G'iyosuddin Jamshid Al-Koshiy - История - Рефераты

G'iyosuddin Jamshid Al-Koshiy

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127 KB

G ′iyosuddin Jamshid Al-Koshiy Asli Koshonlik (Eron) bo′lib, keyinchalik Mirzo Ulug′bekning taklifi bilan Samarqandga kelib turg ′un bo′lib qolgan. G′iyosuddin Jamshid ibn Mas′ud al-Koshiy, akademik Qori Niyoziyning aytishicha, Ulug′bek maktabi tarixida muhim o′rinni egallagan. Olim 1416 yiliyoq ast ronomiyaga oid asboblr haqida risola yozgan. Bu risolada bayon qilingan asboblarning ko′plari Ulug′bek rasadxonasida (observatoriyasida) bo′lgan. Hisob, geometriya, trigonometriya, mexanika va astronomiya kabi fanlarni chuqur bilgan al-Koshiy Ulug′bekning ilmiy ustozlaridan biri, uning e′tibori va hurmatiga sazovor bo’lgan. Mirzo Ulug′bek rasadxonasini qurish masalasini Mavlono Mu′inuddin Koshifiy, Qozizoda Rumiy va al-Koshiylar bilan maslahatlashib olgani ma’lum. Samarqandda yashab ijod etgan, Ul ug′bek rasadxonasining olimlari va rahbarlaridan biri bo’lgan al-Koshiy bir qator asarlarning muallifidir. Jumladan^ 1. «Ziji Xoqoniy dar takmili ziji Ilxoniy » («Ilxon zijini takomillashtirishda Xoqon ziji »). Bu asardagi astronomiya jadvallarini t uzishda Marog’a rasadxonasida Nasiruddin Tusiy (597/1200 – 672/1274) rahbarligida tuzilgan jadvallar asos qilib olingan. Bu jadvallar al-Koshiy t omonidan tanqidiy o’rganib chiqilgan, kamchiliklari tuzatilgan va fan sohasida erishilgan yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan. Bu asar bizgacha yetib kelgan. 2. «Risola al-muhitiya» («Doira haqida risola»), asar arab tilida yozilgan. 3. «Sullom as-samovot» («Yulduzlar narvoni»). Arab tilida yozilgan bu asar osmon jismlarini o’lchash masalasiga bag’ishlangan. 4. «Nuzhatu-l-xadoyiq» («Bog’lar sayri»). Bu asarda muallif Ulug′bek astronomiyasi uchun o’zi ixtiro qilgan astronomik asboblarni bayon qiladi. 5. «Miftohu-l-hisob» («Hisob kaliti) 1427 yilda yozilgan, arifmetika va algebraning muhim masalalariga bag’ishlanadi. Asarda ayrim murakkab masalalar qaralgan. 6 «isolatu-l-vatar va – l - jayb» («Vatar va sinuslar haqida risola»). Bu asarda o’z davriga oid yangi hisobnlash usullari berilgan. Al-Koshiy astronom, matematik olim, shu bilan birga tabobat ilmi bilan ham shug’ullangan. Al-Koshiyning ijodi V.V.Bartold, T.N.Qori-Niyoziy, B/A/Rozenfeld, A.P.Yushkevich, S.H.Sirojiiddinov va G.P.Matveyevskaya kabi olimlar tomonidan o’rganilgan. Quyida biz sin1 0 ni hisoblashga doir al-Koshiy iteratsiya (ketma-ket yaqinlashtirish) usuli haqida bir muncha to’xtalamiz. Dastlab bizga ayrim ma’lumotlar zarur bo’ladi.

Ma’lumki qadimda jadval asosiy hisoblash vositasi bo’lgan, uni mumkin qadar katta aniqlikda tayyorlashga harakat qilganlar. Shunga ko’ra va “Jadvalu-l-jayb”dagidek funksiya (hissai adad) qiymatlarini ularning turli xossalaridan foydalanib, jumladan funksiya tafozullarining (chekli ayirmalarining) arifmetik progressiya tashkil qilish xususiyatlaridan foydalanib topish uchun oldin uning bir yoki bir necha qiymatini aniq hisoblash zaru bo’lgan. Chunonchi, Ulug′be va uning ilmiy maktabi namoyandalari tomonidan hisob boshi sifatida 1 0 , 2 0 va 3 0 li yoy sinusi qiymati isbotlashlar yo’li bilan topilgan. Bu haqda ma’lumot Ulug′bekning ustozlari al-Koshiy tomonidan uning yuqorida ko’rstilgan «Risolatu-l-vatar va-l-jayb» asrida va Saloh ad-din Muso ibn Mahmud al-mashhur bi Qozizodayi Rumiy tomonidan uning «Risolatu-l-jayb» asarida bayon qilingan. Akademik T.N.Qori-Niyozovning « Астрономическая школа Улугбека », Тш .- М .- Л ., 1950, kitobining 144-156-betlarida sin3 0 va sin1 0 qiymatlari geometric yo’l bilan topilgani aytib o’tilgan. Bu material o’rta o’quv yurt lari kursiga yaqinlashtitilgan holda alohida masalalar yoki topshiriqlar ko’rinishida ketma-ket berilishi, so’ng zarur xulosalar chiarilishi mumkin, hisoblashlarni EHM da bajarish tavsiya etiladi. - 31 - 1-Laboratoriya-hisoblash ishi Maqsad: sin3 0 va sin1 0 qiymatlarini geometrik hisoblash ifodalarini tuzish Zarur bilim: Asosiy trigonometric ayniyatlar. Aylanaga ichki chizilgan burchak xossasi. Aylanada yotgan nuqtadan diametrga tushirilgan perpendikulyar. Ichki chizilgan muntazam oltiburchak va beshburchak tomonlari haqida Ptolemey teoremasi. Aylanaga uinma va kesishuvchi vatarlar. Zarur qurol: Chizg’ich, sirkul (pargar), mikrokalkulator 1 – m a s a l a. Agar faqat sin1 0 ma’lum bo’lsa, sinusning va boshqa trigonometrik funlsiya- larning 2 0 , 4 0 , 3 0 , umuman, n 0 dagi qanday formulalardan foydalanib topiladi? Misol keltiring.. 2 – m a s a l a. Radiusi OQ= r bo’lgan aylana va uning ichiga OQ gat eng bo’lgan aylana chizilgan (18 - rasm). Tashqi aylanada Q uchidan boshlab α uzunligida QA , АВ , ВС yoylar ajratilgan, bunda FQ  QQ′ . 1) FQA, AQB, BQC , OQM , QON , QOP burchaklar va ва QA , ON , OP kesmalar uzunligi topilsin; 2) NO = 2KO′ bo’lishi isbot qilinsin. B C F A Q Q′

18- расм 3 – m a s a l a. Aylana ichiga chizilgan to’rtburchakning tomonlari va diagonallari haqidagi Ptolemey (II аср ) teoremasiga muvofiq, QMNP to’rtburchakda QM ۰ NP+MN ۰ QP = QN ۰ MP munosabat o’rinli. Undan foydalanib, x = sin2  ning ifodasini sin 2 3 orqali tuzing. 4 – m a s a l a. Ichki chizilgan (19-rasm) muntazam oltiburchakning tomoni TV va muntazam beshburchakning UV tomoni ma’lum. UT kesma uzunligini toping Т Z U V ZZ 19-rasm - 32 - 5 – m a s a l a. UT kesmaning 4 – masalada topilgan qiymativa kesishuvchi vatarlarning xossalaridan foydalanib, sin3 0 qiymatini toping. 6 - m a s a l a. 3 - va 5- masalalar yechimidan foydalanib, sin1 0 ni toping. Masalalarni yechish yuzasidan ko’rsatmalar : 1-masalaga: Asosan «Zij» 2-maqolat 1-bobida berilgan interpolyatsiyalash formulasi, sin 2 α + cos 2 α=1 va boshqa ma’lum formulalardan foydalanish kerak. 2 – masalaga: 1)  QA=  AB=  BC=α ga ko’ra  FQA=  AQB =  BQC= 2  ,  QOP=1,5α,  QOM= 2  va hokazo; 2) ∆NOQ da KO′ -o’rta chiziq, NO=2 ۰ KO′ va hokazo. 3 – masalaga: 2-masala natijalari va Ptolemey munosabatiga ko’ra QMNP to’rtburchak uchun QM 2 + QM ۰ QP = QN 2 bo’ladi va 4x 3 – 3x + sin(1,5 α ) = 0 tenglama hosil qilinadi, bunda x = sin( 0,5 α ).

4 - masalaga: Ichki chizilgan muntazam oltiburchakning tomoni TV = r, ichki chizilgan muntazam beshburchak tomoni UV = 2 5 2 10  r bo’lishi ma’lum. Bu tomonlarga tiralgan yoylar 60 0 ва 72 0 . To’g’riburchakli ∆TWU va ∆TWV lar bo’yicha UW va WV kesmalarning izlanayotgan t=UT kesma orqali ifodalari tuziladi. Agar UV , UW , WV larga ularning topilgan ifodalari qo’yilsa, almashtirishlardan so’ng 2t = rt 30 - 6 5 + (3- 5 ) 3 = 0 tenglama hosil bo’ladi, undan UT = t = 0,209057r aniqlanadi. 5 - masalaga. 19-rasm chizmasiga qaraganda ZX ۰ Х Z’=UX ۰ XT; bunda ZX=z, UX= =XT = t/2 bolsin. U holda: z(2r-z) = (t/2) 2 yoki z 2 – 2rz + (0,1045285r) 2 = 0. Bu tenglamada r=1 ekani nazarga olinsa, undan z = 0,0054781= ZX aniqlanadi. Ikkinchi tomondan: UZ = z z z z XZ UХ 2 ) 2( ) ( ) ( 2 2 2      = 0,10467189. U holda sin3 0 = UZ ZX bo’ladi, bundan sin3 0 ≈0,0054781. 6 - masalaga: Agar 3-masalada topilgan tenglamaga 1,5 α = 3 0 , 0,5 α = 1 0 va sinα ning qiymati qo’yilsa, ushbu tenglama hosil bo’ladi: х 3 -0,75 х + 0,013033989 = 0. Akademik T.N.Qori-Niyozov al-Koshiy va Ulug’bek ilmiy maktabining boshqa namoyandalari tomonidan х = sin1 0 ni topish uchun yuqoridagidek yo’l bilan х 3 -45 х + 0,785039343… = 0 , х = sin2 0 uchun х 3 -3 х + 0,010467 = 0 , akademik S.H.Sirojiddinov va professor G.P.Matviyevskayalar « О математических работах школы Улугбека » maqolada (to’plam « Из истории эпохи Улугбека » , Тш ., 1985) oltmishlik sanoq yozilgan 03 00 00 х = х 3 + 06 16 49 59 08 56 29 40 tenglamani keltiradilar. Al-Koshiy usuli bilan tanishaylik: х 3 – кх + m = 0 , bunda х = sin1 0 < 1 tenglamani yechish talab qilinadi. Uni х = k x m 3  (1) ko’rinishda qaytadan yozamiz. m ni k ga bolganda bo’linmada q 1 , qoldiqda r qolsin, ya’ni m = q 1 к + r . U holda (1) munosabat х = q 1 + (r + x 3 )/h (2) ko’rinishga keladi. Topilgan q 1 qiymat izlanayotgan х ning х 1 birinchi yaqinlashishi х 1 = q 1 sifatida qabul qilinadi. Uni (2) ning o’ng qismidagi х o’rniga qo’yamiz. Endi suratda hosil - 33 - bo’ladigan r + q 1 3 ni к ga bo’lamiz, bo’linmada q 2 , qoldiqda r 1 qoladi: r + q 1 3 = q 2 к + r 2 yoki r 1 ≈ q 2 к - q 1 3 va х =q 1 + q 2 . (3)

Shu kabi ikkinchi yaqinlashish sifatida х 2 = q 1 + q 2 + q 3 olinadi va hokazo , n-yaqinlashish х = q 1 + q 2 + … + q n bo’ladi. Yaqinlashish xatosi:k x x r n n n ) ( 31 3     (4) Yuqorida ko’rsatilganidek, har safar bo’lishdan chiqadigan qoldiqni hisoblab o’tirmay, shu usulning nisbatan soda modifikatsiyasidan foydalanish mumkin. Chunonchi , biz hisoblashlarni quyidagi munosabatlar bo’yicha ketma-ket bajarilishini tavsiya etamiz: х 0 = 0, х 1 = k m deb olinadi; u holda q n = k x x n n 32 31    x n = q 1 + q 2 + … + q n (5) Bu formulalar bo’yicha topiladigan har qaysi x n yaqinlashish xatosi (ya’ni izlanayotgan tenglama ildizidan farqi) ε n < x n – x n-1 = q n va u q 1 > q 2 > … > q n > … bo’lishidan har keyingi qadamda kichrayib, nolga intiladi. Al-Koshiy (modifikatsiyalangan) usuli bilan х 3 – кх + m = 0 tenglamani EHM da yechish dasturidan fragment (parcha) : 10 Х0=0 : I=1 70 IF ABS(Q)< = E THEN GOTO 120 20 K = ( kiritilsin ) 80 I = I + 1 30 M = ( kiritilsin ) 90 X1 = X1 + Q 40 E =(aniqlik ko’rsatilsin) 100 X2 = X1^ X1 = X2 50 X1 = M/K 110 PRINT, I , X1 = X2: GOTO 60 60 Q=(X1  3 – X0  3)/K 120 PRINT , I , X1 1 - m i s o l. у ( х ) = х 3 -6,2 х – 5,712 = 0 tenglama yechilsin. Y e ch i sh. у(-1,5) > 0, y(1,5)<0 , ya’ni (-1,5; 1,5) intervalda у(-1,5) ۰ y(1,5)<0 shart bajarilmoqda, unda funksiya uzluksiz, demak unda ildiz mavjud. (5) munosabatlardan foydallanaylik. n x n 2 - 1,047414 3 - 1,106628 4 -1,139872 … ….. 18 -1,199673 Javob : х ≈ -1,2 7 - m a s a l a. Al-Koshiy х = sin1 0 ni topish uchun o’z usulidan foydalanib , х 3 -45 х + 0,785039343… = 0 tenglamani yechgan va х = sin1 0 = 0,9174524064372… ni topgan. Shu tenglamani Siz ham yeching, topilgan natijani al-Koshiy topgan natija va sinusning EHM da olingan qiymati bilan solishtiring. Al-Koshiy usuli uchun biror algoritmik tilda programma tuzing va undan foydalaning. 8 - m a s a l a. Al-Koshiy usulidan foydalanib, quyidagi tenglamalarni yechin: 1) х 3 +3 х + 1,888 = 0 , ε ≤ 1 ۰ 10 -3 ;

2) х 3 +5,8 х + 1,9170038 = 0 , ε ≤ 1 ۰ 10 -6 - 34 - 3) Abu Rayxon Beruniy (973-1048) birlik aylanaga ichki chizilgan muntazam to’qizburchak tomonining х uzunligi х 3 = 1 + 3 х tenglamaning ildizi bo’lishini aniqlagan. Shu x ni toping. 4) х = 3 2х - 3 , , ε ≤ 1 ۰ 10 -4 ; 5) х = 4 + 1 1   х х ; 6) х 4 + 7,18 х 3 +8,2445 = 0 7) х 3 -3 х + 0,1046719131717587 = 0 (Qozizoda Rumiy tenglmasi). Salohiddin Muso ibn Mavlono Muhammad ibn Qozi Mahmud Mirzo Ulug’bekning ustozlaridan biri, Samarqandda yashab ijod etgan. U 1360 yilda tug’ilgan. Asli Brussa shahridan (Turkiya). U Samarqandga Amir Temur taklifi bilan kelgan. Temurning saroy olimlaridan biri Mavllono Ahmad uning bu yerdagi muallimi bo’lgan. Qozizoda Rumiy ilmga bo’lgan qiziqishi bilan Ulug’bek hurmatiga sazovor bo’lgan matematik va astronom olimlardan biri edi. Astronom olim G’iyosiddin Jamshid vafotidan (1430 yil) so’ng Qozizoda Rumiy Samarqandda olib borilayotgan astronomik kuzatishlarga boshchilik qilgan. 1420 yili Ulug ′bekning Samarqanddagi madrasasi qurilib bitgach, Qozizoda Rumiy shu madrasada aniq fanlardan, astronomiyadan birinchi mudarris etib tayinlanadi. Barcha talabalar singari Abdurraxmon Jomiy, hatto Ulug′bek ham shu madrasaga kelib, Qozizoda Rumiyning darslarini tinglaganliklari haqida ma’lumotlar bor. Qozizoda Rumiy mudarrislik qilish va rasadxonada astronomik kuzatishlar olib borish bilan bir qatorda hisob va yulduzlr ilmiga oid bir qator ilmiy risolalar ham yozgan. Shu jumladan: 1. «Risola fi-l-hisob». 2. «Sharhu mulaxxam fi-l-haya» («Astronomiya asoslariga sharh»). Sharh Mahmud ibn Muhammad ibn Umar al-Chagminiy (745/1344 yili vafot etgan) asari ustida boradi. 3. Shamsuddin Samarqandiyning (vafoti 690/1291 yil) «Ashkol at-ta’sis fi-l-handasa» («Handasa ilmida shakllar asosi») nomli asariga sharh. Sharhning 1851 va 1857 yillarda Istambulda qilingan nashrlari O’zR Sharqshunoslik institutida mavjud. 4. «Risolat al-jayb» («Sinus haqida risola») 5. At-Taftazoniyning «Miftohu-l-ulum» («Ilmlar kaliti») nomli asariga yozilgan batafsil sharh. Qozizoda Rumiy astronomik jadvallar tuzish ishi boshlani shida 1436 yilda vafot etgan.. Uning maqbarasi Samarqanddagi Shohi zindada joy olgan.

Похожие

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi

Burhoniddin Al-Marg’inoniy (1123—1197)

O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH

Samarqand tarixi

Mir Said Ibn Muhammad Al-Jurjoniy risolasi