I- II asrlarda Rim saltanati - История - Рефераты

I- II asrlarda Rim saltanati

Загружено в:

26.09.2022

Скачано:

0

Размер:

42 KB

I- II asrlarda Rim saltanatiI- II asrlarda Rim saltanati Reja : 1. I asr boshlaridagi inqirozli vaziyat. Yuliy-Klavdiylar sulolasi davri. 2. Flaviylar davrida mamlakatning ijtimoiy-siyosiy ahvoli. 3. Rim saltanatining oltin davri.

Oktavianning vafotidan keyin uning o`gay o`g`li Tiberiy imperator bo`lgan. Rimning boy aslzodalari davlat to`ntarishi qilmoqchi bo`lganlar. Ular imperatorlik taxtini Tiberiyning jiyani Germanikka olib bermoqchi bo`lganlar. Ammo Germanik ularning taklifini rad etgan. Fitnachilar harakati fosh bo`lib, tezda bostirilgan. Tiberiy mamlakatni mustahkamlash uchun qo`shinlarni Rim atrofiga to`plagan. U viloyatlardagi aholi boshiga solinadigan soliqlarni oshirgan. Don, non ulashish va tomoshalar ko`rsatish kamaytirilgan. Bu hol Rim va viloyatlarda noroziliklarning yanada kuchayib ketishiga sabab bo`lgan. Joylarda qo`zg`olonlar boshlangan. 17-24 yillar orasida Shimoliy Afrika, Italiya, Galliya va Frakiyada katta qo`zg`olonlar bo`lib o`tgan. Rim qo`shinlari bu qo`zg`olonlarni shafqatsizlik bilan bostirganlar. Rimdagi aslzodalarning bir qismi imperiyadagi bu ahvoldan foydalanib respublikani qayta tiklashga uringanlar. Rimda Tiberiyga qarshi kuchlar tbora orta borgan. Bu kurashlar uni ruhiy kasallikka duchor qilgan. U hayotining so`nggi yillarini Kapri orolida o`tkazib, 37 yili o`sha yerda vafot etgan. Tiberiy vafotidan keyin senat Germanikning o`g`li Gay Sezarni imperator deb e`lon qilgan. Yoshligidanoq Kaliguli deb nom olgan Gay Sezar imperiyani 37- 41 yillarda idora qilgan. U xalq orasida obro` qozonish uchun dabdabali tomoshalar uyushtirgan. Italiyaning jangchilari va kambag`al tabaqalariga Rim fuqarosi huquqini bergan. U imperiya xazinasini behuda narsalarga sarf qilgan. Kaliguli ko`p mamlakatlarga harbiy yurishlar qilgan, keraksiz inshootlar qurdirgan. O`zicha yangi soliqlar joriy qilgan. U o`zini yerdagi xudo darajasiga ko`targan. qarshilik ko`rsatgan senatorlarni jazolab, ba`zilarni qatl qildirgan. U qullarga o`z quldorlari ustidan shikoyat qilish huquqini ham bergan. Bu hol Rim aslzodalari, senat va harbiylar orasida norozilik keltirib chiqargan. Ular Kaliguliga nisbatan fitna tayyorlaganlar. 41 yilda imperator sirkdan saroyga qaytib kelayotganida Palatin tepaligida qatl etilgan. Senat mamlakatni respublika deb e`lon qilishga uringan. Lekin Rim

harbiylari bunga qarshi chiqqanlar. Harbiylar Germanikning ukasi Klavdiyni imperator deb e`lon qilganlar. Shundan keyin senatorlar respublikani tiklash to`g`risidagi fikrlaridan qaytganlar. Klavdiy imperator bo`lib olgach, ozod qilingan qullardan iborat yaqin kishilari va harbiylarga tayanib ish ko`rgan. Ular senat ichidagi fitnachilarga qarshi kurash olib borganlar. Klavdiy oddiy xalqni, viloyatlardagi aslzoda va harbiylarni o`z tomoniga og`dirib olish uchun talay tadbirlar ko`rgan. U ko`proq tomoshalar tashkil etgan, kambag`allarga don ulashgan, idoralarning ishini yaxshilagan. Klavdiy davrida Mavritaniya, Britaniya, Frakiya va Dunay bo`ylari Rim tarkibiga kiritilgan. Klavdiy podsholigining oxirlarida Bospor podsholigi ham Rimga itoat ettirilgan. Bu davrda Rim qo`shinlari Parfiya bilan ham urush olib borgan. Biroq bu urush natijasiz tugagan. Imperator Klavdiy oilasida va saroyda fisq-fasodlar, fitnalar avj olgan. Natijada malika Messalina imperatorga suiqasd qilinishda ayblanib qatl qilingan. Shundan so`ng o`zining jiyani, Germanikni qizi bo`lgan Agrippina Kichkinaga uylangan. Bu malika orqasidan kelgan o`g`li Neronni taxt vorisi qilishga Klavdiyni ko`ndirgan. Birmuncha vaqt o`tib, imperator bu qaroridan pushaymonligini aytgach, miloddan avvalgi 54 yilda Agrippina tomonidan zaharlab o`ldirilgan. 17 yoshlik Neron imperator deb e`lon qilingan. Saroyda kurash qizib, Neron o`z onasi, xotini va Britanik degan ugay akasini (Klavdiyni o`g`li) o`ldirtirib yuborgan. Mamlakatda Neron boshqargan yillarda ahvol og`irlashib borgan. 64 yilda Rimda yong`in chiqib, shaharning 14 rayonidan 3 tasi batamom yonib kul bo`lgan. 67 yilda esa Rimda yuqumli kasallik tarqalgan. 68 yilda vaziyat yanada og`irlashib, Rimda ham viloyatlarda ham ahvol murakkablashgan. Neronga qarshi qo`zg`olon boshlangan. Imperator o`zini-o`zi o`ldirishga majbur bo`lgan. Rim davlatining taxti uchun Galba, Otton, Vitelliy o`zaro kurash olib borib, 68-69 yillarda qisqa-qisqa imperatorlik qilib, taqdirlari fitna va o`ldirilish bilan tugagan. Imperiyada 68-70 yillarda fuqarolar urushi davom etib, Vespasianning imperator deb e`lon qilingan (69 yil 1 iyul). Shundan boshlab Rim tarixida Flaviylar sulolasi (69-96 yillarda) hukmronligi boshlangan.

73 yili Vespasian senzor lavozimini olib, Rim senatining butun tarkibini ko`rib chiqqan. qatl qilishlar, surgunlar natijasida senatda aslzodalar kamayib qolgan. U Ispaniya va Galliyadagi eng taniqli, tadbirkor aslzodalardan mingtasini Rimga ko`chirib keltirgan. Ular kamayib qolgan senat a`zolari sonini to`ldirganlar. Uning bu tadbiri katta siyosiy ahamiyatga ega bo`lgan. Vespasian saltanatning moliyaviy qudratini mustaqkamlash uchun soliqlar miqdorini oshirgan. U Neronning Yunoniston aholisiga bergan ozodlik imtiyozini ham bekor qilgan. Vespasian sovg`a, mukofotlar tarqatishda rejali ish tutgan. Faxriylarni yer-mulk bilan ta`minlagan. Rimda yangi uy solishni istaganlarga yer ajratib bergan. Necha o`n minglab odam sig`adigan katta Kolizey amfiteatri uning zamonida qurilgan. Fuqarolar urushi davrida kuyib ketgan Kapitoliy saroyi qayta tiklangan. 79 yilda Vespasian vafot etgach, uning o`g`li Tit Flaviy imperator bo`lib (79-81 yillar), otasining ishini davom ettirgan, senat bilan hamkorlikda ishlagan. Tit davrida Rim Kolizeyi qurib bitkazildi. 79 yilning avgust oyida Vyozuviy vulqoni otilib chiqqan. Undan chiqqan tutun, kul va bulut Rimgacha yetib kelgan. Vulqondan otilib chiqqan lava Pompey, Gerkulanum, Staviy kabi shaharlarni, atrofdagi qishloq va ekinzorlarni bosib ketgan. 81 yilda Tit vafot etgach, Vespasianning ikkinchi o`g`li Domitsian imperator deb e`lon qilingan. U otasi va akasi izidan bormay, senat bilan hisoblashmay ish tutgan. Domitsian o`z atrofiga chaqimchi va fitnachilarni yig`ib olgan. U odamlarga ko`plab sovg`alar tarqatib davlat xazinasiga katta zarar yetkazgan. /aznani to`ldirish uchun boy senatorlar mulkini musodara qilgan. Ayni paytda dehqonlardan don ekishni talab qilib, tokzorlarni kengaytirishni man qilgan. Bu davrda Rim qo`shinlari Reyn va Dunay daryolarining yuqori qismini, Germaniyaning janubi-g`arbiy qismini bosib olganlar. Ammo Rim qo`shinlari quyi Dunayda yashagan qabilalardan qattiq zarba yeganlar. Jangda u goh u tomon, goh bu tomon g`alaba qilgan.

89 yilda Domitsian daklar sardori Detsebal bilan sulh tuzgan. Sulhga ko`ra daklar Rim chegaralarini tinch qo`yishini o`z zimmalariga olganlar. Buning evaziga Rim imperatorlari ularga pul bilan katta «sovg`a»lar berib turishi lozim bo`lgan. Bu sulh Rim aslzodalari va senatni g`azabga keltirgan. Rimliklar Britaniyada ham og`ir kurash olib borganlar. Domitsian qo`shinlari Kichik Osiyo, Kavkaz orti va Kaspiy bo`ylarida muvaffaqiyatsiz urushlar olib borganlar. Bularning barchasi saltanatning obro`siga katta putur yetkazgan. 96 yili unga qarshi fitna uyushtirilgan. Imperator Domitsian o`z saroyida fitnachilar tomonidan o`ldirilgan. Keksa senator Nerva (96-98 yillar) davrida harbiylar qattiq norozi bo`lganlar. Natijada Nerva harbiy sarkardalardan biri Trayanni o`ziga hokimdosh deb e`lon qilgan (96 yilda). Imperator o`lgach davlatni boshqarish Trayan ixtiyoriga o`tgan (98-117 yillar). Bu imperator senat bilan samimiy munosabatda bo`lgan, erkin fikr aytish imkonini bergan. 101 yilda Trayan Dakiyaga urush ochgan. Shiddatli janglardan keyin rim qo`shinlari Dakiya shohi Detsebalni taslim bo`lishga majbul qilganlar. Trayan Detsebal bilan sulh tuzgan. Dakiyaning ba`zi joylarida Rim qo`shinlari joylashtirilgan. Keyinchalik Detsebal sulh shartlarini buzib, Rim istehkomlariga hujum qilgan. 106-107 yillarda Trayanch daklar ustiga qo`shin tortib, ularni tor-mor etgan. Dakiya shohi Detsebal o`zini o`ldirgan. Trayan Dakiyani bosib olib, u yerda yangi koloniyalar ochgan va u yerga Italiyadan odamlarni ko`chirgan. Trayan Dakiyani zabr etganidan keyin, Parfiya urushiga tayyorgarlik ko`rgan. 114 yili Trayan Armanistonga bostirib kirib, uni ishg`ol qilgan. Keyingi yili u Parfiyaga hujum qilib, uning poytaxti Ktezifon shahrini egallagan. Rimliklar Fors qo`ltig`igacha bo`lgan yerlarni egallab, ikki daryo oralig`ini Rim viloyati deb e`lon qilganlar. Ammo 116-117 yillarda sharqiy viloyatlarda ommaviy qo`zg`olon boshlanib ketgan. Parfiyaliklar va qo`zg`olonchilar rimliklarni qirib tashlaganlar. Trayan qo`shinlari asta-sekin mag`lubiyatga uchray boshlagan. Trayan qaytadan kuch

to`plash uchun 117 yili Rimga qaytayotib, Kichik Osiyodagi Kilikiyada kasallanib o`lgan. Trayan vafotidan keyin saltanat taxtiga uning asrandi o`g`li Andrian o`tirgan. U parfiyaliklar bilan yarashishni afzal ko`rgan. Andrian bosqinchilik urushlarini to`xtatib, har qanday janjalli masalalarni muzokaralar yo`li bilan hal etishga harakat qilgan. U saltanat chegaralarini mustahkamlab, qo`shni davlatlar bilan tinch munosabatda bo`lgan. Andrian davlatni boshqarish va sud ishlarini izga solish uchun idoralar sonini ko`paytirgan. U viloyatlardagi o`lpon va soliqlar to`plash huquqini bekor qilgan. Juda ko`p eski soliqlar, qarzdorlar va boqimandalar kechib yuborilgan. Andrian xo`jayinlarning o`z qullarini o`zlari jazolashni ham bekor qilgan. qulni faqat sud hukmi bilan jazolash tartibi o`rnatilgan. U saltanat qo`shinini viloyatlardan olingan jangchilar bilan to`ldirib turgan. 132-135 yillarda Yahudiyda Simon boshchiligidagi qo`zg`olon Rim qo`shinlari tomonidan shafqatsizlik bilan bostirilgan. Aholisining ko`pchiligi qul qilib sotilgan. Iyerusalim o`rnida rimliklarning koloniyasi tuzilgan. Andrian saltanatning juda ko`p viloyatlariga, xususan Afinaga, Misrga ham sayohat qilgan. Uning davrida Afinada yangi Zevs ibodatxonasi qurilib, Afina akropoli qaytadan tiklangan. Frakiyada esa Andrianopol shahri bino qilingan. Andrian 138 yilda vafot etgan. Uning jasadi katta maqbaraga dafn etilgan. Imperator Andrianning farzandlari bo`lmagan. U o`limi oldidan galliyalik Tit Avreliy Antoninni o`ziga voris deb e`lon qilgan. Uning vafotidan keyin Tit Avreliy imperator qilib saylangan. Unga Antonin Piy deb nom berganlar. U 138-161 yillar orasida Rim saltanatida hukmdorlik qilgan. Antonin Piy davrida Rim qo`shinlari Britaniyada, Mavritaniyada istilochilik urushlari olib borganlar. Rimliklar daklar qo`zg`olonini bostirib, chegaradagi alan va german qo`shinlarining hujumini qaytarib turganlar. 152 yili Misr, Falastin, Rimning boshqa viloyatlarida g`alayonlar boshlangan. Antonin bu qo`zg`olonlarlarni kuch bilan bostirgan. Aholining kambag`al qatlamiga oziq-ovqat va sharob tarqatilgan. U Parfiya va Bosfor podsholigi bilan tinch-totuv yashagan.

161 yili Antoniniy vafot etgach, taxtga uning o`gay o`g`illari Mark Avreliy va Lutsiy Verlar o`tirganlar. Lutsiy Ver vafot etgach, Mark Avreliy tanho imperator bo`lib qolgan. Mark Avreliy davrida imperiya og`ir qiyinchilik ikni boshdan kechirgan. Mamlakat ichkarisida iqtisodiy vaziyat og`irlashib, oddiy aholi qashshoqlashib qolgan. Parfi podshosi Vologaz III Armanistonni ishg`ol qilgan. Bu jangda rimlik legionlar mag`lubiyatga uchraganlar. Parfiya podshosi Suriyani ham bosib olgan. Rimliklar kuch to`plab, parfiyaliklarni Armanistondan surib chiqarganlar. Ular o`z hujumlarini davom ettirib, Shimoliy Mesopotamiyani ishg`ol qilib, Ktezifon bilan Salavkiyagacha borib yetganlar. Ikki daryo oralig`idan yuqumli kasallik tarqalib, Rim qo`shinining bir qismi o`lib ketgan. Rimliklar sulh tuzib Italiyaga qaytganlar. Bu kasallik Italiyaga ham yoyilib, ko`p kishilarning yostig`ini quritgan. 167 yildan boshlab Dunay ortidagi qabilalar Rim istehkomlariga tez-tez hujumlar qilib turganlar. 172 yili esa Misrda qo`zg`olon boshlangan. Rimliklar katta qiyinchiliklar bilan bu qo`zg`olonni bostirganlar. Shu vaqtda Rimning Suriyadagi noibi Avidiy Kassiy imperatorlik da`vosi bilan chiqqan. Mark Avreliy Avidiy ustiga qo`shin tortib borgan. qo`shinlar to`qnashmasdan Avidiy o`ldirilgan. 180 yili Rim qo`shinlari va aholi ichida yana yuqumli kasallik kelib chiqqan. Kasallik juda ko`p odamlarning, shu jumladan imperatorni ham o`lim girdobiga tortgan. Mark Avreliy vafotidan so`ng imperiyani uning o`g`li Kommod idora qila boshlagan. U qo`pol, shafqatsiz kishi bo`lib, imperatorlikka layoqatsiz edi. Kommod o`yin, kulgi, tomoshalarga berilib ketgan. U aholiga bepul oziq-ovqat ulashgan va davlat xazinasini ko`kka sovurgan. Ko`p o`tmay, imperiyada va Rimda oziq-ovqat tanqisligi boshlangan. Bu esa aholining barcha tabaqalari orasida norozilik keltirib chiqargan. 192 yilda Kommod fitnachilar tomonidan o`ldirilgan. Shundan keyin II asrning oxiridan boshlab, Rim saltanatida tushkunlik alomatlari ko`rina boshlagan.

Adabiyotlar: 1. Plutarx. Izbranno`ye jizneopisaniya. T.II. M., 1987 2. Fedorova YE.V. Imperatorskiy Rim v litsax. M., 1979. 3. Istoriya Yevropo`. T.I. M., 1988. 4. Vinnichuk L. Lyudi, nravo`, obo`chai Drevney Gretsii i Rima. M., 1988. 5. Slovar antichnosti. M., 1989. 6. Kadimgi dunyo tarixi. II-kism. Toshkent, 1975.

Похожие

Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar

Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi

I- II асрларда Рим салтанати

Милодий I-II асрларида Рим империяси

II va III asrlarda Rimda qulchilik munosabatlari