Hind yevropaliklar Hindistonda - История - Рефераты

Hind yevropaliklar Hindistonda

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

197 KB

Hind yevropaliklar Hindistonda Reja: 1.Oriy qabilalarining Hindistonga kirib kelishi. 2.Oriylar muammosi. 3.Yangi ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatni yuzaga kelishi. 4. Ilk davlat birlashmalari vujudga kelishi. Malla, Cholla, Magadxa kuchayishi . Pataliputra. Nandalar davlati. Davlat tuzumi. Iqtisodiy munosabatlar.

Oriy qabilalarining Hindistonga kirib kelishi . Ko‘p yillardan buyon oriylarning Hindistonga kelgan vaqti, sababi va qaysi yo‘llar orqali kelganligi hindshunoslar diqqatini o‘ziga tortib kelmoqda. Ayrim olimlar taraqqiy etgan oriylar qoloq mahalliy qabilalarni o‘ziga bo‘ysundirib, ular Hindistonga yuksak madaniyat olib kirishdi deb hisoblaydilar. Ular oriylarni mahalliy xalqlardan yuqori qo‘yib, mahalliy xalq taraqqiyotga mustaqil tarzda erishganini inkor etadilar. Mazkur nazariyaga ko‘ra, sinfiy jamiyat Hindistonga oriylar kirganidan so‘ng paydo bo‘lgan. O‘n yillar davomida o‘zi bilan «asl e’tiqod» keltirgan, oqtanli va ko‘k ko‘z, baland bo‘yli oriylar bosqini haqidagi bu «nazariya» qadimiy Hindiston sirlarini ochadigan oltin kalit rolini o‘ynab keldi. Quldorlik qay tarzda vujudga keldi? Mamlakatga oriylar bostirib kirib, mahalliy xalqni o‘zlariga bo‘ysundirdilar. Davlat qanday paydo bo‘ldi? Uni oriylar mahalliy aholiga qarshi muvaffaqiyatli kurashish uchun barpo etdilar. Kastalar qay yo‘sinda tarkib topdi? Buni oriylar zulmat va jaholatga botgan mahalliy xalq bilan qorishib ketmaslik maqsadida o‘ylab topganlar. Hind madaniyatining manbalari qayerda? Ular mamlakatning keyingi tarixi davomida go‘yo taraqqiyot asosi bo‘lib qolgan oriylar ruhida deb uqtirmoqchi bo‘ladilar. Hind olimi D.Kosambi o‘z tadqiqotida «Hind madaniyatining har qanday yuksak darajaga erishishi – oriylar xizmati, bu natsistlar rejimi vaqtida keng targ‘ib qilingan «oriylar tushunchasi»ga yanada ko‘proq chalkashliklar kiritdi» deb aytadi. Hind vodiysida taraqqiy etgan sivilizatsiya mavjud bo‘lganining kashf etilishi ko‘pchilik olimlarni o‘z qarashlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Oriylar muammosi bo‘yicha batafsil adabiyotlar yaratilgan va tarixchi, tilshunos, arxeolog, etnograf, antrapolog kabi turli soha olimlari bu muammo bilan shug‘ullanib kelmoqdalar. «Oriylar muammosi»ga turli xil nuqtai nazar bilan qaragan olimlarning fikricha faqat bitta narsa o‘xshash. ya’ni, miloddan avvalgi 2000 yillarda Shimoliy Hindistonda hind-oriy tillari tarqalib, ularda so‘zlashuvchilar o‘zini oriylar deb ataganlar.

«Oriy» so‘zi olimlar fikricha, qadimgi eronlik va qadimgi hind qabilalarining nomlanishini anglatadi. Qadimgi matnlarni o‘qish asosida veda davrida «ar’ya» so‘zi «kelgindi», «boshqa yerlik» ma’nolarini bildirishi aniqlandi. «Xo‘jayin», «aslzoda» degan so‘zlar qadimgi Hindiston va Eronning ko‘pgina yodgorliklarida uchraydi. “Oriy” so‘zi hozirgi Eron davlatining nomi bilan bog‘liq. «Eron» «ar’yana» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «Oriylar mamlakati» ma’nosini bildiradi. Qadimgi hind manbalarida chegaralari turlicha ko‘rsatilgan oriylarning muqqadas yurti Ar’yavarta haqida zikr qilinadi. Ular tilining yaqinligi ham Eron va hind-oriy qabilalari ajdodlarining keng urug‘chilik aloqalari yoki birligini ko‘rsatadi. O‘rganish va qiyoslash qadimda bu tillarning grammatik tuzilishi va asosiy lug‘at boyligi umumiy bo‘lganidan dalolat beradi. Masalan, «suv» qadimgi eron va hind tillarida «ap» deb atalgan. Yer «bumi»-«bxumi», «shamol» har ikki tilda «vata» deb yuritilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bundan tashqari qadimgi Eron va Veda dinini qiyoslash qadimgi Eron va hind-oriy ajdodlarining diniy tushunchalari o‘xshash bo‘lganligini ko‘rsatadi. Shuningdek, urf-odatlar, olovga e’tiqod qilish, muqaddas hind «soma» si (ichkiligi), Eron «xauma»si ham bir biriga o‘xshashdir 1 . Qadimgi hindlar va eronliklar ulug‘lagan va o‘zlarining diniy va epik asarlarida madh etilgan ko‘pgina ma’buda qahramonlarning ismlari ham mos keladi. Masalan, har ikkala qabilada asosiy ma’buda Mitra bo‘lib, shamol hamda urush ma’budi Vayu ma’lum edi. Diniy va adabiy an’analarda ham tidqiqotchilar aksar o‘zaro muvofiq afsona va epik hikoya syujetlarini aniqlaganlar. Qiyosiy ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, Eron va hind-oriy qabila ajdodlarining turmush tarzi bir xil, ya’ni o‘troq yoki yarim o‘troq bo‘lgan. Ularning asosiy mashg‘ulotlari dehqonchilik edi. 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.202-204.

Qadimgi hind-oriy va eroniylar uchun umumiy bo‘lgan dehqonchilik hamda chorvachlik bo‘lgan asboblari, madaniy o‘simliklar, uy hayvonlari, metall hamda jangovar arava nomlarini anglatuvchi so‘zlar ma’lum. Oriylar muammosi. Qadimgi hind-oriylar va eroniylar tili birmuncha o‘xshash bo‘lgani, ular dastlab yagona o‘lkada yashaganligi haqidagi farazni yuzaga keltiradi. Tilshunoslik va boshqa fanlarni qiyoslab ko‘rsatishicha, qadimgi hindlar va eroniylar qo‘shni bo‘lib, hind-oriy birligini tashkil etganlar. Masalan, bu xalqlar tili va qadimiy yozma asarlari («Avesto», «Veda») o‘zaro yaqinligi, diniy va ijtimoiy jarayonlar o‘xshashligi fikrimiz dalili bo‘la oladi. Hind-oriy qabilalari ajdodlari avvalo Markaziy Osiyo va unga qo‘shni o‘lkalarda yashagan degan fikr keng tarqalgan farazlardan biridir. Bu hududda yashaganlarning bir qismi Hindistonga, qolganlari esa Old Osiyoga ko‘chib o‘tganlar. Ular madaniyatining izlari taxminan miloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalariga borib taqaladi. Undan so‘ng Midiya forslarining ajdodlari bo‘lgan eroniy qabilalar G‘arbiy Eron tomon siljib borganlar.Boshqa fikr tarafdorlari hind- oriylarning asl vatani janubiy rus dashtlarida deb aytadilar. Hind-oriylar bu yerlardan Kavkaz orqali Hindiston va Eron tomon ko‘chib borganlar. Ba’zi olimlar oriylar Hindistonga har ikkala yo‘l, ya’ni Kavkaz va Markaziy Osiyo orqali kelgan bo‘lishi mumkin deb taxmin qiladilar.Har yili Markaziy Osiyoda arxeologlar qo‘lga kiritgan materiallar boyib bormoqda. Qazish ishlari va yangi topilmalar Markaziy Osiyoda bronza davri hamda Markaziy Osiyoning Xarappadan keyingi madaniyati o‘rtasidagi o‘zaro aloqalaridan guvohlik beradi. Oriy qabilalarining joylashishi davomli va murakkab jarayon bo‘lib, olimlar ta’kidlashicha, u bir necha asrga cho‘zilgan. Veda matnlari va arxeologik materiallari hind-oriy qabilalarining umumiy miqiyosda sharqqa harakati va Gang vodiysini o‘zlashtirishini kuzatish imkonini beradi. O‘sha davrda ham mahalliy qabilalar bilan harbiy to‘qnashuvlar, oriy qabilalarining ichida ham o‘zaro nizolar bo‘lib turgan.

Olimlar oldida oriylar dastlab Hindistonning qaysi viloyatlarida paydo bo‘lganligini aniqlash kabi yana bir murakkab masala turibdi. Bizgacha yetib kelgan eng qadimiy yodgorlik – Rigveda miloddan avvalgi II ming yillik oxiriga mansub deb topilgan. Lekin bu asarning yaxlit to‘plam sifatida yig‘ilishi jarayoni ancha vaqtni talab qilgan. Demak Rigveda mualliflarining, ya’ni hind-oriylarning kirib kelishi ancha oldin, taxminan miloddan avvalgi XIII-XII asrlarda ro‘y bergan. Shu bilan birga, olimlar hind-oriy qabila guruhining Hindistonga bu yerda Rigveda asoschilarining paydo bo‘lishidan avval kelgan bo‘lishi mumkinligini ham inkor qilmaydilar Oxirgi paytda hind-oriylar bilan veda davrining muayyan arxeologik madaniyatini o‘zaro bog‘lash imkonini beradigan muhim arxeologik materiallar topildi. Bu tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, Panjob, Jamna va Ganganing yuqori qismlari, bu daryo vodiylari, Ollohobod hamda shimoli-sharqiy Rajaston o‘lkalarida kulrang naqqoshlik madaniyati tarqalgan. Olimlar uning rivojlanish tarixini ikki qismga bo‘ladilar. Birinchisi ko‘proq shimoliy o‘lkalarda miloddan avvalgi XI asrga qadar davom etgan, ikkinchisi Xaryanadan janubda va shimoli- sharqiy Panjobda miloddan avvalgi 1000-500 yillargacha tarqalgan. Olimlarning so‘nggi kashfiyotlari Xarappa qishloqlarining kulrang naqqoshlik sopol madaniyati bilan bevosita aloqada bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu topilmalar so‘nggi xarappaliklar bu madaniyat asoschilari bilan muloqotda bo‘lish bilan cheklanmay, balki o‘zaro uzoq davr hamkorlik qilishganligi xaqidadalolat beradi. Qadim o‘rmonzorlar orasida yashash juda qiyin bo‘lgan. Hind-oriylar o‘rmonlarni tozalab yer ochishga majbur edilar. Ular turli hududlarga bir meyorda tarqalmaganlar. Ba’zi o‘lkalarda ular mahalliy qabilalar qarshiligiga deyarli duch kelmay, yangi yerlarni egallab, zudlik bilan janub va sharqqa tomon kirib borganlar. Boshqa joylarda hind-oriy qabilalari qattiq qarshilikka uchraganlar va yangi hudud va mahalliy qabilalarni kuch bilan bo‘ysundirganlar.

Hind-oriylarning Hindistonda mahalliy aholi bilan assimilyatsiyalashuvi va sharqqa siljishi tezroq kechgan. Hind-oriylarning Shimoliy Hindiston va keyinroq janubiy viloyatlar bo‘ylab keng yoyilishi veda qabilalarining ijtimoiy va siyosiy tizimlari taraqqiy etishi tufayli ro‘y bergan. Bu hol veda matnlarida o‘z aksini topgan. Hind-oriylarning mahalliy qabilalar bilan o‘zaro aloqalariga oid ma’lumotlar tilshunoslik fani orqali ham o‘z isbotini topadi. Rigvedada dravit va munda tillaridan kelib chiqqan bir qancha so‘zlar uchraydi. So‘nggi veda matnlarida esa boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar soni ko‘paygan. Masalan, Sanskritda, mahalliy o‘simliklar va hayvonot dunyosiga oid bo‘lmagan so‘zlar ko‘p uchraydi. Bundan tashqari tilga oid ma’lumotlar mahalliy qabilalarning diniy qarashlari hind-oriylarga ta’sir o‘zkazganidan dalolat beradi. Asta-sekinlik bilan o‘zida hind- oriy va mahalliy qabila yutuqlarini mujassamlashtirgan va Shimoliy hamda Sharqiy Hindistonning aksariyat aholisi uchun umumiy bo‘lib qolgan yangi madaniyat vujudga keladi.

Ko‘plab tekshirishlar, arxeologiya, lingvistika, adabiy va diniy yodgorliklar ma’lumotlarini qiyoslash oqibatida olimlar uni faqat oriylar madaniyati, ya’ni kelgindi madaniyat sifatida o‘rganish noto‘g‘ri degan xulosaga keldilar. U miloddan avvalgi I ming yillikka doir hindlar madaniyatini tashkil etadi. Miloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalarida Gang vodiysining o‘zlashtirilishi va shimoliy Hindistonda hind-oriylarning kelib joylashishi jarayoni yakunlanadi. Veda davrining tugashi va Magatxa-muariylar davri boshlanishini ayni shu vaqtdan deb belgilash mumkin. Veda qabilalarining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik va chorvachilik bo‘lgan. Yerga ishlov berish rivoj topishi va aholining o‘troq hayot tarziga o‘tishi uchun ishlab chiqarish sohalarida temirdan foydalanish turtki berdi. Arxeologik qazish ishlari natijasiga ko‘ra, temir miloddan avvalgi X asrda ham Shimoliy Hindistonda ma’lum bo‘lgan, ammo keng ko‘lamda u keyinroq tarqaldi. Temir qurollar yordamida Gang vodiysi o‘rmonzorlarini o‘zlashtirish, tuproq unumdorligini oshirish, sun’iy sug‘orish ishlari yengillashdi. Temir hunarmandchilik taraqqiyotini ilgari yetakladi. Yerni yog‘och omoch bilan haydab, ammo hosil o‘roq bilan yig‘ib olinar edi. Ko‘p o‘tmay, yog‘och omoch o‘rnini temir tishli moda egalladi. Bu esa toshloq yerlarga ishlov berishda ancha qo‘l keldi. Yerga ishlov berish xili ko‘p bo‘lgan, jumladan, yer haydash, ekish, hosil ko‘tarish, don-dun yanchish va h.k. Rigvedada sug‘orish uchun charxpalaklar, shu maqsadda maxsus qurilgan kanallar haqida ma’lumot keltiriladi. Veda davri aholisi boshoqli ekinlar, shu jumladan arpa, guruch, dukkakli ekinlar (loviya, no‘xat va h.k.) ham yetishtirgan. Hind-oriylarga guruch ma’lum bo‘lmay, uni o‘stirish sirlarini ular mahalliy xalqdan o‘rgandilar.Veda qabilalari hayotida dehqonchilik bilan birga chorvachilik katta ahamiyat kasb etgan. Boylik asosan chorva boshiga ko‘ra o‘lchangan. Xastinapur shahri vayronalaridan yirik qoramol suyaklari topilgan.Aholi harakatlanishda ho‘kiz yoki ot qo‘shilgan aravalardan foydalangan. Veda qabilalari kichikroq, lekin mustahkam qo‘rg‘onlarda yashaganlar. Rigvedada nomi tilga olingan shahar-puralar qishloq markazlari va loydan solingan turar joylardan iborat bo‘lgan.

Yangi ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatni yuzaga kelishi. Er. av. II ming yillikning oxiri I ming yillik boshlarida Shimoliy Hindiston tarixining asosiy manbalari «vedalar» Hind diniy adabiyotining eng qadimgi yodgorliklaridir. Vedalar madhiyalar, qo'shiqlar, qurbonlik aytishlari, muqaddas marosimni tushuntiradigan keng asarlardan iborat to'plamlardir. Til, din va mifologiya bo'yicha ular «Avesto» bilan o'xshashdir. «Avesto» vedalari tadqiqotchilarning fikricha «Oriy (ariya-so'zidan «oliyjanob ») qabilalari tomonidan tuzilgan. Tuzilish bo'yicha «vedalar» ilk veda (er. av. I ming yillik boshlari) va so'nggi veda (er. av. IX—VII asrlar) davrlariga bo'linadi. «Rigveda» (hind-oriylarning vedalarini eng qadimgi qismi)da uchraydigan geografik nomlarga ko'ra, u Panjobda tuzilgan so'nggi veda matnlari shakllangan paytda oriy qabilalari hindgang tekisligining butun markaziy qismiga tarqalgan edi. «Rigveda » yaratilgan davrida oriylarda sinfiy jamiyat va davlat hali shakllanmagan edi. Iqtisodiyotda yirik qoramolchilikka asoslangan chorvachilik rivojlangan, dehqonchilikka e'tibor berilmagan. Oriylar mis va jezdan foydalanganlar, uy-joyni qamish va loydan qurganlar 2 . Gang daryosini yuqori qismi, Gang va Jamna o'rtasiciagi yerlar «Mahabxarat» epik asarining sujetini tashkil qiladi. Ijtimoiy tashkilot qabila bo'lgan, qabila boshlig'i roja-harbiy boshliq va yo'lboshchi sifatida o'z qarindoshi va xizmatkorlariga tayangan. Qabila uch tabaqa: kohinlar, harbiylar va oddiy jamoachilarga bo'lingan. Muhim masalalar yig'ilishda hal qilingan. Vedalarda ko'rsatilgan qo'shnilar bilan podalarni haydab ketish mumkm urushlar oddiy hal bo'lgan. Veda tilida «urush» (gavishta) so'zida«sigirlarni bosib olish» ma'nosini bildiradi. Ilk veda davrida qulchilik mavjud bo'lgan. Qadimda hindcha «dasa» qulni bildirgan so'z ko'pgina veda madhiyalarida uchraydi. Asrlar qulga aylantirilgan. Qul erkaklar veda va dostonlarda kam tilga olinadi, ayol qullar to'g'risida ko'p so'zlanadi. So'nggi veda davrida iqtisodiyot, ijtimoiy-siyosiy tuzumda keskin o'zgarishlar yuz bergan. Dehqonchilik rivojlanib, hind-gang vodiysida keng dalalar o'zlashtiriladi, daraxtning qattiq yog'ochidan omoch yasay 2 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.206-207.

boshlanadi. Eshaklar asosiy yuk tortish vazifasini o'tagan. Sutlik ovqat kundalik yemish bo'lgan. Bayramlarda chorva mollari mo'I-ko'l qurbonlik qilingan. Temirdan faqat kamon o'qi, nayza uchlari tayyorlangan, uylar yog'och va bambukdan qurilgan, «Rigveda» (hind-yevropaliklarning mashhur kitobi) davrida harbiy yo'lboshchilar aravalarda jang qilganlar. Mahabxaratda yengil jang aravalari to'g'risida eslatiladi. Jang aravalarida poygalar o'tkazilgan. Diniy va epik asarlarda aholining asosiy qismi to'g'risida ma'lumotlar juda kam. Erkin va to'la huquqli dehqonlar jamoani tashkil qilib bir yoki bir necha qishloqda yashaganlar. Jamoatchilar qo'shni va qonqarindosh aloqalar asosida birlashganlar. Eng muhim masalalar urug' yig'inlarida hal qilinib, yig'ilishib, butun jamoa nomidan asosiy marosimlar bajarilgan. Qishloq aholisining bir qismi to'la huquqli bo'lmagan. Ular boshqa joydan ko'chib kelgan . kishilar bo'lgan. To'la huquqli bo'lmaganlar xizmat ko'rsatadigan sohalar, jumladan, hunarmandchilik bilan shug'ullanganlar. Qishloqda keskin mulkiy tabaqalanishga jamoa ichki aloqalarining o'ta mustahkamligi qarshilik ko'rsatgan edi. So'nggi veda davrida o'z-o'zini boshqarish qishloq jamoasi bilan cheklanib qoladi. Qabila va qabilalararo munosabatlardagi barcha masalalar hokim va yo'lboshchilar vakolatiga kiradi. Er. av. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Shimoliy Hindistonning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti jamiyatning «kohinlar», qabila harbiy zodagonlari, kshatriylar to'la huquqli xalq, vayshi jamoani pastki to'la huquqli bo'lmagan aholi qismi shudra (qullar) kabi to'rt qatlamini vujudga keltiradi. Har bir qatlam epik toifalar — varna (so'zma-so'z nav)ga aylanadi. Наг bir varna vakilining merosiy mavqei ularning mashg'uloti va diniy majburiyatlarini belgilagan. Kohinlik va o'qituvchilik majburiyati braxmanlarga, jang qilish va boshqarish kshatriylarga mehnat qilish, shudralarga uch oliy varnalarga so'zsiz xizmat qilish majburiyati yuklatilgan. Bu toifaviy mavqe merosiy bo'lib o'tgan. Har bir varna o'z huquqi, o'z ovqati, kiyimi, uy anjomi, kiyimini kangi va boshqalar qat'iy belgilangan edi.

Braxmanlar turli varnalar ilk odam Purushi jismini turli qismi (braxmanlar og'zidan, kshatriylar qo'lidan, vayshhilar sonidan, shudralar tovonidan)dan yaratilgan deb o'qitar edilar. Vedalar jamiyatida mulkiy tensizlik bo‘lgan. Katta chorva egasi bo‘lgan badavlat shaxslar bilan birga kambag‘allar ko‘p edi. Chorvaning kimga tegishliligini bildirish maqsadida unga tamg‘a bosishgan. O‘ziga to‘q odamlar katta-katta xayr–ehson qilar, oddiy fuqarolar esa ozroq sadaqa berish bilan kifoyalanardilar. Ishlovga yaroqli yerlar xususiy kishilarga berilar, bu o‘z navbatida mulkiy va ijtimoiy tensizlikka olib kelardi. Ayrim odamlar va qabilalar o‘rtasida yerga vorislik xususida mojarolar kelib chiqqan. Jamoaning ayrim a’zolari asta-sekin boyib, imtiyozli kishilarga aylanganlar. Mulkiy va ijtimoiy tensizlikning yorqin ifodasi quldorning paydo bo‘lishi edi. Eng avvalo harbiy asirlar (“dasa”) qulga aylantirildi. Ilgarilari dushmanlar «dasyu» yoki «dasa» deb atalgan. Keyinchalik jamoaning ozod a’zolari ham qullik asoratiga tusha boshladilar. Rigveda davridagi quldorlik quldorlikning dastlabki ko‘rinishlaridan edi. Chunki veda jamiyati urug‘-qabilachilik darajasida bo‘lgan. Ilk veda davri urug‘-qabilachilik bosqichini boshidan kechirgan bo‘lsa, uning so‘nggi davrida sinfiy jamiyat va davlat paydo bo‘ldi.

Veda qabilalari gana, ya’ni urug‘ qabila jamoasi, so‘ng sinfiy tusga ega bo‘lgan uyushma tarzida umr kechirganlar. Rigveda madhiyalarida bir vaqtlar hind-oriylar yagona va jips jamoa bo‘lib yashab, birgalikda mehnat qilganlari, xudo yo‘lida hayru-ehson berganlari to‘g‘risida rivoyatlar bor. Ganalarni ganapati boshqargan. Gana yig‘inlarida ayollar ishtirok etish huquqiga ega bo‘lmaganlar. Ularning umuman biron bir siyosiy huquqlari yo‘q edi. Ichki idora ishlari qabila jamoalarining teng huquqli a’zolari yig‘ini – vidadxa, sabxa yoki samitida hal etilgan. Vidatxa eng qo‘hna tizimlardan biri bo‘lib, qabila oqsoqollari yig‘ilishi bo‘lib, samitidan farqli o‘laroq, unda asosan siyosiy ishlar ko‘rilgan. Samitida sabhadan ko‘ra ko‘proq odam ishtirok etganligi xususida farazlar bor. Jamiyat katta patriarxal oilalardan tashkil topgan. Urug‘chilik aloqalari hali kuchli va hayotning barcha jabhalarida urug‘ (gotra) ning ta’siri sezilib turardi. Qishloq (gramma) ham boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Asta-sekin qabila jamoalari tabaqalarga bo‘linib, qabila boshliqlari qabila hokimlariga aylanadilar. Ilk veda matnlariga ko‘ra, avval hokim – roja tomonidan saylangan. Hokimning asosiy vazifasi halqni himoya qilish edi. Davlatning paydo bo‘lishi davomli jarayon bo‘lganligi sababli, eski siyosiy tizim qoldiqlari ancha davrgacha saqlanib qolgan 3 . Hokim tayinlanishida sabha va samita hali ham muhim o‘rin tutgan. Asta- sekin ular qabila yig‘inidan podishoning yaqinlari, zodagonlar majlisiga aylandi. Podsho hokimiyati kuchaygan sari sabha bilan samitaning roli kamaya bordi. Davlat hokimiyati tizimlari, doimiy davlat lavozimlari paydo bo‘ldi. Xalqqa soliq solindi. Ilgari qabila boshlig‘i hohishiga qarab beriladigan sovg‘a-hadyalar yoki xudolarga atalgan qurbonliklar endi podsho amaldorlariga majburan to‘lanadigan soliq-boj tusini oldi. Qabila askarlari esa asta-sekin sena yoki senanati rahbarligidagi muntazam qo‘shinga aylandi. Urush chog‘i podsho va askarlar (kashatri) yengil aravada, erkin jamoa a’zolari esa piyoda jang qilar edilar. 3 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B .674-676

Vedalar davrida podsho muqaddas hisoblanib va uning shaxsi ilohiylashtirilganligi sababli, uni saylash marosimiga (rajasuya) alohida e’tibor berilgan. Podsho kohini (muroxita) tobora muhim ahamiyat kasb eta bordi. U bir vaqtning o‘zida podshoning munajjimi va maslahatchisi hisoblangan. Asta-sekin hukmdor saylash tizimi o‘rniga voris tayinlash yo‘liga o‘tildi. Bunda hokimiyat otadan o‘g‘ilga qolar edi. Shunday qilib, ilk vedalar davrida ganalardan davlat tuzumi vujudga keldi va sharoitga ko‘ra bu davlatlar monarxiya yoki respublika shaklinioldi. Kastaning ayrim alomatlari va kasta tuzumining ba’zi ko‘rinishlari ko‘plab halqlarda uchraydi. Hindiston kasta tizimini o‘zida mujassam etgan. «Kasta» iborasi portugal tilida «urug‘», «qavm», «sifat» ma’nosini anglatadi. Bu so‘z XVI asrda portugallar Hindistonga kirib kelib, mamlakat ijtimoiy tizimi bilan tanishganlaridan so‘ng Yevropa tillarida ham tarqaldi. Kasta tizimini faqat Hindiston uchun xos deb aytiladi. Buning sababi, kasta tuzumi aynan Hindistonda keng rivojlanib, uzoq vaqt mobaynida saqlanib qolgan. Hind jamiyatining bir- birlaridan ajralgan guruhlari shu nom bilan nomlana boshladi. Hindistondagi bu toifa odamlari «jati» sanskrit atamasi bilan ifodalangan. Qadimgi hind jamiyatida jati bilan bir vaqtda sinfiy jamiyat vujudga kelishidan avval, so‘ng sinfiy jamiyatda qonunlashgan va mukammal qadimiy tizim–varna, ya’ni tabaqalar paydo bo‘ldi. Asta-sekin varnalar (braxman, kshatriy, vayshiy, shudralar) bir-biridan bo‘lak guruhlarga ajraldilar. Ular shakl jihatidan kastalarga o‘xshab ketsa ham, aslida kasta bilan varna o‘zaro tubdan farq qiladi. Kasta – bu qadimgi Hindiston aholisining mehnat turi, hunari yoki ixtisosi bo‘yicha ajralishi, varna esa-o‘sha jamiyat vakillarining to‘rt tabaqaga bo‘linishidir. Har bir kasta kishilari boshqa kastalardan ayri, alohida-alohida yashagan. Ular o‘rtasida har qanday munosabatlar yoki o‘zaro muloqot qilish butkul taqiqlangan. Bir kasta bilan ikkinchi kasta orasida qarindoshlik aloqalari o‘rnatish ham qat’iyan man qilingan. Varna so‘zining asosiy ma’nosi - «tur», «rang», «sifat», «daraja». Bu so‘z qadimgi Hindistonda ana shu so‘nggi ma’nosida ko‘proq ishlatilgan.

Ingliz olimi Beshem, har bir varna muayyan ranga to‘g‘ri kelib: braxman-oq, kshatriy-qizil, vayshiy-sariq va shudra-qorarangni bildirar ekan, degan xulosaga keldi. Veda rivoyatlarida to‘rt varna dastlabki odam-Purushadan kelib chiqqan deyiladi. “Purushasakta” madhiyasida hikoya qilinishicha, braxmanlar Purushaning og‘zidan, kshatriylar qo‘lidan, vayshilar sonidan, shudralar oyog‘idan paydo bo‘lgan emish. Olimlar varnalar kelib chiqishini ibtidoiy jamoa tuzumining inqirozi bilan bog‘lashadi. Shudralar tabaqasining vujudga kelishi bir muncha murakkab jarayon. Bunga ikki narsa: iqtisodiy mustaqillikdan mahrum bo‘lgan fuqarolar va oriylar jamoasidan badarg‘a qilingan a’zolarning ko‘payishi sabab bo‘ldi. Ushbu shaxslar to‘rtinchi varnani tashkil qildilar. Ammo varna faqat qabiladoshlar emas, balki begonalar hisobiga ham ko‘paydi. To‘rtta varna tuzumi bir vaqtning o‘zida shimoliy Hindistoning ko‘p yerida rivojlanib bordi. Qadimgi halqlarda jamiyatning ba’zi a’zolarining boshqalaridan ustunligi oliynasablik ko‘rsatkichi deb qabul qilinib, diniy qobiq bilan o‘ralgan. Braxmanlar eng oliy varna hisoblangan. Faqat ular diniy marosimlar o‘tkazish huquqiga ega bo‘lganlar. Saroy kohini-muroxita davlat boshlig‘iga ta’sir o‘tkaza olgan. Kshatriylar braxmanlarga nisbatan quyi tabaqa vakili bo‘lishiga qaramay, ularning jamiyatdagi mavqei baland edi. Davlat, harbiy kuch, moddiy boyliklar asosan kshatriylar qo‘lida bo‘lgan. Braxmanlar adabiyotida bunday zodagonlarni turlicha: roja, rojaputra kabi nomlaganlar. Jamiyatning asosiy qismini vayshiylar, ya’ni chorvador va dehqonlar tashkil qilgan. Ular braxman va kshatriylarni moddiy boyliklar bilan ta’minlab turishgan. Ular soliq to‘lovchi toifa vakillari bo‘lishiga qaramay, iqtisodiy jihatdan mustaqil bo‘lib, yerga egalik qilish huquqiga ega edilar. Ular davlat apparatida muhim rol o‘ynar, shu bilan birga piyoda askarlarning asosiy qismini tashkil qilardilar. Vayshiylar vedalar davrida katta obro‘ga ega bo‘lib, ammo o‘sha vaqtdayoq ular orasida mulkiy bo‘linish kuzatilgan.

Dastlabki uch varna vakillari – braxman, kshatriy va vayshiylar «ikki marta tug‘ilganlar» toifasiga kirganlar. Shudralar bu nomdan mahrum edi. Yuqoridagi uch varnaga mansub odamlar balog‘at yoshida «ikkinchi tug‘ilish» marosimini o‘tkazganlar. Marosimning asosiy qismida voyaga yetgan bolaning bo‘yniga bog‘ich taqilgan. Har bir varna a’zosining bog‘ichi turli matodan yasalgan. «Ikkini bor tug‘ilgan» ning hayoti to‘rt ajrim-bog‘ichdan iborat bo‘lgan. Birinchisida u braxmacharin – shogird, ikkinchisida – grixasta – uy egasi, uchinchisida – vananrastxa – o‘rmon zohidi, to‘rtinchisida – san’yami yoki ati, ya’ni tarki dunyo qilgan zohid bo‘lgan. Keyinroq pul olib o‘qitadigan ustozlar ham paydo bo‘lgan. Hayotining ikkinchi qismida uylanib uy egasi bo‘lgach, u oilasini boqish va xudoga bag‘ishlab o‘tkaziladigan rasm-rusumlarni ado etishi kerak edi. U qarib, nevarali bo‘lganidan so‘ng, uyni tark etib, o‘rmonga ketishi va u yerda yolg‘izlikda qadimgi vedalarni o‘rganishi, hayotning to‘rtinchi qismida hayoti tugayotganini his qilib dunyodan ko‘z yumishi kerak bo‘lgan. Shudralar «ikkinchi bor tug‘ilganlari» bilan birga ovqatlanishi taqiqlangan. Shudralar «bir marta tug‘ilgan», ya’ni past tabaqa deb qaralardi. Ularga diniy marosimlarda ishtirok etish, muqaddas kitoblarni o‘rganish man qilingan. Shudralar davlat boshqaruvida ishtirok eta olmagan. Ularning qismati «ikki marta tug‘ilganlar» ga xizmat qilishdan iborat edi. Shudralarga nisbatan bu munosabatdan ular og‘ir ijtimoiy sharoitda va iqtisodiy nomustaqil bo‘lgani ayon. Shudralar odatda kambag‘al, quyi darajali kosiblar, xizmatkorlar bo‘lgan. Shudralar qul bo‘lmasalar-da, ular vaqt taqozasi bilan qullikka tushib qolishi mumkin edi. Shunday qilib, ibtidoiy jamoa tuzumining buzilishi tabaqalar kelib chiqishiga olib keldi. Hindiston shimolining katta qismi sinfiy munosabatlari shakllangan qabilalar tomonidan Gang vodiysi o‘zlashtirilayotgan va ular o‘rtasidagi to‘qnashuvlar davrida ro‘y berdi.

Ilk davlat birlashmalari vujudga kelishi.Malla, Cholla, Magadxa kuchayishi. Pataliputra. Nandalar davlati. Davlat tuzumi. Iqtisodiy munosabatlar. Vedalarda aytilishicha va epik (xalq dostonlari) davri tasavvurlariga ko‘ra shoh va shoh sulolalari xudolar irodasiga bog‘liq ravishda paydo bo‘lgan. Eng keng tarqalgan rivoyatlarga ko‘ra Gang daryosi vodiysida epik davrning eng yirik sulolalari Quyosh va Oy nomi bilan atalib, ularning asoschilari Quyosh va Oy xudolarining avlodlari sanalganlar. Quyosh sulolasi «Ramayana» dostonining qahramoni Rama bilan, Oy sulolasi esa Kauravi urug‘i bilan bog‘langan. Bu urug‘ning avlodi "Rigveda" da nomi zikr qilingan shoh Bxarata bo‘lgan. Taxminlarga ko‘ra, bxaratalar "Rigveda" davrida Sarasvati (Hind daryosi irmog‘i) va Yamuna daryolari orasida yashaganlar. Bxarata ulkan shon-shuhratga ega edi. Bu dongdor hukmdor sharafiga qadimda butun shimoliy Hindiston «Bxaratvarsha» - «Podsho Bxarata avlodlari mamlakati» deb atalgan (hozirda Hindiston Respublikasi rasman Bxarat deb nomlanadi). «Maxabxarata» ning ba’zi qahramonlari ham bxaratlar urug‘iga mansub. Dostonda Bxarata avlodlarining ulkan urushi Kauraviy va Panddaviylarning Kuru maydoni – Kurukshetradagi to‘qnashuvi haqida hikoya qilinadi. Zamonaviy hindshunoslar fikricha, bu jang miloddan avvalgi XI-IX asrlarda ro‘y bergan. B.B.Lal boshchiligidagi hind arxeologlari Kauraviylarning bosh shahri Xastinapurda qazish ishlarini olib bordilar. Topilgan ma’lumotlarga ko‘ra shahar ahli taxminan miloddan avvalgi XI-IX asrlarda suv toshqini tufayli uni tashlab chiqib ketgan. Bu voqea «Maxabxarata» ma’lumotlariga mos keladi 4 . Shu narsa diqqatga sazovorki, qadimgi hind manbalari Kurukshetradagi jangdan so‘ng yangi davr boshlanganini qayd etadi. Avvaliga qudratli va nufuzli panchal va kuru qabilalari o‘zining siyosiy mavqeini yo‘qotib, maydonga Sharqiy Hindistonda kichikroq davlatlar, birinchi navbatda Koshala (poytaxti Ayodxa va Shravasti), Kashi (bosh shahri Varanasi), Videxa (poytaxti Mitxeli) chiqadilar. Hozirgi Bixarning janubida Magatxa davlati (poytaxti Giravraja, so‘ng Rajagrixa) g‘arbiy tumanlarda-Avanti (poytaxti Ujjayn-Ujjayani) muayyan mavqega ega 4 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.679-683.

bo‘ldilar. So‘nggi vedalar adabiyotida mamlakat uch qismga bo‘linganligi haqida aytiladi. Ular Arvarta (oriylar mamlakati) va Dakshinapatxa - (janubiy mamlakat) dan iborat edilar. Hayot taqozosi tufayli aynan shu o‘lkalar madaniyat va davlatchilik markaziga aylandilar. Mazkur davr o‘n yillar davomida turli mamlakat olimlari tomonidan o‘rganildi va o‘rganilmoqda. Tadqiqotchilar ixtiyoridagi arxeologik manbalar qatoriga o‘sha paytlarda yaratilgan adabiyotlar–vedalar va qadimgi hind eposi ham qo‘shilgan. Shu yerda ta’kidlash joizki, shimoliy Hindiston tarixida miloddan avvalgi II-ming yillik oxiri va I-ming yillik boshlari vedalar davri deb yuritiladi. Vedalar davrining ko‘p jihatlarini bugun umumiy ko‘rinishda tasavvur etish mumkin. Tarixiy dalillar yetishmasligi tufayli veda adabiyotiga oid ayrim asarlar sanasini aniqlash qiyin. Qadimgi Hindiston tarixi bosqichlari bir-biridan farq qilsa ham, olimlar o‘sha davr moddiy, ma’naviy, madaniy va ijtimoiy hayotining asosiy xususiyatlarini ochib berganlar. Xalqlar orasida ana shu uzoq o‘tmish to‘g‘risida, umumiy farovonlik va xaqiqat davri degan tasavvur saqlanib qolgan bo‘lib, bu davr «Oltin asr» nomi bilan mashhur. Rivoyatlarda, chamasi, tarixiy rivojlanishning uzoq o‘tmishi ibtidoiy jamoa tuzumida madaniy va ijtimoiy taraqqiyot shakllanishi, sinfiy jamiyat va ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishi o‘z aksini topgan. Qadimgi Hind adabiyoti yodgorliklari ustida ish olib borgan tadqiqotchilar “Rigveda” da «umumiy mulk», «umumiy qoramol», «umumiy chorva» kabi iboralar mavjudligini qayd etganlar. Butun jamoa tangridan farovonlik tilab birgalikda sig‘ingan. So‘nggi veda davrida esa qurbonlik faqatgina o‘z omadini o‘ylagan alohida shaxs tomonidan keltirilgan.Asosiy ijtimoiy birlik jamoa, ya’ni ganapati bo‘lib, uning boshlig‘i gana nomini olgan. Jamoalar jips va birlashgan guruhni tashkil etgan. “Rigveda” va so‘nggi veda adabiyotlari ibtidoiy jamoa munosabatlari barham topib, moddiy va ma’naviy tabaqalanish yuzaga kelganidan dalolat beradi. Jamoa mulkchiligiga xos an’analar sekin-asta kuchsizlanib bordi. Butun boshli qishloqni tuhfa qilish haqida ma’lumotlar mavjud.

Yer oldi-sotdisi, brahmanlarga yer hadya etish hollari ham uchraydi. Ko‘p hollarda qurbonlik qilish marosimi alohida shaxslar tomonidan o‘tkazilgan. Bora- bora “Rigveda”ning ayrim madhiyalarida kambag‘al va boylar haqida hikoyalar uchray boshladi. Chorvaga tamg‘a qo‘yish muhim marosim bo‘lib, ma’lum taomillarga muvofiq amalga oshiriladi. Bu ham xususiy mulkchilik qaror topganidan dalolat beradi. Qoramol boylikning asosiy ko‘rsatkichi hisoblanib, u qabilalararo ziddiyatlar keltirib chiqargan. Qoramol sovg‘a qilish haqida ham ma’lumotlar uchraydi. Veda davrining oxirida ozod to‘rt tabaqali tizim tarkib topishi bilan kishilar o‘rtasidagi tengsizlik yuzaga keldi. Bu ijtimoiy tabaqalanishdan dalolat berib, jamiyatning mohiyati uni ikki sinf: qul egalari va qullarga bo‘linishini keltirib chiqardi. Qul so‘zini anglatuvchi «das» iborasi qadimiy va uning dastlabki ma’nosi «dushman», «johil», «dindan qaytgan» ma’nolarini anglatgan. “Rigveda” da bu so‘z «qabilalararo to‘qnashuvlarda asir tushgan yoki jamoaning qullikka mahkum qilingan a’zosi» ma’nosini bildirgan. «Oriy» so‘zi «das» so‘ziga karama-qarshi bo‘lib, “oliy himmat” hamda "ozod" ma’nosida qo‘llanilgan. Birinchi navbatda harbiy asirlar va mahv etilgan aholi qul qilingan. Biroq qullik faqat urush tufayli kelib chiqmay, balki ibtidoiy jamoada ishlab chiqarish kuchlarining rivoji va ijtimoiy tengsizlik tufayli uning kelib chiqishi uchun shart-sharoit yetilgan. Qullar ham mulkning bir qismi hisoblangan. Quldorlikning mustahkamlanishi fuqarolik aloqalari o‘rnatilishi, davlat va huquqning rivojlanishi, yangi axloqiy mezonlarning shakllanishi suratini tezlashtirdi. Bir shaxs boshqalar roziligi bilan qonuniy asosda boshqa birovni, hatto qabiladoshi yokiqarindoshini sotib olishi, uni hadya qilishi yoki o‘ldirishiga ruxsat etildi. Shu tariqa ibtidoiy jamoa tuzumidan tubdan farq qilgan yangi ijtimoiy tuzum yuzaga keldi. Quldorlik rivoji jiddiy ahamiyatga ega bo‘la boshlagach, odamlarni qurbon qilish to‘xtatildi.

Qadim Hindistonda dalatning paydo bo‘lish jarayoni uzoq davom etdi. Bu xususda turli fikrlar mavjud. Ulardan biriga ko‘ra, dastlabki hukmdor ko‘pchilik tomonidan saylangan, yo‘lboshchi yo‘qligi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini barcha tushungan. Kishilar Quyosh xudosining o‘g‘li Manudan o‘zlariga boshchilik qilishi, ularni dushmanlardan himoya etishi, bahs va muammolarni yechishda hakamlik qilishini iltimos qilganlar. Uni ta’minlab turish maqsadida soliq yig‘ish yo‘lga qo‘yilgan. Manbalarga ko‘ra hokimiyat tizimi asta- sekin qabila boshqaruvidan kelib chiqqan. Davlatlar kichik bo‘lib, bir yoki bir necha qabilani birlashtirgan. Davlat eng yirik va qudratli qabila nomi bilan atalgan. Qabila rahbari roja bu vaqtga kelib yakka hokim sifatida namoyon bo‘lgan. “Rigveda” va “Atxarvaveda” madhiyalariga ko‘ra roja ayrim hollarda xalq majlisi – Samita tomonidan saylangan. Hukmdor asosan taniqli, boy va urug‘-aymog‘i ko‘p oila vakili bo‘lgan. Veda davridayoq shoh hokimiyati meros qoladigan, ya’ni taxt otadan katta o‘g‘ilga o‘tadigan bo‘ldi. Xalq majlisi ko‘pincha taxt vorisi masalasini muhokama qilgan. Dostonlarda xalqning davlat ishlarida qatnashishi haqida aytilgan bo‘lsa ham, faol bo‘lmagan. Veda adabiyotida umumxalq majlisini anglatgan – sabxa iborasi ham uchraydi. Tadqiqotchilar taxminicha, sabha faoliyati qarorlar chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan. Mazkur so‘z sud jarayoni o‘tayotgan bino ma’nosini ham anglatgan. Shoh xokimiyatining mustahkamlanishi bilan mazkur qabila o‘rniga hukmdor huzuridagi nufuzli shaxslarni birlashtirgan Kengash – Parishad vujudga keldi.Roja davlat mulkining va birinchi navbatda yerning oliy boshqaruvchisi va shoh boshqaruv mahkamasiga rahbarlik qilgan. U adolat va tartib himoyachisi, ham bosh hakam bo‘lib, aybdorlarni shaxsan jazolagan. Vedalar davrida rojalarning alohida mavqei tufayli davlat hokimiyati muqaddas deb hisoblangan. Qadimgi hind dostonlarining guvohlik berishicha, hukmdor davlat tizimida mansabdor qarindoshlarining yordamiga tayangan. Ularga janglarda qo‘lga kiritilgan harbiy o‘ljaning katta qismi tekkan. Shoh atrofida boshqa yaqinlari yig‘ilgan va davlat tuzumida bir necha doimiy lavozimlar paydo bo‘lgan.

Saroy ruhoniysi – puroxit, harbiy qo‘mondon – senani, xazinachi – sangraxit, soliq yig‘uvchi – bagadukxa va boshqalar shular jumlasidan. Juda qadim zamondan ayg‘oqchilik xizmati tashkil topgan. Epos manbalariga ko‘ra arava va fillarda jang qilgan rajaniy yoki kshatriylar asosiy harbiy kuch hisoblangan. Davlat tuzilmalarini ta’minlash maqsadida soliq bali yig‘ilgan. Bu haqda “Rigveda”da ham aytiladi 5 . Vedalar davrida yashagan hindlar Gang vodiysining o‘rmon bilan qoplangan katta qismini o‘zlashtirganlar. Bu jarayon uzoq davom etgan. Hind-oriy qabilalari yerli xalq bilan aralashib, mahalliy hayot tarzi va xo‘jalik faoliyatiga ko‘nika boshladilar.Temir qazib olish va qayta ishlash o‘sha davrning asosiy yutuqlari sifatida xo‘jalik hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Gang vohasining g‘arbiy tumanlarida olib borilgan qazish ishlari odamlar o‘sha davrda temirdan foydalanganligidan dalolat beradi. Masalan, 130 ga yaqin turli temir buyum-kamon uchi, nayza, bolta, pichoq, igna va shu kabi ashyolar topilgan. Qadimgi hindlar garpun, uy-ro‘zg‘or buyumlari, qurilish ashyolari – mix kesgich, qisqich, qishloq xo‘jaligi buyumlari – o‘roq, bolta, zeb ziynatlar yasashgan.Nisbatan mukammal ishlangan mehnat qurollari yangi yerlar ochishda qo‘l kelgan. Arpa, sholi, bug‘doy, suli, boshoqli donlar ekilgan. Arpaning qora, tezpishar va boshqa navlari haqida ma’lumotlar bor. Shuningdek paxta ham yetishtirilgan. Manbalarda ayrim mevalarning nomini uchratish mumkin. Yerlar omoch yordamida haydalgan. Sun’iy sug‘orish mavjud bo‘lgan. “Rigveda”da charxpalak – “chakra” haqida ma’lumot berilgan. Qoramol, birinchi navbatda sigir qadimgi hindlarning asosiy boyligi bo‘lgan. 5 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B .683-688.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988. 9. Глускина Л.Н. Проблемы социально-экономической истории Афин IV в. До н.э. Л., I975.

Похожие

Loyihalashtirilgan Hind shaharlari

Xitoy va Hind kalendari

Eng Qadimgi Hindiston

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston

XVI-XX asr boshlarida Hindiston