jinoyat ishlarini qo`shimcha tergovga qaytarish amaliyotiga chek qo`yilgandi. Bugungi kunda xalqimiz kutayotgan adolatli qarorlar qabul qilishga har tomonlama qodir, irodasi mustahkam, yuksak kasb va ma’naviy fazilatlarga ega bo`lgan sud xodimlari tarkibini shakllantirish eng muhim vazifa bo`lib qolmoqda. - 2017 yil 1 iyundan O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo`jalik sudini birlashtirish, fuqarolik, jinoiy, ma’muriy va iqtisodiy sud ish yurituvi sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi - O`zbekiston Respublikasi Oliy sudini tashkil etish, ommaviy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ma’muriy nizolarni, shuningdek, ma’muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqishga vakolatli bo`lgan Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlarini, tuman (shahar) ma’muriy sudlarinitashkil etish belgilandi. Mazkur Farmon va Harakatlar strategiyasida qayd etilgan vazifalardan kelib chiqib, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2017 yil 29 aprelda

―Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini ta’minlashga doir qo`shimcha chora-tadbirlar qabul qilinganligi munosabati bilan O`zbekiston Respublikasi ayrim qonun hujjatlariga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida‖gi, 2017 yil 6 aprelda ―O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida‖gi va ―O`zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashi to`g`risida‖gi Qonunlar qabul qilindi. Sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish, odil sudlovga erishish darajasini oshirish kabi vazifalar bu boradagi ishlarning asosini tashkil etadi. 2017 yilning 1 aprelidan jinoyat, jinoyat-protsessual, fuqarolik protsessual va boshqa qonun hujjatlariga inson huquq va erkinliklari ustuvorligini ta’minlash, sud muhokamasini adolatli va o`z vaqtida o`tkazish, jazoning adolatli va insoniyligi kafolatlarini kuchaytirishni inobatga olgan holda odil sudlov samaradorligini oshirishga qaratilgan bir qator o`zgartishlar kiritilmoqda. Jumladan, qamoq tarzidagi jinoiy jazo turi tugatilib, uning o`rniga ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazoning muqobil turlarini qo`llash imkoniyati kengaytirilmoqda. YA’ni, jinoiy jazolar tizimidan nisbatan qattiq ta’sir choralaridan biri chiqarilayotganligi jinoiy jazolarni liberallashtirishga, huquqbuzarlarga nisbatan tarbiyaviy-tuzatish ta’sir choralarining ilg`or shakl va uslublarini keng qo`llash bo`yicha olib borilayotgan siyosatning mantiqiy davomi hisoblanadi. Jinoyat protsessida fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishning huquqiy kafolatlarini kuchaytirish, jinoyat ishlarini tergov qilishning tezkorligini oshirish maqsadida jinoyat sodir etishda gumonqilingan shaxslarni ushlab turish muddati 72 soatdan 48 soatga, qamoqqaolish va uy qamog`i tarzidagi ehtiyot choralarini qo`llashning, shuningdek, jinoyat ishlari bo`yicha dastlabki tergovning eng ko`p muddatlari 1 yildan 7 oyga qisqartirilmoqda. Shuningdek, ―Xabeas korpus instituti qo`llanish doirasini yanada kengaytirish ham ko`zda tutilmoqda. Fuqarolik ishi bo`yicha sud qarorini nazorat tartibida qayta ko`ribchiqish imkoniyatini beruvchi muddatning 3 yildan 1 yilga qisqartirilishi fuqarolik huquqiy munosabatlarning barqarorligi, fuqarolik protsessi

ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarihimoya qilinishini ta’minlashga xizmat qiladi. Yarashuv institutini jinoyat protsessida qo`llash doirasini kengaytirish, ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan ayrim turdagi jinoyat tarkiblarini jinoyat toifasidan chiqarish, jabrlanuvchining arizasi asosida jinoyat ishi qo`zg`atilishi mumkin bo`lgan jinoyat tarkiblari ro`yxatini kengaytirish nazarda tutilmoqda. Bundan tashqari, qonuniylikni ta’minlash va mamlakatimizda islohotlarni samarali ro`yobga chiqarishda yuridik xizmatlar rolini oshirish maqsadida davlat organlarining yuridik xizmatlari faoliyatini yanada takomillashtirishga doir aniq chora-tadbirlar nazarda tutilmoqda. Darhaqiqat, yurtimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlarining tub mohiyati sud hokimiyatining chinakam mustaqilligi, fuqarolar huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlash, shuningdek odil sudlovga erishish darajasini oshirishga xizmat qiladi35. Ma’muriy sudlarni, xo`jalik sudlari tizimida mintaqaviy apellyatsiya sudlarini tuzish, sudya yordamchisi lavozimini ta’sis etish orqali sudlarni kelgusida ixtisoslashtirish va ularning devonini mustahkamlash nazarda tutilmoqda. Sansalorlikka va ishlarning ko`rib chiqilishi sudlar tomonidan asossiz cho`zib yuborilishiga yo`l qo`ymaslik maqsadida protsessual qonun hujjatlarini takomillashtirish, quyi instansiya sudlarining kamchiliklarini mustaqil bartaraf etish va uzil-kesil qaror qabul qilish yuzasidan yuqori sud instansiyalarining vakolatlarini kengaytirish rejalashtirilmoqda. Ushbu yo`nalish doirasida barcha huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari, davlat hamda xo`jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlarining xalq bilan bevosita muloqotini yo`lga qo`yish chora- tadbirlarini ro`yobga chiqarish, aholi ularga erkin murojaat eta olishini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari hamda erkinliklari buzilganligi to`g`risidagi murojaatlarning, xabarlarning o`z vaqtida olinishini ta’minlash nazarda tutilmoqda.

Huquqbuzarliklarning oldini olish tizimiga, jinoyatchilikka qarshi kurashish va jamoat tartibini saqlash bo`yicha ichki ishlar organlarining faoliyatini tubdan takomillashtirishga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek ushbu yo`nalish 2018-2021 yillarda jinoyat va jinoyat-protsessual qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish konsepsiyasini ishlab chiqishni, sud, huquqni muhofaza qilish va nazorat organlari xodimlarini o`qitish, tanlash va joy- joyiga qo`yish tizimini takomillashtirishni, murojaatlarni muntazam tahlil qilishni hamda vaqti-vaqti bilan uning natijalarini e’lon qilib borishni, advokaturani rivojlantirishni, notariat tizimini va FHDYO organlarini isloh qilishni ham o`z ichiga oladi. 2017 yil 13 iyun kuni Toshkent shahrida sud organlari tizimida odil sudlovni ta’minlash borasidagi ishlarning ahvoli, muammolar va istiqboldagi vazifalarga bag`ishlangan videoselektor yig`ilishi bo`lib o`tdi. Yig`ilishda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev nutq so`zladi. Davlatimiz rahbari adolat xalqimiz uchun azal-azaldan tinch va farovon hayot mezoni, barcha ezguliklar manbai bo`lib kelgani, Sohibqiron Amir Temur bobomiz "Kuch - adolatda" degan hikmatga amal qilib, davlat boshqaruvini tashkil qilish, el-yurtning tinchligi va obodligini ta’minlashga erishganini qayd etib, bugungi kunda mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyati barpo etishda qonun va adolat ustuvorligini ta’minlash eng muhim vazifa bo`lib qolayotganini ta’kidladi. Bu borada davlat hokimiyatining mustaqil tarmog`i bo`lgan sud tizimining o`rni va ahamiyati g`oyat katta. Bu haqiqatni biz bugungi kunda, mamlakatimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`tarishga qaratilgan keng ko`lamli islohotlar jarayonida tobora chuqur his etmoqdamiz, dedi Prezidentimiz. Jamoat tartibini saqlash, avvalambor, voyaga yetmagan va yoshlar o`rtasidagi huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish samaradorligini oshirish, huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalarning buzg`unchi tahdidlarni barvaqt aniqlash bo`yicha yakdil harakatlarni, ularni hamkorlikda va sifatli bartaraf etilishini ta’minlash maqsadida 2018 yil 14 fevralda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining ― Toshkent shahrida jamoat tartibini saqlash, huquqbuzarliklar profilaktikasi va

jinoyatchilikka qarshi kurashishning sifat jihatidan yangi tizimini joriy etish to`g`risida‖gi Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga ko`ra taraqqiy etayotgan poytaxt xavfsizligining garovi sifatida harakatlar yakdilligi asosida barcha davlat organlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan o`zaro hamkorlik qilishning amaliy mexanizmini joriy etish, «Jaholatga qarshi ma’rifat» ezgu g`oyasi asosida har bir mahalla kesimida diniy- ekstremistik xususiyatga ega bo`lgan huquqbuzarliklarni sodir etish sabab va shart- sharoitlarini barvaqt aniqlash va bartaraf etishga, birinchi navbatda, ekstremistik oqim mafkurasi ta’siri ostiga tushib qolgan shaxslarni tuzatishga alohida e’tibor qaratish, prokuratura organlari tomonidan kundalik asosda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, shu jumladan, ish o`rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlashga amaliy yordam ko`rsatish, shuningdek, aniqlangan qonunbuzarliklar, sun’iy to`siq va g`ovlarni bartaraf etish bo`yicha zarur choralar ko`rish, jinoyatlarga choralar ko`rish va ularni fosh etishda, birinchi navbatda, tezkorlik va muvofiqlashgan hamkorlikni ta’minlash maqsadida Toshkent shahar huquqni muhofaza qiluvchi organlarini «Xavfsiz shahar» apparat-dasturiy kompleksi imkoniyatlaridan keng foydalanishga yo`naltirish. Xulosa o`rnida shuni ta’kidlash kerakki, jamiyatda sud organlarining nufuzini oshirish, sudyalarning chinakam mustaqilligini va faqat qonunlarga asoslanib ish yuritishini ta’minlash mamlakatimiz Konstitutsyaisi va shu asosda qabul qilinayotgan qonunlar muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini qurishdagi muhim shartlardan biridir.

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. 1-жилд. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт пировард мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 3. Ислом Каримовнинг референдум куни сайлов участкасида берган интервьюсидан. 2002 йил 27 январь. Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизмати жорий архиви, 2002 йил учун хужжатлар тўплами. 4. И.А. Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2011. 5. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2016. 6. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик –ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 7. Mирзиѐев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017.

Похожие

O'zbekistonda davlat mustaqilligining huquqiy asoslarining yaratilishi

Davlat boshqaruvining nazariy metodologik asoslari

Taraqqiyotning o'zbek modeli, uni hayotga tatbiq etish borasida erishilgan yutuqlar

O'rta umumiy ta'lim maktablarida O'zbеkistоn tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifalari

O'zbekistonda ma'naviy-ruhiy poklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi