O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari - История - Рефераты

O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari Reja: 1. O’rta Osiyo hududida antik davr. 2. Yunon-Baqtriya davlatining hududi va tarixi. 3. Qadimgi Xorazm antik davr davlatining tarixi. 4. Qang’ davlatining hududi va tarixi. 5. Davan davlatining hududi va tarixi.

Makedoniyalik Iskandar o’z xarbiy yurishlari bilan Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Misr, Sirdaryo va Xindistongacha cho’zilgan ulkan hududda o’z saltanatini barpo qildi. Saltanat poytaxti Bobil edi. Bu ulkan davlat Iskandar vafot etishi bilanoq inqirozga yuz tutdi va parchalana boshladi. Miloddan avvalgi 312 yilda Iskandar davlatining Sharqiy qismi (Kichik Osiyo, Suriya, Eron va O’rta Osiyo) sarkarda Salavka xukumronligi ostida birlashtirildi. Salavkaning xokimiyati turli xarbiy manzilgoxlarda joylashgan yunon-makedon va makedonlar qurol–yarog’lari bilan qurollangan mahalliy xalqlarning harbiy kuchlariga tayangan edi. Yunonlar o’z xokimyatlarini mustaxkamlash maqsadida O’rta Osiyo hududlarida bir qancha xarbiy istexkomlar va qal’alar barpo qilgan edi. Bu narsa Aleksandr vaqtidayoq boshlanib, uning o’zi O’rta Osiyoda 12 ta shaharga asos solgan edi. Bu shahar va qal’a istexkomlaridagi yunon- makedon harbiylari qo’riqchi kuch sifatidagi xarbiy kuch bo’lgan. Iskandar saltanati qulagach, bu an’analar Salavkiylarda ham davom etdi. Salavkiylar davlati turli etnik guruhlarni xarbiy kuch ishlatish yo’li bilan birlashtirish orqali tashkil etilgan davlat edi. Davlat boshqaruvining barcha siyosiy, xuquqiy va ijtimoiy yo’nalishlari podsho saroyi bilan bog’liq bo’lib, «podsho saroyi» davlat boshqaruvida katta axamiyatga ega edi. Ahmoniylar kabi, Salavkiylarda ham davlat ishlarini boshqaruvchi devonxona mavjud bo’lgan. Salavkiylar davlatida birmuncha murakkab soliq tartibi mavjud bo’lib, Salavkiylar xukumdorlari o’zlarigacha bo’lgan soliq tartiblarini o’zgartirmay, unga bir qancha qo’shimchalar kiritganlar. Dexqonlardan soliq yig’ib olish satrap xokimining vazifasi edi. Satraplikning umumiy soliq miqdori jamoalardan tushadigan soliq miqdoriga qarab belgilanar edi. Miloddan avvalgi 293 yil davlatning Sharqiy viloyatlariga Salavka va Spitaman qizi Apamaning o’g’li Antiox xokim etib tayinlandi. Bu narsa Salavkiylarda xokimlarning podsho oilasi bilan qarindoshlik bo’lishi sharti boshqaruv tizimining asosiy xususiyatlaridan biri bo’lganligini ko’rsatadi.

Miloddan avvalgi 280 yilda Salavka o’limidan so’ng Antiox podsho bo’ldi va davlatni 20 yil davomida boshqardi. Salavkiylar davlati doimiy ichki kurashlar orasida qoldi. Miloddan avvalgi III asr o’rtalarida undan Baqtriya ajralib chiqadi. Shu vaqtda Salavkiylardan yana bir davlat-parfiya ajralib chiqadi va keyinchalik Sharqdagi eng qudratli davlatlardan biriga aylanadi. Yunon-Baqtriya davlatining gullab – yashnagan davri miloddan avavalgi III asrning ikkinchi yarmi va II asrning birinchi yarmiga to’g’ri keladi. Bu davlatning poytaxti Baqtra shaxri bo’lgan. Davlat bir necha dexqonchilik viloyat va tumanlarini o’z ichiga olgan. Davlat markazlashgan hokimiyatga bo’ysunuvchi boshqaruv tizimiga ega edi. Podsho yoki davlat hukmdorlari yunon – makedonlardan bo’lib, uni turli yillarda Diodot, Yevtidem, Demetriy va Yevkraditlar boshqarganlar. Davlat boshqaruv tizimi Iskandar davrida joriy etilgan siyosiy an’analarga asoslangan edi. Podsho hokimiyati harbiy kuchlarga va viloyatlar hokimlari madadiga tayanar edi. Muhim savdo yo’llari bo’ylab harbiy – strategik va iqtisodiy axamiyatga ega bo’lgan joylarda tayanch istehkomlari va qal’alari qurilgan edi. Ichki nizolar va kurashlar davom etib turganligiga qaramay, bu davrda ijtimoiy – iqtisodiy hayotda bosqichma–bosqich rivojlanish jarayoni taraqqiy etganligi kuzatiladi. Miloddan avvalgi II asrning o’rtalarida Yunon-Baqtriya davlati tinimsiz kurashlar olib bordi va harbiy qudratini yo’qota boshladi. O’sha vaqtda davlat hududlariga bostirib kirayotgan yuechjilar miloddan avvalgi 140– 130 yillarda Yunon–Baqtriya davlatini qulatdilar va uni bosib oldilar. Miloddan avvalgi I asrda yuechji qabilalari uyushmasida (Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmi) Guyshuan (Kushon) urug’ining xokimlik mavqei ancha kuchaydi. Guyshuan qabilasi dastlab Surxon vohasida joylashgan va ularning poytaxti Dalvarzin shaxri (hozirgi Sho’rchi tumani) bo’lgan. Podsho Kudjula Kadfiz davrida Kushon podsholigi hududlari ancha kengaydi va davlat tarikibiga Janubiy Tojikiston, Afg’oniston va Kashmir yerlari qo’shib olinadi.

Kushon podsholigi Kanishka xukumronligi yillarida (78-123 yillar) ulkan saltanatga aylandi. Kushon podsholigi Surxon vohasi, Janubiy Tojikiston, Afg’oniston, Shimoliy Xindiston va Sharqiy Turkiston yerlarini o’z tarkibiga kiritdi. Shu vaqtda poytaxt Dalvarzindan Peshovarga ko’chirildi. Kushon podsholigi qadimgi davrdagi Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari bilan teng bo’lgan va g’oyatda qudratli davlatga aylandi. Mamlakatimiz hududlarida yuzaga kelgan Kushon podsholigi tarkibiga O’zbekistonning asosiy hududlari (Xorazm, Zarafshon, Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona) kirmaganligi diqqatga sazovordir. Bu hududlarda o’ziga xos boshqa mahalliy davlat yuzaga kelgan va kushonlar madaniy an’analarga holi tarzda taraqqiy etgan. Bu davlatlar bilan Kushon davlatining shimoliy chegaralari Ko’hitog’, Boysun, Xisor tog’lari orqali o’tganligi Boysun tumanidagi Darband atrofidan o’rganilgan mudofaa devorlarini o’rganish natijasida isbotlandi. Bu mudofaa devorlari qoldiqlari shu yerdan o’tgan chegara qal’asi devorlari bo’lgan. Kushon sulolasi va davlati tarixi yozma manbalar va tangashunoslik tadqiqotlari orqali o’rganilgan. Tangalardagi dastlabki vaqtlarda yunon-Baqtriya shohlari tasviri mavjudigi va asta-sekin uning o’rnini kushonlarning «shoh», «shohlar shohi» so’zlari egallashi uning xarbiy siyosiy qudrati yuksalib borganligidan dalolat beradi. Podsho Kanishka I o’zidan oldingi davlat boshqaruvi an’analari saqlab qoldi va davom ettirdi. Davlatning oliy xukumdori podsho viloyatlar va shaharlari o’z noiblari yordamida boshqarardi. Buyuk Ipak yo’lining rivojlanishi bilan Kushon podsholigining ijtimoiy- iqtisodiy jixatdan yashnashiga ta’sir ko’rsatdi. Shaxarlar ko’paydi, yangi – yangi yerlar o’zlashtirildi va sug’orish tarmoqlari barpo etildi. Shaxarlar tuzilishiga ko’ra bir necha qismdan iborat bo’lgan: xokim saroyi, xunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, aloxida ibodatxonalar joylashgan shaxar qismi va boshqalar.

Davlatning iqtisodiy asosini sug’orma dexqonchilikka asoslangan xo’jalik, savdo va xunarmandchilik tashkil etgan. Xunarmandchilik turli-tuman kasb va xunarlardan iborat bo’lgan. Tashqi siyosat ancha kengayib, Xindiston, Xitoy, Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari o’rnatilgan. Savdo munosabatlarining kengayishida Buyuk Ipak yo’lining axamiyati katta bo’lgan. Tadqiqotlar natijasida Termizdan Rim tangalari, O’rta yer dengizi atroflaridan Kushon tangalarining topilishi ham fikrimizning dalilidir. Kanishka davrida kushonlar madaniyati xindlashtirildi va Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari asosida kushon yozuvi shakillandi. Me’morchilik tasviriy san’at yuksak darajada rivojlandi. Jaxon miqyosida mashxur bo’lgan kushon davri san’at obidalari Ayritom, Eski Termiz, Dalvarzintepa va Xolchayondan topib o’rganilgan. Kushon davlati xaqida shuni aloxida ta’kidlash joizki, davlat bir necha hududlar va ko’plab qadimgi xalqlarni birlashtirgan. Ular orasida o’zbek xalqi ajdodlari ham kushon madaniyati yuksalishiga o’z hissasini qo’shgan. Kushon davlati IV asrlargacha og’ir ichki va tashqi kurashlar iskanjasida qoldi va asosiy hududlaridan ajraldi. Bu vaqtda uning hududlari qisman Shimoliy Hindistondagina saqlanib qoldi. O’zbekistonda qadimgi mahalliy davlatchilik tarixi Qang’, Dovon, Xorazm davlatlari rivoji bilan uzviy bog’lanadi. Qang’ davlati miloddan avvalgi III asrning boshlarida paydo bo’ldi. Uning dastlabki davrlardagi hududlari Toshkent vohasidan iborat bo’lgan. Qang’ davlatining tashkil topishi asosiy sabablaridan biri tashqi harbiy hujumlardan himoyalanish zaruriyati bo’lgan. Miloddan avvalgi 329 yilda Iskandar qo’shinlari Bekobod va Ho’jand oralig’ida Sirdaryodan kechib o’tib, bosqinchilik qilganida mahalliy aholi unga qarshi qattiq qarshilik ko’rsatgan. Bundan natija chiqara olmagan Iskandar ortga qaytishga va Ho’jand yaqinida Aleksandriya Esxata shaxriga asos solishga majbur bo’lgan edi. Bu xaqda Kvint Kursiy Ruf o’z asarida eslatib o’tadi («Makedonskiy tarixi» asari).

Miloddan avvalgi II va milodiy I asrda Qang’ davlatining hududi kengayib, Toshkent vohasi, Sirdaryoning o’rta oqimidagi yerlar, Talas vodiysi va Chu daryolarning quyi oqimidagi yerlarni o’z tarkibiga kiritadi. Qang’ davlatining ikkita poytaxti bo’lib, biri Qang’diz (Oqqo’rg’on) va ikkinchisi O’tror bo’lgan. Qang’ davlati aholisi tarkibini asosan dexqonlar va chorvadorlar tashkil etgan. O’troq aholi shaxarlarda va vodiylarda yashab, dexqonchilik, hunarmandchilik va savdo bilan mashg’ul bo’lgan. Dasht tumanlarida esa chorvachilik rivojlangan. Milodan avvalgi II asrda Qang’ qabilalari eng qudratli davlat birlashmasiga aylanadi, uning hukmdorlari o’z nomlaridan tangalar zarb qildilar. Qang’ davlatining iqtisodiy taraqqiyotiga Buyuk Ipak yo’lining davlat hududlaridan o’tgan shimoliy tarmog’i katta ta’sir o’tkazadi. Qang’ davlati milodiy III asrga kelib parchalanib ketadi. O’zbek xalqi davlatchiligi tarixi bo’yicha kam o’rganilgan masalalardan biri Dovon davlati tarixidir. Xitoy manbalarida Davanь nomi bilan atalgan davlat boshqa manbalarda Parkana, Fragana kabi bir qancha nomlar bilan yuritilgan. Dovon davlati taxminan miloddan avvalgi III asrda paydo bo’lgan. Manbalarga ko’ra, Farg’ona – Dovon davlatida 300 ming aholi yashagan va bu yerda 70 ga yaqin katta – kichik shaxarlar bo’lgan. Shaxarlar orasida Ershi shaxri alohida ahamiyatga ega bo’lgan va Davlat poytaxti hisoblangan. Miloddan avvalgi 104 – 101 yillarda Xitoy qo’shinlari jang qilib, Ershini bosib olgan vaqtda Dovonliklarga Qang’ davlati qo’shinlari yordamga yetib keldi va ikki o’rtada tuzilgan sulh shartnomasiga ko’ra, xitoyliklar Dovon davlat hududlaridan chiqib ketadilar. Farg’ona vodiysi hududlaridan qadimgi davrga oid uy-qo’rg’onlar, qishloqlar, shaxarlar xarobalari topib o’rganilgan. Dovon davlatining asosiy aholisi dexqonchilik, hunarmandchilik, savdo – sotiq bilan shug’ullanganlar. Dovon dexqonlari arpa, sholi, bug’doy va beda yetishtirishda mashhur bo’lganlar. Bog’dorchilik va uzumchilik keng tarqalgan. Farg’ona – Dovon davlatining o’ziga xos boyliklaridan biri uning «samoviy» otlari bo’lgan. Manbalarga ko’ra Xitoy imperatorlarining Dovonga bosqinchilik uyushtirishlarining asosiy sabablaridan biri ham aynan ana shu «samoviy» otlarni

qo’lga kiritish bo’lgan. Dovon davlati Xitoy, Hindiston va boshqa Sharq mamlakatlari bilan olib boriladigan xalqaro savdoda muhim o’rin egallaganlar. Dovon davlati milodiy II asrgacha mavjud bo’lgan. Mil.avv. IV–II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat bo’lib, Iskandar, Salavkiylar, Yunon–Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bunday siyosiy qulaylik Xorazmda o’ziga xos mahalliy davlatchilik tizimiga ega bo’lgan davlatning shakllanishida muhim omil bo’ldi. Iskandar O’rta Osiyoning janubiy hududlarida hukmronlik qilgan vaqtda Xorazmda Farasman ismli odam podsholik qilgan. Yunon tarixchisi Arrian Farasmanning Iskandar bilan bitim tuzganligi xaqida ma’lumot qoldiradi («Aleksandrning yurishlari» asari). Xorazmdan topib o’rganilgan qadimgi shaxar xarobalaridagi xususiyatlar bu yerda mustahkam davlatchilik tizimi barpo qilinganligidan dalolat beradi. Shunday shaxarlardan biri Jonbosqal’adir. Bu shaxar tuzilishiga ko’ra to’g’rito’rtburchakli bo’lib, ikki qator mudofaa devorlari bilan o’rab olingan va devorlarda shinaklar mavjud bo’lgan. Jonbosqal’a ikki qismdan iborat bo’lib, bir qismida «olov uylari» – ibodatxonalar, ikkinchisida aholi turar joylari bo’lgan. Qo’yqirilganqal’a shaxri xarobalari boshqa shaxarlardan farqli o’laroq, asosiy inshooti aylana shaklida bo’lib, inshootning markazidagi bino ikki qavatli bo’lgan va shu binoning o’zi ayni vaqtda rasadxona vazifasini ham bajargan. Tuproqqal’a shaxri to’g’ri burchakli mudofaa devorlari bilan o’rab olingan bo’lib, devorlar xom g’ishtdan ishlangan va unda shinaklar bilan birga minoralar ham bo’lgan. Tuproqqal’a Xorazm hukmdorlari qarorgohi vazifasini ham bajargan. Bu yerda Xorazm davlati shohlari boshqaruviga oid bir qancha moddiy manbalar hamda hukmdorlarning arxivlari hujjatlaridan namunalar ham topilgan. Xorazm davlati xo’jalik hayotida dexqonchilik va hunarmandchilik asosiy o’rin egallagan. Milodning dastlabki asrlaridayoq, bu yerda kumush va mis tangalar zarb qilingan. Shuningdek, Xorazmdan O’rta Osiyodagi eng qadimgi yozuv namunalari ham topilgan bo’lib, ular miloddan avvalgi V – IV asrlarga oid oromiy yozuvlari asosida shakllangan.

Qang’, Dovon va Xorazm davlatlarida mavjud davlatchilik tizimi, xo’jalik hayotining taraqqiy etib borishi keyingi davrlarda O’zbekistonda yuzaga kelgan davlatlarning yuksalishiga ham o’z ta’sirini o’tkazgan va ularning keyingi bosqichlarga ko’tarilishidagi muhim omillardan bo’lgan. Mil. avv. III asrning o’rtalarida mustaqil davlat sifatida tashkil topgan Parfiya davlati hozirgi Turkmaniston va Eronning bir qismini o’z ichiga olgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Arshak bo’lib, u mil, avv. 247 yili taxtga o’tiradi. Mil. avv. 235 yildan boshlab, Parfiya podsholari o’z yerlari hududlarini kengaytirib bordilar. Milodiy III asrning birinchi choragida sosoniylar arshakiylar hukmronligini tugatib, Parfiyada hokimiyatni qo’lga oldilar. Antik davr Parfiyaning qishloq xo’jaligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Mil. avv. III asr o’rtalaridan boshlab Parfiya davlati hozirgi O’zbekiston hududlarida joylashgan qadimgi viloyatlar - Xorazm, Baqtriya, So’g’diyona bilan siyosiy, madaniy va iqtisodiy munosabatlarni ayniqsa rivojlantirdi. Undan tashqari, parfiyaliklar besh asr davomida Hindiston, O’rta Osiyo va Xitoyning g’arb mamlakatlari bilan qilgan savdo aloqalarida vositachilik qildilar, Parfiyaliklarning yozuvi oromiy (Niso hujjatlari) yozuvi bo’lib, zardo’shtiylik diniga e’tiqod qilishgan. Kadimgi Farg’ona turli davr manbalarida Dovon, Boxan, Polona, Parkana kabi nomlar bilan eslatib o’tiladi. Ma’lumotlarga qaraganda Ershi (Marhamat) shahri Dovonning poytaxti edi. Antik davr Dovon aholisi dehqonchilik, uzumchilik, yilqichilik bilan shug’ullanishgan. Dovonning «samoviy otlari» o’lkadan tashqarida ham ma’lum va mashhur bo’lgan. Mil. avv. II asrning oxirlarida Xitoy hukmdorlari Dovon yerlarini bosib olishga harakat qildalar. Ammo qo’shni davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan dovonliklar o’z mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ddilar. Mil. avv. III asrlar boshlarida paydo bo’lgan Kang’ davlatining hududlari Sirdaryoning o’rta oqimidagi yerlar edi. Mil. II-1 asrlarda Kang’ davlati yerlari kengayib, Amudaryo va oralig’idagi yerlar va Xorazmni o’z ichiga oladi. Antik Kang’ davlati ancha rivojlangan davlat edi. O’troq asosan vodiylarda yashab,

dehqonchilik, bog’dorchilik va hunarmandchilik bilan shug’ulanib kelishgan. Qang’ hukmdorlarning markaziy shaharlari ikkita edi. Ular yozni O’trorda (hoz. Aris Turkiston oralig’ida), qishlovni esa Qang’a (hoz. Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumanida) shaharlarida o’tkazar edilar. Mil. avv. I asrga kelib, O’rta Osiyo hududlarida antik davrning eng qudratli davlatlaridan biri bo’lgan kushon davlati tashkil topadi. Dastlabki hukmdorlar Kadfiz I va Kadfiz II lar davlat yerlarini kengaytirib, pul islohoti o’gkazadilar. Milodiy II asrga kelib Kushon davlati yerlari Shimoliy Hindiston, Afg’oniston, O’rta Osiyo, Sharqiy Turkistondan iborat edi. Kushon hukmdorlari, xususan Kanishka (II asr) davri savdo-sotiq, ichki va tashqi savdo ayniqsa rivojlanish dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik ham ancha taraqqiy, etadi. Bu jarayonda Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati nihoyatda katta bo’ldi. Kushon davlatida asosiy din buddaviylik bo’lib, yunon zardo’shtiylik aqidalariga ham e’tiqod qilinar edi. Antik davr O’rta Osiyo xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mil. avv. IV-P asrlar oromiy yozuvi asosida Xorazm, Parfiya va So’g’d yozuvlari paydo bo’ldi. Kushon davriga kelib yana bir yozuv-Kushon (Baqtriya) yozuvi shakllanadi. O’rta Osiyo va Afg’oniston hududidagi arxeologik tadqiqotlar antik davr madaniyatining gullab yashnaganidan dalolat beradi. Ayritom va Ko’hna Termizda Budda ibodatxonalar ochilgan. Fayoztepa, Quva, Xolchayon, Dalvarzin kabi kuhna shaharlarda ham saroylar, ibodatxonalar ochilib, ular yuksak madaniyatga ega ekanligi kuzatilgan. 1972 yilda Dalvarzintepadan (Surxondaryo) tilla buyumlar xazinasi (32 kg) topilgan. Bu xazina orasida antik davrga oid bilaguzuk, xalqalar, to’g’alar, bo’yin taqinchoqlari kabi san’at buyumlari ham bor. Umuman, antik davr Qang’, So’g’d, Farg’ona yerlarida mavjud bo’lgan madaniyat o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi.

Adabiyotlar 1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000 2. Zeymal Ye.V.Amudarinskiy klad. Leningrad, 1979. 3. Masson V.M. Drevnezemledelьcheskaya kul’tura Margiain. MIA, 1959, № 73. 4. Masson V.M.Strana tыsyachi gorodov.Moskva, 1966. 5. Muhammadjonov A.R. Qadimgi Buxoro.Toshkent, 1991. 6. Pidayev Sh.R.Sirli kushonlar saltanati.Toshkent, 1990. 7. Pugachenkova G.A., Rtveladze E.V. Severnaya Baktriya- Toxaristan.Tashkent, 1990. 8. Sagdullayev A.S. Kadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda.Toshkent, 1996. 9. Pugachenkova G.A.Shedevrn Sredney Azii.Tashkent, 1986. 10. O’zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. A.Sagdullayev, B.Eshov taxriri ostida. Toshkent, 1997, ikkinchi nashri -1999. 11. Baqtriya-Toxariston qadim va o’rta asrlarda. To’plam, Samarqand, 1993

Похожие

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi

Antik davr arxeologiyasi

Antik davr davlatlari. Buyuk Ipak yo'li, shakllanishi, rivojlanish bosqichlari

Antik davr shaharsozlik an’analari

Numizmatika fanining maqsad va vazifalari. Antik davr tangalari