logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. История
  4. O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi

O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB
Скачать
O’rta Osiyo xal q lari h ayotida yuz bergan uyg’onish davri ajdodlarimizning ja h on sivilizatsiyasiga q o’shgan h issasi Reja: 1. IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalg’larining moddiy va ma’naviy madaniyatini yuksalishi 2. Mog’ul bosqini va uning oqibatlari 3. XIV-XV asrlarda O’rta Osiyoda moddiy-ma’naviy madaniyat ravnaqi IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalg’larining moddiy va ma’naviy madaniyatini yuksalishi VIII asr oxiri-IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z mustaqqilligini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo etdi. Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorliq’ini yuborishga majbur bo’ldi. SHu tariqa IX asr oxirlariga kelib Movarounnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi va arab xalifaligidan mustaqil bo’lgan yirik feodal davlat-Somoniylar davlati tashkil topadi. Somoniylar mamlakatni boshqarishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar. Mamlakat o’nta devon (devoni vazir, devoni mustafi, devoni amir al-mulk, devoni sohib ash-shurat, devoni sohibi muayid yoki borid, devoni mushrif, devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avqof, devoni qazo az-ziya) boshqaruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning manfaatini himoya qiluvchi mustaqil feodal davlat edi («mulki sultoniy», «mulk erlari», «vaqf erlari») X asr oxiriga kelib mamlakatda avj olib ketgan o’zaro urushlar uning iqtisodiy va siyosiy qudratiga katta putur etkazdi va somoniylarning qoraxoniylar davlatidan mag’lubiyatga uchrashiga olib keldi. XI asr boshlarida somoniylar davlati hududlarida ikki davlat: qoraxoniylar va ²aznaviylar davlatlari paydo bo’ldi. Ј oraxoniylar davlatni el-yurt va viloyatlarga bo’lib idora qildilar. XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda mulkchilikning yangi turi-iqta tartiboti o’rnatiladi («mulki sultoniy», «iqta’», «vaqf erlari», «mulk erlari»). XII asrning 30-yillari oxirida Movarounnahr SHarqdan kelgan ko’chmanchi Ј oraxitoylar hujumiga duchor bo’ldi. IX-XII asrlarda mamlakat ma’naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro SHarg’da islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonag’olar g’urish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi. Movarounnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshiroq bilgan bilimdonlar paydo bo’ldi. Mahalliy bilimdonlar o’z vatanida quvg’in ostiga olinib, ko’pgina tolibi ilmlar xalifalikning markaziy shaharlari- Damashq, Ј ohira, Bag’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma’muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdorlar hali oz, borlari ham zaif edi. Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Bag’dod shahri edi. Bag’dodda «Bayt ul hikma» (donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. «Bayt ul hikma»da Ahmad Farg’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda O’rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari O’rta Osiyo, ayniqsa, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Hindistonning antik dunyosiga va qadimgi madaniyatiga borib taqalar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farg’oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalx Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi. 1998 yil Ahmad Farg’oniyning 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farg’oniy astronom, matematik, geograf edi. Bag’dod yag’inda Raqoq nomli mavzeda rasadxona qurilishiga boshchilik qilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi», «Samoviy harakatlar», «YUlduzlar haqidagi fan» nomli asarlari mashhurdir. Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning «Al-jabr», «Zij», « Ј uyosh soati haqida risola», «Sur’at ul-arz», «Usturlob holati haqida risola» kabi asarlari SHarq va g’arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdi. Abu Nasr Farobiy SHarq falsafasining ulug’ mutafakkiri bo’lib, qadimgi dunyo falsafiy merosini saqlashda va rivojlantirishda katta hissa qo’shdi. U 160 dan ortiq asar yozgan, ulardan «Aristotelning «Metofizika» asari maqsadlari haqida», «Musiqa kitobi», «Baxt-saodatga», «Siyosat al-madoniya» shular jumlasidandir. Abu Ali ibn Sino ikki sohaga- meditsina va falsafaga qiziqdi va bu sohalarda katta yutuqlarni qo’lga kiritdi. («Al-qonun fit-tib», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Risolat at-tayr»). XVII asrga qadar Evropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino g’oyalari ta’siri ostida bo’lgan. Xorazm madaniyati xorazmlik ulug’ olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bilan bog’langan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortig’ ilmiy asar yozgan bo’lib, «O’tmish avlodlardan g’olgan yodgorliklar», «Hindiston», «Meteorologiya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanning hamma sohalarini yaxshi bilgan g’omusiy olim edi. U astronomiya, geologiya, gidrostatika, geografiya, tarix fanlarga katta hissa qo’shdi. XI-XII asrlarda ijtimoiy fanlar ham anchagina taraqqiy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning prozaik asarlari, Abulqosim Firdavsiyning «SHohnoma»si, Gardiziyning «Zayn-ul-bahor» («Go’zal xabarlar») asari, Majididdin Admoning «Tarixi mulki Turkiston» («Turkiston tarixi»), Nizomulmulkning «Siyosatnoma»si, Yusuf Xos Xojibning «Qutadg’u bilik» asarlari shu davrga oid bo’lib, undan tashg’ari shu davrlarda Zamaxshariy, Mahmud Koshg’ariy, Amak Buxoriy, So’zani Samarg’andiy kabilar ham ijod etdilar. Bu davr O’rta Osiyoda me’morchilik san’ati ham gurkirab rivojlandi. Buxoroda Dehgaron, Masjidi kalon, Namozgoh, Mag’oki Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarqo’ton minorasi, Ko’hna Urganchda Faxriddin Roziy maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi, Talxojanbobo masjidi va boshqa yodgorliklar me’morchilik san’atining yorqin namunalari hisoblanadi. IX-XII asrda dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham keng rivojlandi. Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Burxonuddin Marg’iloniy, Abu Xafs Kabir Buxoriy kabi ulamolar islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa qo’shdilar. Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ’ibotining kengayishida Buxoro shahri markaziy o’rin egalladi. Tasavvuf ta’limoti rivojlanib O’rta Osiyoda uning turli xil yo’nalishlari (XII asrda Turkistonda YAssaviya, XIII asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya) paydo bo’ldi va tarqaldi. Mog’ul bosqini va uning oqibatlari XIII asrning boshlariga kelib (1206-1215) Mo’g’ulistonda CHingizxon hukmronligida ko’chmanchi mo’g’ullarning ulkan davlati paydo bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida xorazmshohlar davlati mavjud bo’lib, o’zaro urushlar va boshboshdoqlik oqibatida bu qudratli saltanat inqirozga yuz tuta boshlagan davr edi. CHingizxon bilan Muhammad Xorazmshoh o’rtasida qisqa muddat (1215- 1218) elchilik munosabatlari davom etgan bo’lishiga qaramay bu munosabatlar oxir-oqibat fojiali tugadi. Harbiy jihatdan puxta tayyorgarlik ko’rgan mo’g’ul qo’shinlari xorazmshohlar davlatidagi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tushkunlik vaziyatidan foydalanib, qisqa muddatda (1218-1221) O’rta Osiyo erlarini bosib oladilar. Asrlar davomida moddiy va ma’naviy madaniyati rivojlanib kelgan O’rta Osiyodagi ko’pgina shaharlar- Buxoro, Samarqand, Xo’jand, Termiz, O’tror, O’zgan, Urganch, Kesh kabilar vayronaga aylantirildi. Dehg’onchilik vohalari xarobazorga aylandi. Mo’G’ul bosg’inchlari mahalliy aholiga hamda ularning madaniyatiga hech bir shafg’at g’ilmadilar. Arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1214) O’rta Osiyodagi mo’G’ul bosg’ini hag’ida shunday yozadi: «...Xitoy chegaralaridan bir xalg’ chig’ib, Turkistondagi Ј ashG’ar va BalasoG’un kabi viloyatlarni, Movarounnahrdagi Samarg’and, Buxoro va boshg’a shaharlarni... vayron etib, g’irG’in g’ilib, talon-toroj g’ilib egalladi. Tatarlar (mo’G’ullar) hech g’aysi shaharni omon g’oldirmadilar, ketayotib vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan o’tgan bo’lsalar, o’zlariga yog’magan narsalarga o’t g’o’ydilar». O’rta Osiyo xalg’lari mo’G’ul bosg’inchlariga g’arshi g’ahramonona kurash olib bordi. Xususan, O’tror hokimi Inalxon, Buxoro mudofaachilari Ixtiyoriddin Ј ushlu, O’amid Pura Ј oraxitoy, Suyunchixon, Xo’jand hokimi Temur Malik, Urganch shayxi Najmiddin Kubro, shahzoda Jaloliddin kabilar Vatan mustag’illigi va ozodligi uchun g’on to’kib kurashdilar. Ammo ular ona-yurt ozodligini sag’lab g’olisha olmadi. Mo’G’ullar istilosi og’ibatida Movarounnahr va Xurosonning obod viloyatlari, shaharlari xarobazorga aylantirildi. Zarafshon, Marv, Xorazm vohalarida suG’orish tarmog’lari buzib tashlanishi natijasida yam-yashil dalalar, boG’-roG’lar xarobazorga aylandi. Bu davrda ilm- fan va ma’rifatga etkazilgan jarohat ham oz bo’lmadi. Bosg’inchilar to’s-to’poloni vag’tida Buxoroda, Samarg’andda, Urganchda bir nechta kutubxonalar yonib ketdi. Misol uchun Buxoroda «Mas’udiya» madrasasi va katta kutubxona yonib ketdi. Fag’at XIII asrning 70-80- yillariga kelib O’rta Osiyoda asta-sekinlik bilan bo’lsa-da, shahar hayoti, hunarmandchilik jonlana boshlandi. Mo’G’ul bosg’ini davrida ing’irozga yuz tutgan fan-adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmog’lari ham tiklana boshlaydi. XIII asrda Buxoroda «Mas’udiya» va «Xoniya» madrasalari g’urildi. Jaloliddin Rumiy, Sa’diy SHeroziy, Amir Xusrav Dehlaviy kabilar adabiyot sohasida ijod etdilar. Undan tashg’ari Abu Umar Mirxojiddin Jusjoniyning «Tabag’oti Nosiriy», Alouddin Otamalik Juvayniyning «Tarixi jahon gushay» («Jahon fotihlari tarixi»), Fazlulloh Rashididdinning «Jome at-tavorix» («Tarixlar to’plami») kabi tarixiy asarlari yaratiladi. XIV-XV asrlarda O’rta Osiyoda moddiy-ma’naviy madaniyat ravnaqi XIV asrning 50-60-yillarida O’rta Osiyoda feodal targ’og’lik G’oyatda kuchayib, ular g’onli urushlarga aylandi. Amir Bayon Sulduz Samarg’andda, Amir Xoji Barlos Keshda, Amir Boyazid Jaloir Xo’jandda, O’ljoytu Sulduz Balxda, Muhammad Xo’ja YAzdiy SHibirG’onda o’zlarini mustag’il hisoblaganliklari sababli ular o’rtasida doimiy nizolar bo’lib turdi. Natijada davlatni boshg’aruv ishlari va xo’jalik hayoti butunlay izdan chig’g’an edi. Amir Temur hokimiyat tepasiga kelganidan keyin (1370 y.), u va uning avlodlari davri mamlakatimiz tarixi turli tarixiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlarga boy davr bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyoda uzog’ muddat davom etgan mo’G’ullar istibdodiga barham berildi. Xususan, bu davrda ilmiy-madaniy hayotning gurkirab rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Amir Temur tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot, tilshunoslik, diniy ilmlarga katta e’tibor berdi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono SHamsuddin Munshiy, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Bahriddin Ahmad, Alouddin Koshiy, Jalol Xokiy kabi allomalar faoliyat ko’rsatishgan. Amir Temur harbiy yurishlar, davlatni boshg’arish ishlaridan tashg’ari juda ko’pgina me’moriy obidalar g’urish ishlarini ham olib bordi. Aynig’sa, Samarg’andda juda ko’plab me’moriy obidalar, boG’lar, saroylar bunyod etildi. Xususan, Bibixonim masjidi, SHohizinda mag’barasi, BoG’i Dilkusho, BoG’i Nav, BoG’i Bihisht, BoG’i SHamol kabi boG’lar, Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy kabi g’arorgohlar shular jumlasidandir. Amir Temur SHahrisabzda Og’saroy va mag’baralar, Turkistonda Ahmad YAssaviy mag’barasi, Toshkentda Zangiota mag’barasi, Tabrizda masjid, SHerozda saroy, BaG’dodda madrasalar barpo ettirdi. Butun O’rta Osiyo hududlarida g’ishlog’lar, karvonsaroylar, hammomlar, madrasalar, mag’baralar g’urilishi o’sha davr uchun misli ko’rilmagan darajada olib borildi. Amir Temurdan so’ng uning avlodlari jahonning moddiy-ma’naviy madaniyati xazinasiga ulkan hissa g’o’shdilar. Xususan, UluG’bek davrida fan va madaniyatga homiylik g’ilish, bu sohalarning gullab yashnashi va g’urilish ishlari yanada avj oldi. UluG’bek zamonida Samarg’and, Buxoro, g’ijduvon, SHahrisabzda masjid va madrasalar, saroylar bunyod etildi. 1428-1429 yillarda Samarg’andda rasadxona bunyod etildi. Bu rasadxonada UluG’bek bilan o’z davrining mashhur olimlari Ј ozizoda Rumiy, g’iyosiddin Jamshid, Ali Ј ushchilar ham faoliyat ko’rsatib astronomiya sohasida ulkan ishlarni amalga oshirdilar. Rasadxona yordamida UluG’bek mashhur astronomik jadvallar — «Ziji Ko’ragoniy»ni tuzdi. Bu davrda tarixiy fanlar sohasida ham ko’pgina ishlar g’ilindi. 1424-1425 yillarda SHarofiddin Ali YAzdiy «Zafarnoma»ni tugatdi. O’ofizi Abru «Tarixiy yilnomalar», «Butun jahon tarixi» asarlarini yozdi. Abdurazzog’ Samarg’andiy o’zining «Matla’i us-sada’yn va majmai ul-bahrayn» asarida SHohruh davri tarixini yoritib berdi. SHuningdek, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilarning ham ijodi gullab yashnadi. Bu davrda adabiyot sohasida ham samarali ishlar g’ilindi. Bu jarayonda shoir va davlat arbobi bo’lgan Alisher Navoiyning xizmatlari katta bo’ldi. Undan tashg’ari Jomiy, Lutfiy, Sakkokiy kabilar o’lmas asarlar yaratdilar. Kamoliddin Behzodning rassomlik faoliyati rivojlandi. XIV-XV asrlar O’rta Osiyoda musig’a san’ati tarag’g’iyotida ham yangi mahsuldor bosg’ich bo’ldi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar, hofizlar orasidan Abdug’odir Nayiy, Ј ulmuhammad SHayxiy, O’usayn Udiy, SHohg’uli g’ijjakiy, Ј osim Rabboniy, Darvish Ahmad Ј onuniy va boshg’alar etishib chig’dilar. Umuman olganda temuriylar davridagi madaniy tarag’g’iyot «Temuriylar uyG’onishi (renessansi)» atamasiga muvofig’ keladi. Bu hag’ig’atan ham turli madaniy doiralar — fan, adabiyot, badiiy ijodning yagona O’rta SHarg’ zaminida o’ziga xos uyG’onishi edi. Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi mug’addasdir. Toshkent, «O’zbekiston», 1996. 2. 3.Abdunabiev A. Vklad v mirovuyu tsivilizatsiyu. Toshkent, «O’zbekiston», 1998. 4.Buyuk siymolar, allomalar (1,2 kitob). Toshkent, «Meros», 1995, 1996. 5.Nizomulmulk. Siyosatnoma. Toshkent, «Adolat», 1997. 6.O’zbekiston tarixi. A. Sagdullaev, B. Eshov tahriri ostida. Toshkent, «Universitet», 1997. 7.Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli. Toshkent, «Fan», 1993.

Похожие

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi
O’rta Osiyo xalqlarining ix-xii asrlardagi (Renisans) uyg’onish davri
O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH
Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining fashizm ustidan qozonilgan g’alabaga qo’shgan hissasi
Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarida O’rta Osiyo