Ilk o`rta asrlar markaziy Osiyo shaharlari. Ko`chmanchi xalqlar hayoti - История - Рефераты

Ilk o`rta asrlar markaziy Osiyo shaharlari. Ko`chmanchi xalqlar hayoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. O`rta Osiyoda ilk o`rta asrlarda shaharlar soni ortib borishi. 2. Shaharlar qurilishi texnikasi va arxitekturasi. 3. O`rta Osiyoning ko`chmanchi chorvador qabilalari. 4. Turmush tarzi va xo`jalik hayoti.

www.arxiv.uz Chorvachilik va k o`chmanchilik tarixi. O`rta Osiyo aholisining xo`jalik faoliyati qulay iqlim va unumdor voxa va turli xil geografik sharoitga qarab o`zigi xos holda tarkib topgan. O`ziga xos ko`rinish va xususiyatlarga ega bo`lgan xo`jalik turini olimlar uchta madaniy tipga bo`ladilar.Bular, I. O`troq dehqonchilik. Ular xo`jaligining asosini sug`orma dehqonchilikka asoslangan xaydalma yerlar tashkil etgan. II. Ko`chmanchi chorvachilik. Ular uchun mavjud chorvasi bilan yil bo`yi yaylovlarda bo`lish harakterli.III. Yarim o`troq xo`jalik. Ular bir paytning o`zida sug`orma va lalmi dehqonchilik hamda, ko`chmanchi chorvachilik va baliqchilik bilan shug`ullanganlar. Davrlar mobaynida biror hududda yashovchi kishilarning ixtisoslashgan xo`jalik turi bir xilda bo`lmagan. Har bir xo`jalikning tarkib topishida yana boshqa tiplarning yarim ko`rinishlari ham u yoki bu hududda yashashiga qarab taa`luqli bo`lgan. Chorvachilik bilan shug`ullanuvchi aholi va ularning turmush tarzi haqida ma`lumot beruvchi moddiy va yozma manbaalar kam saqlangan.Bu birinchi navbatda haqiqiy chorvadorlar o`zlarining yashash tarzi va xo`jaligi haqida kam arxeologik namunalar qoldirganligi bilan izohlanadi. Yozma manbalarda esa faqat ba`zi voqealar haqida ko`proq siyosiy voqealar haqida ma`lumotlar berilgan bo`lib ko`chmanchilarning xo`jaligi va yashash tarzi haqida kam yozilgan. Ular ham O`rta Osiyoning turli hududlari haqida yozilgan bo`lib, alohida bir hudud haqida hech narsa deyilmagan. Ko`chmanchilik deb, ma`lum bir hududda yashayotgan xalqning mavjud chorvani ko`paytirish, boqish va asrash hamda yaylovlardan mavsumiy foydalanishiga aytiladi. Mavsumiy ko`chishlar yashash joyining tabiiy sharoiti va siyosiy vaziyatiga bog`liq holda sodir bo`lgan. Enograflar O`rta Osiyodagi chorvador xalqlarning tarixiy tarkib topgan quyidagi turlarini sanab ko`rsatadilar. Bular: ko`chmanchilik, yaylov chorvachiligi, o`troq chorvachilik.

www.arxiv.uz O`rta Osiyoda yashagan ko`chmanchi chorvador xalqlar xo`jaligi ikki xildir.1. Ko`chmanchilar. 2. Yarim ko`chmanchilar. Ko`chmanchilikning bu ikki xili ham tabiiy sharoit tufayli dehqonchilik qilish imkoniyati cheklangan joylarda yoyilgan. Faqat yarim ko`chmanchilargina dehqonchilik bilan kam bo`lsada shug`ulllanishgan. Ishlov berish texnikasi past va natijada hosil kam bo`lgan. Xullas yashash uchun zarur ehtiyojni qondira olmagan. Ko`chmanchi chorvachilik qanday xo`jalik madaniy tur? Insoniyat sivilizatsiyasi tarixidako`chmanchi chorvachilik jamiyati muxim ahamiyat kasb etadi. Ko`chmanchilik nafaqat yashash uchun muxtojlik tufayliovchilik va dehqonchilik orqali paydo bo`lgan, balki u tarixan shunday paydo bo`lganki ma`lum bir hududda tabiiy geografik imkoniyat dehqonchilik bilan shug`ullanishga imkon bermagan. Bundan tashqari xo`jalik taraqqiyoti uchun ishlab chiqarish vositalari sust rivojlangan. Shunday bir paytda dasht va cho`lda yashash imkonini ta`minlash uchun chorvani sayyor tarzda saqlash zarur bo`lgan. Ming yillar mobaynida chorvachilik ekstensiv rivojlanib keldi. Davrlar mobaynida u intensiv rivojlanishni o`troq hayot tarziga o`tishni kutdi. Shuning uchun chorvachilik, ovchilik va dehqonchilikdan mehnat qurollarni batamom oldi deb bo`lmaydi va u mahalliy xarakterda bo`lib o`zi uchun qulay va samarali Xo`jalik turiga aylanib bordi. Lekin bu ko`chmanchilikning yashash tarzida, madaniyatida almashinuv davri bo`ldi degani emas. O`ziga xos ko`chmanchilik sharoiti uning asrlar mobaynida alohida xo`jalik turiga aylanishida ahamiyatli bo`ldi. Bu haqida tarixchi I.I.Veselovskiy “Ko`chmanchilar madaniyatida o`troqlikdan o`tish belgilari ko`rinmaydi va aksincha o`troq aholi madaniyati kabi o`ziga xoslikka egadir1. Ko`chmanchilik jamiyatiga o`tishda shu narsani hisobga olish kerakki, bunda xo`jalik taraqqiyoti chuqur sinfiy aralashuv asosida (boy, kambag`al) o`zining yuqori cho`qqisiga chiqdi. Keyin esa o`ziga xos ilg`or xo`jalik turiga aylandi. Ko`chmachi chorvadorlar faqat qulay keng yaylovli joylarda mavjud bo`lib, yaylovlar ..... ....... berishi bilan esa ko`chmanchilik doirasi torayib bu chorvachilik aholi o`troq aholiga aylanadilar. Ko`chmanchi chorvachilik (ko`chmanchi yaylov)

www.arxiv.uz yarim o`troq xo`jalikdan keyin paydo bo`lgan. Buning paydo bo`lishida yoki ko`chmanchilikning o`troq tarzga aylanishida asosiy sabab iqtisodiy va geografik sharoitlar bo`lgan. Barchasi aftidan shunday paydo bo`lganki, bunda hayvonlarning oddiy usuli qo`lda asrash, keyinchalik o`troq yoki yarim o`troq holda saqlash va keyin choorvani yaylov sharoitida saqlash qachonki asosiy aholining o`troq hayot tarziga o`tishi chorvani esa vaqtincha yaylovdan qaytarish va keyin yana yaylovlarga haydashni taqazo etgan2. Turkmanistonning Kapetlog` etaklaridagi oltintepa manzilgohi qazilmalaridan katta shahar qurilishi topilib bu yerda aholi uchinchi ming yillik oxirlarida dehqonchilik, chorvachilik, bog`dorchilik bilan shug`ullangan (Urart ming y. avval). Bu yerda ko`chmanchi chorvadorlar bo`lgan. Qadimgi suv tarmoqlari bronza davriga oid bo`lib bu haqida O`rta Osiyo va Qozog`istonning ko`p joylaridan topilgan. Shahar va kanal hollari guvohlik beradi. Tez almashinuv (yaylovdan o`troq vohaga) jarayonida ko`p chorvani saqlash qiyin edi. Shuning uchun chorvani saqlashning yangi usuli keng sharoit qo`llana boshladiki bu yil bo`yi chorvani yaylovlarda saqlash. YA`ni ko`chmanchi chorvachilik edi. Ko`chmanchilik cho`l, dasht, tog` past tog`larda .... dehqonchilik qilish imkoniyati kam bo`lgan joylardagi qabilalar asos soldi. Ko`chmanchilar jamiyat qurilishi ikki ming yillardan buyon feodalizmdan oldingi ko`rinishni saqlab kelgan. Siyosiy tuzilishi mo`g`ul bosqinidan oldin shakllangan bo`lib harbiy yurishlardan so`ng yangidan eski xolida tiklanavergan. Masalan, Chingizxonning qo`shinlari erkin ko`rinishda bo`lib harbiy yurishlarga mo`ljallangan edi. Unda oddiy vakillar ham muxim o`ringa ega bo`lgan. Ko`chmanchi qabilalar tarixida orda va birlashmalarning o`rni ham katta bo`lgan. Xoqon, Tudun, Tarxan, qabila-urug`, oqsoqollari, o`z qo`li ostidagi odamlar soni, yaylovlari chegarasini yaxshi bilgan. Ko`chmanchilar jamiyatidagi oilalarni boshqarish erkaklar qo`lida bo`lgan. Bu narsa matriarxatdan patriarxatga o`tishda ham muxim ahamiyat kasb etadi. Ayollar to`liq erlar ixtiyorida bo`lib, agar er o`lsa o`z ixtiyori bilan turmushga chiqishi yoki otasinikiga ketishi mumkin bo`lmagan. Qadimdan davom etib

www.arxiv.uz kelayotgan levirat tartibiga ko`ra, agar akasi o`lsa ukalari yoki yaqin qarindoshlari yesirga uylanishi shart bo`lgan. Bu narsa bir urug`(oila) doirasidagi boylikni saqlab qolish, yangi ish kuchiga ega bo`lish va asosan beva huquqini himoya qilish uchun zarur bo`lgan. Turmush qurayotgan qiz taqdirini boshqa (ota) lar hal qilgan. Har xil qalin, qora kabi to`lovlar hisobiga uzalgan qiz to`liq er ixtiyorida bo`lgan. Ro`zg`or ishlari, chorvaning ortidan muntazam ko`chib yurish ko`p ish kuchini talab qilar edi. Bu holat qizlarni erta erga berishni taqozo qilgan. Shuning uchun ular 13-14 yoshlarida turmushga berilgan. Yigitlar ham erta uylantirilgan. Bu qurilgan oila yangi yordamchi oulni tashkil etgan. Boy chorvadorlar navbati bilan 1-4 tagacha uylanishi mumkin bo`lgan. Xotinlarining har birini o`ziga qarashli oulni nazorat qilish uchun har joyga qo`ygan. Shu bilan birga ayollarning ham o`rni bo`lgan. Ularga yuksak hurmat bildirilgan o`g`il o`tovdan chiqib birinchi onasiga sig`ingan so`ng otasiga. Turkiy xalqlarda momo yer tarzida momo-ayollar ulug`langan. Ayolning yaqin qarindoshga meros qolishi poligamiyadan guvoxxlik beradi. Biroq bu ayolni huquqsiz qilmagan. At-tabariy turklarda hamma narsaga ayollar orqali erishish mumkin deb yozadi. Kishilarnnng ona tomonidan kelib chiqishi muxim ahamiyatga ega bo`ladi. Ayollar huquqi juda qattiq tartibda va shavqatsiz himoya qilingan Mo`g`ul bosqinidan so`ng ayollar huquqi pasaygan. ko`chmanchi jamoalarda ozod va mustaqil bo`lganlar. Erning rayiga qarab mehmonlarni kutib olganlar o`z fikrlarini aytgan. Islomgacha bo`lgan diniy marosimlar (shamanlar) va folbinlik ham ular zimmasida bo`lgan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Karimov I.A. O`zbekiston o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. T., 1992. 2. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., 1995. 3. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`saQasida... T., 1998. 4. Karimov I.A. O`tmishsiz kelajak, hamkorliksiz taraqqiyot bo`lmaydi. YUNESKO ijroiya kengashida so`zlagan nutqi. «Xalq so`zi» gazetasi, 1996 y. 25 aprel. 5. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O`zbekiston», 1999. 6. Jo`rayev N. va boshqalar... O`zbekiston tarixi. T., 1998. 7. Kaso`mov A., Vaskin I. Osnovno`ye napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. T., 1994. 8. www.ziyonet.uz 9. www.e-tarix.uz

Похожие

Ilk o`rta asrlar O`rta Osiyo tarixiga oid epigrafik manbalar

O`rta asrlar tarixi kursiga kirish

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati

Eftaliylar davlatida davlat boshqaruv tizimi

Antik davr davlatlari. Buyuk Ipak yo'li, shakllanishi, rivojlanish bosqichlari