Марказий Осиё тарихи фанининг предмети ва долзарб муаммолари. Манбалар

Марказий Осиё тарихи фанининг предмети ва долзарб муаммолари. Манбалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

www.arxiv.uz Режа: 2. Марказий Осиё тарихини ёритишнинг назари й методологик ас ослари. 3. Комил инсонни тарбиялашда тарихнинг роли

www.arxiv.uz 1. Тарих фани турли дунё халқлари қандай яшаганлиги, уларнинг ҳаётида қандай воқеалар содир бўлганлиги, одамлар ҳаёти қандай ва нима учун ўзгариб, ҳозиргидай бўлиб қолганлигини ўрганса, Марказий Осиё тарихи эса унинг ажралмас қисми бўлиб, шу тарихий маданий жараёнларга мос ҳолда Она заминимизда ўтмишда яшаган халқларнинг ҳаёти ва уларнинг ривожланиши давомида содир бўлган ўзгаришлар, воқеа ҳодисалар, уларнинг турмуш тарзи, иқтисоди, ижтимоий муносабатлари, давлатчилиги, маданияти ва шу кабиларни тўлалигича ўрганадиган фандир. Ўрта Осиё ҳудуди инсоният пайдо бўлган илк марказлардан бири ҳисобланади.Ўрта Осиё ҳалқлари ўз тарихи билан истаганча фахрланса арзийди. Истиқлол бу ҳудуда яшовчи халқларга ўзининг хақиқий тарихидан воқиф бўлиш, дунёда хеч бир халқдан кам эмаслигини англаш имконини берди. Чоризм мустамлакачилиги ва собиқ Шўро тузуми даврида халқимиз ўзининг буюк ўтмиши, бой маънавий меъросидан узиб қўйилган, тарихи камситилган ва нохолис ёритилган эди. Истиқлол йилларида халқимизнинг азалий қадриятлари тикланиб., маънавий юксалиш сари юз тутди. Бу халқларни асл тарихи ёритилиб бундан хабардор бўла бошлади. Узоқ вақтлар топталган миллий қадриятлари, диний удумлари қайта тикланди. Бироқ, устиқлолнинг дастлабки пайтларида, жамиятимиз аъзоларида, маънавий бўшлиқнинг ўрни ҳали тўлмаган эди. Бундан мустақил тараққиётимизни, халқимиз осойишталигини кўра олмаган, ўзини “хақиқий ислом ҳимоячилари” деб атаган эктеримистлар фойдаланиб қолишга ҳаракат қила бошладилар. Улар ўзларининг асл ниятларини амалга ошириш учун аввало ёшлар онгини заҳарлаб, уларни ўз ортидан эргаштира бошладилар. Бундай ҳаракатларга қарши туришда ҳукуматимизнинг оқилона сиёсати, маънавий соҳадаги ислоҳатлари муҳим аҳамиятга эга бўлди. Президентимизнинг,”Ғояга қарши Ғоя, фикрга қарши фикр,жаҳолатга қарши маърифат”,ғ деган сўзлари асосида мустақиллигимизни кўра олмаган кучларга қарши ураш олиб борилди. Халқимизнинг маънавий қиёфасини

www.arxiv.uz шакллантиришга алоҳида эътибор қаратилди. Бу ҳақда Президентимиз,”Хўш тарихнинг маънавиятимизда тутган ўрни қандай? Тарихни яхши билмасдан туриб, юксак маънавиятга эришиш мумкинми? Албатта мумкин эмас! Маънавиятини тиклаши, туғилиб ўсган юртида ўзини бошқалардан кам сезмай, бошини баланд кўтариб юриши учун инсонга, албатта тарихий хотира керак,” деб таъкидлаган эди (И.А.Каримов,1998) Замон шиддат билан тараққий этиб глобаллашиб бормоқда. Бугун жамиятимизни, Ахборот технологиялари ва компютэрғинтеэрнэт тизимисиз тасаввур этиш қийин. Истаган пайтда дунёнинг турли бурчаги билан мулоқотга киришиш мумкин. Бу ижобий ҳол албатта. Бироқ, юқорида таъкидланган техника воситалари орқали кириб келаётган ахборотлар ва кучайиб бораётган Ўзаро алоқалар туфайли ғарб оламидан тўсиқ билмай кириб келаётган, менталитетимизга зид, айрим янгича расмғрусумларнинг ёшларимиз маънавий қиёфасига кўрсатадиган салбий тасирлари долзарб масалалардандир. Шундай бир даврда, милатимиз келажаги эгаларининг ўзлигини сақлаб, миллий қадриятларимизга содиқ, халқимизнинг минг йиллик анъаналарини асраб кейинги авлодларга етказадиган асл фарзандлар бўлиб етишишида тарихнинг тутган ўрни беқиёс. Ҳурматли юртбошимиз И.А.Каримов, ҳар томонлама баркамол авлодни тарбиялаш, уларда миллий ғурур ва фаҳр туйғуларини шакллантиришда тарихнинг тутган ўрнига баҳо бериб шундай деган эди: « Тарихий хотираси бор инсонғиродали инсон. Ким бўлишидан қатъий назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай инсонларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди» (И.А.Каримов,1998). Мустақиллик йилларида тарихий ҳақиқатни ёритиш, бу борадаги тадқиқот ва эришилган муваффақиятлар таҳсинга лойиқ. Бироқ, бугунги кундаги давр талаби тарих фани олдига улкан ва янгиданғянги вазифаларни қўймоқда. Бизнинг Ватанимиз нафақат Шарқ, балки умумжаҳон

www.arxiv.uz цивилизацияси бешикларидан бири бўлганлигини бутун жаҳон тан олмоқда. Бу қадимий ва табаррук тупроқдан алломалар, фозилу фуқаролар, олиму уламолар, сиёсатчилар, саркардалар етишиб чиққан. Диний ва дунёвий илмларнинг асослари ана шу заминда яратилган, сайқал топган. Эрамизгача ва ундан кейин қурилган сув иншоотлари, шу кунгача файзини, маҳобатини йўқотмаган осориғатиқаларимиз қадимғқадимдан юртимизда деҳқончилик, ҳунармандчилик маданияти, меъморчилик ва шаҳарсозлик санъати юксак бўлганидан далолат беради. Марказий Осиё тарихи фақат турли билимлар тарзидаги фан эмас, балки бир неча асрлар давомида тўпланиб келган ўзаро ички қонуниятлар билан чамбарчас боҚланган билимлар тизими сифатидаги ўзининг ўрганиш объекти ва предметига эга бўлган мустақил фандир. Марказий Осиё тарихи фанининг долзарб муаммолари, ечимини кутаётган ва аниқлик киритилиши лозим бўлган масалалар талайгина . Хусусан, Ватанимиз ҳудудида энг қадимги даврлардан бошлаб яшаётган аҳоли ва уларнинг жойлашуви; бу аҳолининг қўшни қабилалар ва элатлар билан турли муносабатлари; Амударё ва Сирдарё орали²ида яшаган қадимги ма х аллий а ҳ олини бизнинг аждодларимиз эканлиги , ш унингдек, дастлабки давлатчили к нинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳ ам му ҳ им масаладир. Айниқса, м аҳ аллий қадимги а ҳ оли нинг бу ҳудудларда яшаганлиги де ҳ қончилик хўжалигини ривожлантирганлиги, дастлабки а ҳ оли манзилго ҳ ларининг пайдо бўлганлиги; илк манзилго ҳ лар ривожланиб ша ҳ арларга айланганлиги; дастлабки ша ҳ арларнинг ижтимоийғиқтисодий, маданий ва маъмурий марказлар сифатида ривожланганлиги ва ушбу жараёнларга асос бўлган омиллар жуда му ҳ имдир. Бу ҳ удудлардаги дастлабки давлат уюшмаларининг ўзаро ва қўшни давлатлар билан турли алоқалари, уларнинг тарихийғгеографик ҳ удуди ва чегаралари ҳ ам анча мунозарали мавзу ҳ исобланади. Ҳ озирги кунга қадар ўлкамиз ҳ удудлари ва бу ердан четда битилган ўрта асрларга оид ёзма манбаларни ўрганиш бўйича талайгина ишлар амалга оширилган бўлишига

www.arxiv.uz қарамай, бу йўналишда янада қадимгироқ даврларга оид қилинадиган ишлар ни ҳ оятда кўп. Марказий Осиё тарихини ўрганишда манбаларнинг а ҳ амияти беқиёс бўлиб, булар моддий ва ёзма манбалардир. Тарихимизнинг энг қадимги, яъни ёзувсиз замонларга оид даврини ўрганишда археологик, антропологик ва этнографик манбалар ёрдамга келади. Бу манбалар турли - туман бўлиб, уларга — қадимги манзилго ҳ лар ва ша ҳ арлар харобалари, мозорғқўр ғ онлар қолдиқлари, турмуш ва хўжаликда ишлатиладиган буюмлар, ме ҳ нат ва жанговар қуроллар, турлиғтуман ашёлар киради. Ёзма манбалар эса, энг қадимги ёзувлар, битиклар ва китоблардан иборатдир. Моддий ва ёзма манбалар маълумотларини солиштириб, қиёслаб тарихни талқин этиш му ҳ им а ҳ амият касб этади. 1. Марказий Осиё тарихини ёритишнинг назарийғметодологик асослари Ватан тарихини ёритишда назарийғметодологик асосларни билиш катта аҳамиятга эга. Илмийлик, холислик, тарихийлик методлари тарихни ёритишнинг асосий калити ҳ исобланади. Биринчидан, яратилган ў збек хал қ и ва унинг давлатчилиги тарихи концепцияси асосида тарихни даврларга бўлиш ва уларни чуқур таҳлил қилиш лозим. Энг асосий вазифалардан яна бири – мустақиллик даврида яратилган янги тадқиқотлар асосида объектив тарихни ўргатишни ташкил қилишдир. Илмийлик билан бир қаторда холислик туради. Бунда таҳлил қилинаётган ҳар бир тарихий воқеағҳодисаларни холис, ҳаққоний равишда ўрганиш ёки тарихнависнинг хоҳишғиродасидан ташқарида, воқеағҳодисалар қандай содир бўлган бўлса, шундалигича ёритиш кўзда тутилади. Ўар бир тарих ёзувчи киши шахс сифатида ўзининг фикриғмулоҳазалари, идроки ва

www.arxiv.uz бошқа ҳисғтуйҚулар орқали атрофни ўраб турувчи муҳит билан узвий равишда боҚлиқ. Бу боҚлиқлик унга ўз таъсирини ўтказади. Холислик талаб қиладиган қоидалар шундан иборатки, ушбу йўналишда тарихийғмаданий тараққиётни (тарихнинг турли даврларида) ўрганиш жараёнида бўлиб ўтган ёки шу тараққиёт билан боҚлиқ бўлган жамики воқеағҳодисаларни ҳеч бир ўзгаришларсиз, қандай бўлиб ўтган бўлса, ўша ҳолатда талқин ва таҳлил этиш, текшириш ва хулосалар чиқариб яхлит ҳолга келтириш ўта муҳимдир. Бу ҳолатда аниқ манбавий асосларга таяниш, тарихий жараёнларнинг ўзаро чамбарчас боҚлиқлигини асослаш лозим бўлади. Бу жараёнда ҳудудлар ўртасидаги ривожланиш жараёнларини ўзаро солиштириш, қиёслаш ва таққослаш фақат ижобий натижалар бериши табиий ҳолдир. Марказий Осиё тарихини ўрганишнинг услубий асосларидан яна бири — бу воқеа ва ҳодисаларни диалектик тарзда ўрганишдир. Диалектика олам ягона ва яхлит, унда содир бўладиган ҳодисалар, воқеалар умумий ва ўзаро боҚланишда, узлуксиз ҳаракатда, зиддиятли тараққиётда бўлади, деб таълим беради. Бу услуб Марказий Осиё тарихини ўзлаштиришда уни тўлалигича, воқеағҳодисаларни бирғбири билан боҚлиқликда, айрим тарихий воқеликни ўргатувчи фанларни ҳам бир бутунликда, унинг бўлакларини ажратиб олмаслик ва воқеағҳодисаларни доимо ўзгаришда, ривожланишда ўрганишни тақозо қилади. Бирор бир давр ҳақида фикрғмулоҳаза юритилаётган бўлса, ана шу даврнинг ўзига хос хусусиятларини англаб олиб, уни кўрсатишни талаб қилади. Диалектик услубга асосланиб, тарихий жараённи умумийлик ва алоҳидалик қоидалардан келиб чиққан ҳолда тушуниш лозим. Диалектик услуб Марказий Осиё тарихини жаҳон халқлари тарихи билан боҚлиқ ҳолда ўрганишни тақозо этади. Чунки мавжуд бўлган ҳар бир халқ, миллат ёки элат тарихи фақат ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турсағда, бутун инсоният тараққиёти тарихи билан умумий боҚланишдадир.

www.arxiv.uz Ўақиқатдан ҳам, Марказий Осиё халқлартининг сиёсий, ижтимоийғиқтисодий ва маданий ривожланиши жаҳон тарихи тараққиётининг ажралмас қисмидир. Энг қадимги даврлардан бошлаб яқин ўтмишга қадар Ўрта Осиё, Шарқий Туркистон, Еттисув, Эрон, АфҚонистон, Шимолий Ўиндистон каби ҳудудлар ўртасида ягона иқтисодий ва маданий макон мавжуд эди. Марказий Осиё тарихини ўрганишда тарихийлик услуби ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Бу услуб тарих жараёнида содир бўлган воқеағҳодисаларни ўрганишда кетмағкетликни талаб қилади. Бир воқеағҳодиса билан бошқасини сабабғоқибатли боҚланиши ҳам кўрсатилади. Тарихийлик воқеағҳодисаларни қай тарзда содир бўлганлигини, жамият ривожланишида айрим шахслар ва уларнинг роли тўҚрисида тўҚри, ҳаққоний фикр юритишга ўргатади. Тарихийлик услуби халқнинг ўтмишига, ҳозирги замони ва келажагига ягона тарихий жараён сифатида ўтмиш ҳозирги замонни тайёрлайди, ҳозирги замон келажакни яратади, деган тараққиёт қонуни асосида қарашни талаб қилади. Бўлиб ўтган тарихийғмаданий жараёнларни, аждодларимиз қолдирган улкан меросни қанчалик чуқур ва ҳар томонлама ўргансак, англаб етсак ҳамда кенг тарҚиб этсак, ҳозирги замонни шунчалик мукаммал тушуниб, келажакни ёрқин тасаввур этамиз. 2. Комил инсонни тарбиялашда тарихнинг роли Ўрта Осиё ягона бир макон. Ёшларимиз бу ерда яшайдиган халқларнинг барчасини хурмат қилишида ушбу фаннинг ўрни беқиёс. «Маънавиятини тиклаши, туилиб ўсган юртида ўзини бошқалардан кам сезмай, бошини баланд кўтариб юриши учун инсонга, албатта тарихий хотира керак. Тарихий хотираси бор инсонғиродали инсон. Ким бўлишидан қатъий назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз ўтмишини яхши билса, бундай инсонларни йўлдан уриш, ҳар хил ақидалар таъсирига олиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргатади, иродасини мустаҳкамлайди». Республикамиз Президенти Ислом Каримов қаламига

www.arxiv.uz мансуб ушбу сўзлар комил инсонни тарбиялашда Марказий Осиё тарихини холисона ва ҳаққоний ўрганиш нақадар муҳим эканлигининг далилидир. Ҳ ар томонлама етук, комил инсонни тарбиялашда Марказий Осиё тарихининг ўрни каттадир. Комил инсон тушунчасига Юртбошимиз яна шундай таъриф берадилар: «Комил инсон деганда биз аввало онги юксак, мустақил фикрлай оладиган, хулқғатвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз. Онгли, билимли одамни олдиғқочди гаплар билан алдаб бўлмайди, у ҳар бир нарсани ақлғмантиқ тарозисига солиб кўради, ўз фикрғўйи, хулосасини мантиқ асосида кўрган киши етук одам бўлади». Бугунги кунда халқнинг, айниқса, ёшларнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш борасидаги ишлар давлатнинг олдида турган муҳим вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Маънавият, маънавий баркамоллик шундайгина киши руҳига кириб қолмайди. Унга ҳар куни ва ҳар соатда тинмай сабрғбардош билан меҳнат қилиш орқали етишиш мумкин. Бу хайрли ишда Марказий Осиё тарихини ўрганишнинг ўрни беқиёсдир. Ўтмиш шундай бой тарихий тажриба манбаидирки, одамлар унда ўрганадилар, тажрибага эга бўладилар ва ундан илҳом оладилар. Ўозирги кунда тарихни билиш кундалик назарий ва амалий вазифалар ечимини топишда зарурий восита ҳисобланади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Ислом ва Марказий Осиё халклари

Тарихий хотирасиз келажак йук

Тарихий хотирасиз келажак йук

Узбекистон тарихи фанининг предмети, назарий-методологик асослари, манбалари ва ахамияти

Урта асрларда марказий Осиё маданияти