Демократия ва тарихий жараён - История - Рефераты

Демократия ва тарихий жараён

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

211.5 KB

Демократия ва тарихий жараён Режа: 1. Демократия ҳақвда мулоҳазалар 2. Демократиянинг сиёсий мадавияти 3. Демократиянинг маънавий қиёфаси 4. Жамиятии эркиилаиггиришиинг «узбек модели» 5. Демократик жараёнлар: дастлабки сабоқлар 6. Демократиянинг янги даври

Демократия ҳақвда мулоҳазалар Миллий истиқлол билан боғлиқ бўлган бутунлай янги тарихий- ижтимоий воқелик, демократия деганда домла-ларимиз уқтирган, фалсафа фанида аниқ мазмунга эга бўлган «халқ ҳокимияти» деган анча содда ва юзаки ту-шунча моҳиятини хийла чуқурлаштирди. Дарҳақиқат, бун- гача унинг асл мазмуни, жамият тараққиётида тутган ўрни, инсон ҳақ- ҳуқуқларини белгилашдаги вазифаси хусусида кўп ҳам ўйламаганмиз. Чунки бизда бундай шароит ҳам, зарурат ҳам йўқ эди. «Қизил империя» демократияни ўзича тушунди ва биз- ни ҳам ўз тушунчаси доирасида тарбиялади. Қарашлари-миз унинг таъсирида шаклланди. Онгимиз ва тафаккури-мизга инсон манфаатларига, унинг яшаш ҳуқуқига зид бўлган ғоялар сингдирилди. Инсон ўйламаслик, фикрсиз-лик қобиғида қолиб кетаверди. Демократия — кишилик тарихида инсоннинг онгли ҳаёти бошланган даврдан бошлаб, унинг эрк-иродасини, хоҳиш-истагини белгилайдиган мезон бўлиб келмоқда. Ал- батта, бу борада кишилик жамияти шаклланиш давридан тортиб то цивилизациялашган турмуш тарзи, ҳар жиҳат- дан чуқур илдиз отган давлатчилик ва шу асосда маълум тартиб-қоидага кириб қолган аниқ йўналишлар ўртасида катта фарқ бор. Чунки асрлар мобайнида одамлар дунёка- раши ўзгариб, талаб-эхтиёжлари ошди. Ҳаётга муносабат- лари янгича туе олди. У ҳар бир даврнинг ўзига хос маҳсули сифатида янгидан-янги шаклга кира бошлади. Демократия бевосита жамият тараққиёти, унинг сиё-сий, ҳуқуқий, маънавий ва бошқа жиҳатлари билан бирга ана шу жамиятни ташкил этган аҳоли умумий дунёқара-шини ўзида мужассам этади. Бошқача қилиб айтганда, аҳолининг турмуш тарзи, анъаналари ва урф-одатлари асосида шаклланган маънавий-руҳий олами жамиятда қарор топадиган лемократик жараёнлар мазмунини бел-гилайди. Акс ҳолда, демократия давлат мафкураси асоси да қурилса, унинг ўз манфаатларига мое келадиган сиё-сатига хизмат қилади. Агар демократия сиёсий «ўйин» лар ҳолатига кирса, мамлакатда

парокандалик, анархия ву-жудга келади. Зеро, ҳар қандай давлат ўз ҳуқуқий асосига, сиёсий режимига бошқарувдаги аниқ тамойилларига эга бўлмаса, фуқаролар эса ўз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан бирга жамият ва давлат олдидаги, ўз мамлакати истиқболи йўлидаги вазифалари ва бурчларини тўла анг-лаб олмаган тақдирда демократия ўзининг том маънодаги мазмунига ва жаҳон тажрибасида тан олинган моҳиятига эга бўла олмайди. Жаҳон давлатчилиги тарихи турли даврларда турлича давлат тизимларини ва бошқарув йўналишларини курган. Демак, инсон ва жамият, давлат ва фуқаро ўртасидаги муносабатлар турли даврларда турлича туе олган. Ана шун- дан келиб чиқиб ер шарининг турли минтақаларида халқ-лар дунёқараши, турмуш тарзи, анъаналари ва урф-одат лари асосида турлича сиёсий режимлар, тартиб-қоидалар ва русумлар дунёга келган. Жаҳон давлатчилиги тажрибалари тобора бойиб, халқ-нинг ўзлигини англаш жараёни тобора тезлашиб боргани сайин демократиянинг шакли, мазмуни ва унинг жаҳон тараққиётида тутган ўрни хусусидаги мунозаралар авж олди. Айниқса XX аср кишилик тарихида кескин бурилиш яса-ди. Ер куррасида икки қарама-қарши ижтимоий-сиёсий тузумнинг пайдо бўлиши дунё давлатчилиги тажрибасида ва жаҳон халқлари тафаккурида турлича бир-бирита зид бўлган ғояларни келтириб чиқарди. Ана шу ғоялар, таби- ий равишда, ўзлари ҳукмрон. бўлган ҳудудда одамлар он- гини ўзгартириб юборди. Аниқроғи, улар тафаккурига сингиб кетди. Икки лагерь ўртасидаги бундай сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий ва мафкуравий рақобат кучайиб, бир- бирини маҳв этишга уринишлар инсон ҳуқуқларини маъ лум бир тартибга солиб туриш, уни ҳимоя қилиш мақса-дига йўналтирилган бир қатор халқаро ташкилотларнинг пайдо бўлишига эҳтиёж туғдирди. Тоталитар тузумда инсон ҳуқуқларининг чекланган-лиги, мафкуравий яккаҳокимлик жамият маънавий та-раққиётини чеклаб қўйди. Бу — биринчидан. Иккинчидан, Осиё, Африка ва Лотин Америкасида озодлик учун ку-раш, миллий давлатчиликка замин яратиш ва шу асосда инсон

ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ҳар томонлама барка-мол демократик жамиятни вужудга келтиришга интилиш кучайди. Натижада ана шу қитьаларда миллий озодлик ҳаракатлари авж олди. Бу ҳаракатлар замирида инсоният-нинг азалий орзу-умиди — озодлик ва ҳурриятга эришиш, эркин яшаш эҳтиёжи ётарди. Кадим Шаркда азалдан ҳуқуқий демократик давлат-чилик ва фуқаролик жамиятининг турли элементлари мавжуд эди. Бунга узоқ ўтмишимиздан қорахонийлар, Хоразмшоҳ, темурийлар ва бошқа қатор сулолалар дав- латчилигини мисол келтириш мумкин. Бу даврлар ҳақиқат ва адолат ғояси ниҳоятда баланд кўтарилгани ва бутун мамлакатда аниқ тартиб-интизом ўрнатилгани натижаси-да инсон ҳаёти, аҳоли турмуши кафолатланганлиги би- лан алоҳида ажралиб туради. Агар ана шу даврларда сўз ва фикр эркинлиги, ғоялар хилма-хиллиги мавжуд бўлма-ганда эди, бу қадимий маконда фан, маданият ва маъна-вият ривожланмаган, жаҳон тараққиётига бу даражада кучли таъсир кўрсатмаган бўлур эди. Шарқ уйғониш даври ва кескин юксалиш пайтларида дунёвий илмлар билан ислом маданияти назарияси ва фал-сафаси уйғун ҳолда тараққий топди. Унинг натижасида вужудга келган маънавий-ахлоқий анъаналар турмуш тар-зимизга айланиб қолди. Акс ҳолда ислом динининг буюк намояндалари, уламо ва фузалоларининг дунё тан олган асосий кўпчилиги қадимий Турон заминида етишиб чиқ-мас эди. Бу бизга «дин — афьюндир» деб ўргатиб келган, бизни худосизликка, имонсизликка ва эътиқодсизликка даъват этган, жаҳолат йўлини тутган ёлғон мафкуранинг ёлғон умридан дарак берганидек, ислом дини ва Шарқ турмуши фалсафасининг абадиятини, ҳақиқати ва қадри- ятларининг боқийлигини ҳам кўрсатади. Соҳибқирон Амир Темурнинг биргина «Куч — адолатда» деган шиорида ҳуқуқий демократик давлатнинг ҳам, фуқаролик жамия тининг ҳам айрим белгилари, инсоннинг яшаш ҳуқуқи, унинг барча эркинликлари ҳам мужассам бўлган. Айни пайтда худди ана шулар ҳозирги замон демократик ҳара катлар илғор тажрибаларининг ўқ илдизини, бош йўна-лишини ташкил этади.

Албатта бу анча-мунча мунозарали масала. Мамлакатимизда янги тарихий шароитларда янгича давлатчилик қарор топаётган бир пайтда демократия, фуқаролик жа-мияти, аҳоли ва жамият, фуқаро ва давлат ўртасидаги муносабатлар турли соҳа мутахассислари ўртасида турли-ча талқин этилмоқда. Бироқҳар қандай хулосалардан қатьи назар, шу нарса аниқки, қадимий Шарқ давлатчилигида инсон эрки, ҳақ-ҳуқуқлари кўп жиҳатдан ҳимоя қилин-ган ҳамда ўз давринииг талаб ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб, инсон озодлиги ва хатти-ҳаракатлари эркинлиги таъмин этилган эди. Бу айни демократик жамиятнинг му-ҳим ва асосий белгиларидан ҳисобланади. Энди биз бутунлай янги тарихий шароитларда яшаяп-миз. Жаҳон демократик жараёнлари тобора чуқурлашган, унинг имкониятлари анча кенгайган, одамларнинг онг-лилик даражаси бирмунча ошган бир пайтда яшаяпмиз. Жаҳон воқеаларидан ва ижтимоий-сиёсий жараёнларидан хабардор бўлиш ва бу жараёнларнинг мамлакатлараро, Минтақалараро ва қитьалараро таъсири тобора кучайиб бораётган бир шароитда кун кечиряпмиз. Буларнинг бар-часи инсон онги, тафаккури ва қалбини ҳеч қачон четлаб ўтмайди. Энди демократиянинг шунчаки оддий «эркин-лик», «ҳуррият», «озодлик» деган тушунчалари ва айни пайтда «халқ ҳокимияти» деган мазмуни ҳам бирмунча ўзгармоқца. Одамлар онги ва тафаккури кенгайгани са-йин, уларнинг демократияга муносабатлари ҳам ўзгармоқ-да. Айни пайтда демократия имкониятлари тобора кен-гайиб, миқёси ошиб бормоқда. Бизнинг яқин ўтмишимизда «қизил империя» демок ратик ҳаракатлар тамойилларига мое келадиган инсон эрки ва яшаш ҳуқуқини анча-мунча чегаралаб қўйган эди. Ғоятда зўравонликка таянган сиёсат табиатан озодликни ёқгир-мас ва том маънодаги демократияни тан олмас эди. Аме- рикалик сиёсатчи Диана Ревич таъбири билан айтганда, «Тоталитар сиёсий тузумлар сустлик ва лоқайдлик кай-фиятини ривожлантиради. Тузум итоаткор ва лаббайгўй фуқароларни шакллантиришга интилади. Бундан

фарқли ўлароқ, демократик жамиятнинг фуқаролик маданияти алоҳида шахслар ва гуруҳларнинг эркин равишда ихтиёр этган фаолияти туфайли шаклланади. Озод жамият фуқа-ролари ўз манфаатлари йўлида ҳаракат қиладилар, ўз ҳуқуқларидан фойдаланадилар ва ўз ҳаётлари учун масъу- лиятни ўз зиммаларига оладилар» 1 . Дна шу масъулиятнинг ўзи одамни жамият олдидаги бурчини ҳам, жамият ва шахе ўртасидаги муносабатларни ҳам белгилайди. Бу бевосита шахе, жамият ва демократия тушунчаларининг ўзаро боғ-лиқлигидан, муносабатлар ўртасидаги маданиятдан келиб чиқади. Ўтиш даврида, жамият бир ҳолатдан иккинчи бир ҳолатга юз бураётган пайтда, айниқса, тоталитар режи-мидан эркин фуқаролик тузумига ўтаётган бир шароитда демократияни англаш, унинг бутун моҳиятини тушуниш ва масъулиятини зиммага олиш анча қийин иш. Энг авва-ло, одам янгича шароит мазмун-моҳиятини англаши, унга ўзини ўзи тайёрлаб бориши, эркин фикрлаш кўникмаси-ни ҳосил қилиши даркор. Гарчи инсон табиатан ҳур ва озод яшашга интилиб яшаса-да, энг аввало, ўзига ўзи шундай шароитни ярата билиши, маънавий-руҳий жиҳат-дан унга тайёр бўлиши лозим. Қотиб қолган тушунчалар қобиғини синдириш, фикреизлик ва танбаллик руҳияти-дан халос бўлиш осон эмас. Биз ҳозир ана шундай мурак-каб жараённи бощдан кечирмоқяамиз. Вандерблит университетининг профессори Честер Финн «Инсонлар шахеий озодликка ташналик ҳисси би-лан таваллуд кўришлари мумкин, аммо улар озодликни ўзлари ва фарзандлари учун рўёбга чиқарувчи ижтимоий ва сиёсий воситаларни билиш кўникмаси билан туғил- майдилар. Бундай нарсалар қўлга киритилиши лозим. Улар ўрганилиши керак» — дейди. Дарҳақиқат, ижтимоий ҳаёт, мамлакатда юз бераёт-ган жиддий ўзгаришлар ва инсон ҳаётининг дахлеизлиги-ни таъминлаш янгидан-янги муаммоларни келтириб чи-қаради. Одамлар эса ана шу муаммоларни бирин- кетин ҳал этиш жараёнида ўз эрки ва ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиб бораверади. Жамият тараққиётига мое равишда аҳоли «тарбияланиб», шаклланиб, баркамоллашиб боради. Бу табиий ҳол.

Демократиянинг муросачилик ва якдиллик мадания-ти, юқорида таъкидлаганимиздек, мамлакат ички ҳаёти-да ҳам, ташқи сиёсатда ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Жумладан, одамлар - мамлакат фуқаролари ўртасидаги муносабатлар қанчалик илиқ бўлса, умумхалқ ва умум-давлат манфаатлари йўлида бирлашишга қанчалик кўпроқ ихтиёр сезилса, муаммоларни ҳал этишда якдиллик би лан фаолият кўрсатилса, барча учун умумий бўлган вази-фалар олдида масъулият чуқур ҳис қилинса, бу — демок ратиянинг мамлакат ички ҳаётидаги маданиятини, бой маънавий қиёфасини белгилайди. Демократиянинг ташқи сиёсатдаги кўриниши бу бево сита Президент Ислом Каримовнинг дунё муаммоларини ҳал этишдаги ёндашувига жуда мое келади. Жумладан: — Президент Ислом Каримов тасаввурида ҳар қандай можароли масалаларни тинч йўл билан ҳал этиш, музо-каралар йўли билан фикр алмашиш ва энг тўғри, ҳамма учун бирдай манфаатли бўлган хулосаларга келиш лозим. — Ҳар қандай зўравонликларга, тазйиқ ва куч ишла-тишларга қарши равишда шарқона муносабатлар илмини эгаллаш, демакки, шарқона демократия тамойиллари асо-сида иш юритиш керак. Дарҳақиқат, Шарқда, Шарқ давлатчилигида ҳар қан дай зўравонликлардан холи ҳолда масалаларни ақл-идрок билан, рўйирост ва ошкора мулоқот қилиш асосида ҳал этиш тамойиллари мавжуд. Бу хар қандай жирракиликдан холи, ақл-идрокка ва доноликка асосланган, ҳар қандай сиёсий мухолиф билан ўзаро ҳурмат асосида гаплаша олиш, мунозара қила билиш, охир-оқибатда ўз фикри ва ғоясининг тўғрилигига ишонтира билиш каби шарқона муносабатлар илмини — дипломатияни талаб этади. Ўзбекистон раҳбарининг ана шундай муносабатлари ҳозирги замон жаҳон демократик ҳаракатларининг энг ил- ғор тажрибаларига жуда мое келмоқца ва ҳатто, уни бо-йитмоқда. Бу Ер юзида ҳар қандай зўравонлик ва куч ищ- латишни рад этиш билан бирга жаҳон сиёсати мадания тини

оширишга даъват этиш орқали сиесатга демократик тамойилларни олиб киршнинг ўзбекона йўлидир. Зотан АҚШлик сиёсатщунос Диана Ревич фикри билан айтган-да, «Итгифоқ тузиш демократик жараённинг асл моҳия тини ташкил этади. У муштарак манфаатлар замирила бир- лашган гуруҳларни бошқалар билан музокаралар олиб бо-риш, келишувга эришиш ва конституцион тизим доираси-да иш олиб боришга ўргатади. Иттифоқ тузиш сари инти-лар экан, ўзаро фарқлар мавжуд гуруҳлар тинч йўл билан мунозара олиб бориш, ўз мақсадларига демократик йўл билан эришиш ва пировзрдида хилма-хилликлар мавжуд дунёда қай тариқа яшаш кераклигини ўрганадилар» . Демократия бир йўла қурилган бино ёки доимий бир хил тарзда ўзгармай турадиган буюм эмас. Балки, у дои мий ҳаракатдаги жонли ҳодисадир. Айни пайтда у жамият тараққиёти ва мавжуд сиёсий режим таъсирида ўзини ўзи тўлдириб, бойитиб, янги тарихий шароитларда янгича мазмун касб этиб борувчи воқеликдир. Мухтасар қилиб айтганда, демократия тажрибага асосланган ва доимий мазмунан бойиб, шаклан баркамоллашиб, моҳиятан чу-курлашиб борадиган узлуксиз ҳаракатдаги фаолиятдир. Демократиянинг сиёсий мадавияти Ҳаади равишда савол туғилади. Хўш, Ўзбекистон де мократиянинг қайси йўналишларидан бормокда? Ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш, фуқаролик жамиятини вужудга келтириш олий мақсад экан, унга эришишнинг ягона йўли демократияни чуқурлаштиришдир. Айни пайтда Ўзбекистонда давлатчиликнинг худди ана шу жиҳатига қандай қаралмоқда? Энг аввало шуни таъкидлаш керакки, демократик жа-миятни барпо этишнинг халқаро тамойиллари, дунё тан олган, эътироф этган, барча учун умумий бўлган йўриқ-лари мавжуд. Бу бевосита фуқаронинг ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш ҳуқуқига эгалиги, озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши, барча фуқароларнинг миллати, элати, ижти-моий келиб чиқиши ва линий эътиқодидан қатьи назар тент

хуқукдилиги, давлат ва жамият бошқарувида қонун устуворлиги, сайлаш- сайланиш ҳуқуқи ва бошқалардир. Булар қарийб барча мамлакатлар конституцияларида қать-ий белгилаб қўйилган тартиб-қоидалар ҳисобланади. Ана шундан келиб чиқиб демократиянинг турли шакл-лари вужудга келиши муқаррар. Айримлар Ўзбекистонда-ги демократик жараёнлар, уни ҳаётга татбиқ этишнинг шарқона тамойиллари ҳакдда гапирар экан, демократия демократия-да, унинг шарқонаю ғарбоналиги борми? — дсган фикрларни билдиришмокда. Тўғри, юзаки қараган-да демократия - демократия-да. У ҳамма учун бирдай ижтимоий ҳодиса! Бироқ, унинг мағзини чақсангиз, маз-мунини чуқурроқ англасангиз, масала анча-мунча мурак-каб эканлигини сезиш қийин эмас. Эркин фикр, энг ав вало, фикрлаш тарзидан, маънавий руҳий кўникмадан, эркин хатти-ҳаракат эса, турмуш тарзидан, ахлоқий ме-зонлардан келиб чиқади. Ана шунинг ўзи Ғарбда ғарбона-ликни, Шарада шарқоналикни тақозо этади. Демак, де мократияни ҳаётга татбиқ қилишда халқнинг миллий эҳти- ёжларидан келиб чиқиб ёндашиш керак бўлади. Акс ҳолда, демократия тадбирбозлик ва кампаниябозликка айланиб қолиши мумкин, холос. Маълум бир мамлакатда демократияни жорий этишда фақат шунинг ўзи кифоя қиладими? Фақат шунинг ўзи аҳолининг барча эҳтиежларини қондира оладими, маъна-вий-руҳий оламини қамрайдими? Йўқ! Чунки, ҳар бир халқнинг ўз турмуш тарзи, тарихий анъаналари, ҳаётга муносабатлари ва бошқа жиҳатларидан келиб чиқиб, де-мократияга ёндашиш усули бор. Ана шу 1гуқтаи назардан қараганда Президент Ислом Каримов «Шарада демокра - тик жараёнларнинг қадимдан шаклланган ўзига хос ва ўзига мое хусусиятлари бор. Буни асло назардан қочириб бўлмайди. Яъни Шарқда демократик жараёнлар узвий ра вишда ва аста-секин тараққий топади. Бу соҳада инқило-бий ўзгаришлар ясашга уринишлар ғоят нохуш, ҳатто фожиали натижаларга олиб келади. Инқилобни Ғарб олим-лари ҳам «ижтимоий тараққиётнинг ибтидоий ва ёввойи шакли» деб атаганлар.

Табиийки, бундай йўл бизга асло тўфи келмайди» 1 , деганида демократияни жорий этишнинг босқичма-босқич, аста-секинлик билан, одамлар онги ва қалби орқали амалга ошириш каби ўзбекона та-мойиллари мавжудлигини кўрсатади. Дарҳақиқат, Узбекистон мустақилликка эришгач, бир қатор мамлакатлар, жумладан, Туркия, Германия, Анг лия, Франция ва бошқа давлатлар ўз тараққиёт дастурла-ри ва моделларини тавсия этдилар. Аслида бу мамлакат-ларда демократиянинг ибратли ва ўрганишга арзирли таж- рибалари мавжуд. Бироқ, Узбекистон Президента бу так-лифларга ўзининг муносабатини аниқ қилиб кўрсатди. Ҳар бир миллатнинг ўз миллий руҳиятидан келиб чиқиб ма-салага ёндашиш зарурлигини биддирди. Айниқса, ўзбек-лар сингари жуда қадимий миллат ва жуда бой анъана- ларга эга бўлган халқ эҳтиёжларини ҳисобга олмаслик оғир натижаларга олиб келиши мумкинлигини уқтирди ва «Одамларнинг тафаккури ва ижтимоий савияси билан де-мократик ўзгаришлар даражаси ва суръатлари бир-бирига қанчалик мутаносиб бўлишига боғлиқ» экаилигини кўрса-тиб берди. Тарихий тажриба шундан далолат берадики, демокра-тик жараёнларни четдан кўр-кўрона нусха кўчириш асло самара бермайди. Аксинча, бундай йўл чалкаш ва хатарли оқибатларга олиб келиши мумкин. Демак, бошқарувда бўлгани каби ҳурриятга муноса- батда ҳам бошқалардан андоза олиш, мамлакат туб аҳолиси рухиятини ҳисобга олмаслик раҳбарни ҳам, аҳолини ҳам, бутун мамлакатни ҳам боши берк кўчага киритиб қўяди. Масалан, Ғарб демократиясини Шарқ мамлакатларида жорий этиш мумкин эмас. Унга тақлид қилиш кутилмаган фожиаларга олиб келиши мумкин. Бунинг аччиқ натижа- ларини Тожикистон мисолида кўрдик. Эркинликка ортиқча йўл бериш, давлат ва бошқарув аппаратининг беҳад бўша-шиб кетиши, ҳокимият жиловининг ўз ҳолига ташлаб қўйилиши минг- минглаб хонадонлар бошига кулфат кел-тириш билан якунланишини кўрдик, кўплаб салбий ҳоди-саларга гувоҳ бўлдик. Қолаверса, Россия Федерациясида-ги аҳвол ҳаммамизга сабоқ бўлиши керак. У ерда бундан

қарийб икки юз йил бурун башорат қилиб кетган Кри-ловнинг машҳур «Оққуш, қисқичбақа ва чўртанбалиқ» масалидаги воқеа содир бўдди. Мамлакатни ҳар ким ўз томонига тортгани, давлат, ҳукумат ва парламент ўртаси-даги келишмовчиликлар чуқурлашиб кетганлиги сабабли халқ ҳаёти таҳл икали туе олди. Мамлакатимизда вужудга келаётган ижтимоий, сиё-сий ва иқтисодий барқарорлик, ишлаб чиқарипщаги уз-луксиз жараён умумхалқ ва умумдавлат манфаати йўлида-ги қаттиққўллик, талабчанлик ва қатьий интизом нати- жасидир. Одатда якка-якка шахсларнинг руҳий кечинмалари, хатти-ҳаракатлари ва феъл-атворидан умумжамият кай-фияти, унинг маънавий қиёфаси шаклланади. Мустақил-лик ҳаётимизга тобора чуқурроқ кириб бораётган, янгича маънавий-сиёсий муҳит шаклланаётган бир пайтда бу муҳим аҳамият касб этади. Энди ҳар галгидан ҳам ҳушёр-роқ бўлишимиз, қўлга киритган буюк неъматни асрай олишимиз керак. Хатти-ҳаракатлар, интилишлар ҳар қандай шароитда ҳам умумхалқ манфаатини ҳисобга олиб, унга таянсагина қадриятга айланади. Қадриятлар эса бебаҳо мулк. Уни халқ яратади, халқ баҳолайди. Унинг ўзи асрайди, авайлайди. Демократия худди ана шуьщай буюк неъмат. Уни олий қадрият сифатида тушуниш, асраш ёки топташ аввалам-бор ҳар бир фуқаронинг ички маданиятидан, маънавий-ахлоқий қиёфасидан, сўнг эса бутун миллатнинг умумий маданий савиясидан, сиёсий ва ижтимоий фаолиятидан далолат беради. Айримлар сўз ва фикр эркинлиги зарур, деб бонг уриш- ди. Бироқ, улар ҳеч нарса билан чегараланмаган сўз ва фикр эркинлиги, ноўрин ва беўхшов, халқ бошига кул-фатлар келтириши мумкин бўлган хатти-ҳаракатимизни чегаралаб туриш зарурлигини тушунишмайди. Атоқли фай- ласуф Андре Жид ҳам «эркин фикрлаш имкониятига эга бўлиш учун энг аввало хатти- ҳаракатимиз оғир оқибатлар га олиб келмаслиги кафолатига эга бўлмоғимиз лозим», — деган эди.

Ҳуррият — бу фақатгина яхши турмуш кечиришга ва кўнгил тусаганча яшашга даъво қилиш имконияти эмас! Аксинча, у эркин меҳнат қилиш, яратиш, бунёд этиш имконияти! Барча эҳтирослару жунбушлардан холи бўлган акд-идрок тантанаси! Биз демократиями ана шундай ту-шунишимиз, англашимиз лозим. Ана шунда у аҳолининг ирода кучи, идроки ва тафаккури билан турмуш тарзига, яхши яшаш воситасига, жамиятни ҳам, инсон ҳаётини ҳам эзгулик сари йўналтирадиган қудратли кучга, буюк қадриятга айланади. Демократик жараёнлар ва бевосита шахенинг унга тайёрланиш ҳодисаси бирмунча мураккаб. У қатъий ирода ва ўз-ўзини бошқаришни, маълум қонун- қоидалар доирасида эркин фаолият кўрсатиш ва эркин фикрлаш тамойилларини ўзлаштиришни, «демократия занжири» остида яшашга кўникма ҳосил қилишни талаб этади. Демократиянинг такомиллашиш жараёни, унинг уму- минсоний қадриятга айлана бориш ҳодисаси бевосита шахе етуклиги, комиллик даражаси ва маънавий қиёфаси би лан чамбарчас боғлиқ бўлган ўта мураккаб воқеликдир. Айни пайтда у бутун жамият тараққиётининг асосий ме- зонидир. Дарҳақиқат, жамиятнинг маънавий қиёфаси бе восита демократик жараёнларнинг нечоғлик чуқурлаши-ши ва фуқаролар онглилик даражасининг миқёси билан белгиланади. Ёки, Диана Ревич таъбири билан айтганда, «демократия бир жараён, муштарак ҳаёт ва иш усули бўлиб, қотиб қолган эмас, ривожланаётган ҳодисадир. Демократия барча фуқаролар орасида ҳамкорлик, кели-шув ва ўзаро муносабатларда чидамли бўлишни тақозо этади. Бунга риоя этиш осон эмас. Эркинлик бурчдан озод этилиш эмас, айнан бурч дегани» (таъкид бизники - Я. Ж.). Америкалик илоҳиётчи Рейнхольд Нибурнинг фикри-ча, «инсоннинг адолатпарварлик қобилияти демократия нинг рўёбга чиқишига имконият яратади, аммо инсон нинг адолатсизликка мойиллиги демократияни зарурат даражасига кўтаради». Бу ниҳоятда жиддий ва айни пайт да ниҳоятда мураккаб маънавий-руҳий ҳодиса. Демак, инсон қанчалик адолатга, ҳақиқатга интилса, бу жамият-да демократик режимнинг, турмуш тарзининг

шакллани-шига имкон яратади, унинг яшаб кетишига шароит туғ-диради. Бироқ фақат шунинг ўзигина эмас. Инсон табиа-тан адолатга қанчалик интилса, адолатсизликка ҳам шун-чалик мойил бўлади. Чунки адолат ва ҳақиқатга интилиш маълум қонун-қоидаларга бўйсуниб яшашни тақозо эта - ди. Адолатсизлик эса, аксинча, кўнгил тусаганини, турли хилдаги суиистеъмолчилик ва ашаддий худбинлик иллат-ларининг кучайишига замин яратади. Бундай пайтда маъ лум бир тоифадаги одамлар яхши яшайди, «замона зўрни-ки» бўлади. Аҳолининг асосий қисми тазйиқ ва зўравон-лик исканжасида қолади. Натижада том маънодаги демок-ратияга зарурат кучаяди. Демократияни Президент ёки ҳукумат бир фармон ёки қарор билан, парламент бир қонун билан ўрнатиб бер-майди. Уни халқ ўзига ўзи ақл- идрок билан яратади. Кенг дунёқараш, бой тафаккур, етук сиёсий тушунча, барка-мол маънавий-ахлоқий мезонлар, қонун устуворлигига эришиш эркинлик асосдир. Демократияни англаш — шахенинг ҳамма учун бир-дай зарур бўлган қонунларга тўла риоя этиш, аниқ тар-тиб-интизомга таяниб яшаш салоҳияти. Демократия бизга инсон ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган умумхалқ ва умумдавлат манфаатларини асрайдиган барча қонунларга бўйсуниб яшашни ўргатади. Қолаверса, ҳар бир халқнинг фикрлаш даражаси воқеа ва ҳодисаларга муносабати, уни баҳолаш тарзи, ўзининг тарихий келиб чикиши, қадимий анъаналар асосида шакл-ланган турмуш тарзи ва табиати билан белгиланади. Ғарб демократиясида очиқдан-очиқ муносабат, Шарқ демок-ратиясида эса аксинча — андишалилик, Ғарбда ота-она-сини сенсираш, Шарқца эса ўзидан катталарга, оқсоқол-га ҳурмат билан қараш, ақл билан иш тутиш анъаналари мавжуд. Умуман, ҳаёт тарзи, анъаналар ҳамма вақт ҳар бир мамлакат халқларининг хулқ-атворини шаклланти-ради, хатти-харакатини, воқеаларга муносабатини одат-га, феъл-атворга айлантиради. Демак, зарурат туғилган- да, юқорида айтганимиздек, Мағрибдаги воқеани Маш-риққа кўчириш,

Машриқдаги ҳолатни Мағрибда зўрлаб амалга ошириш мумкин эмас. Ана шундан келиб чиқиб, мамлакатимизда юз бераётган жараёнларни кузатиб, ай- тиш мумкинки, ўз миллий давлатчилик тажрибаларимиз ва анъаналаримизга таяниб ҳар қандай шароитда ҳам оғир-вазминлик ва ақп-идрок билан иш тутиш демократияни жорий этишнинг «узбек модели» дир. Ўзбекистонда демократик жараёиларнинг аҳоли онги ва дуиёқараши, қалби ва маънавий-руҳий дунёси орқали табиий равишда чуқурлашаётгани унинг том маънодаги сиёсий маданиятини, соғлом ва гўзал маънавий қиёфаси- ии белгилайди. Бу аста-секинлик билан турмуш тарзимизга айланиб бораётган ноёб қадрият, шууримизга ўрнашиб қолаётган олий ҳақиқатдир. Демократиянинг маънавий қиёфаси Мамлакатимиз аҳолиси ҳаётида юз бераётган демок ратик жараенлар, шубҳасиз, ижобий ҳодиса эканлиги энди сир эмас. У яшаш тарзимизнинг сифат ўзгаришига асос бўлмоқда. Ҳар кимнинг қобилиятини, касб маҳорати ва онглилик даражасини намоён этишга имконият яратди. Ана шу имконият кишини ўйлашга, фикр юритишга, ақл-ни ишлатиш йўли билан фаровон турмуш кечиришга даъ-ват этади. Ҳар бир оила фаровонлиги эса бутун мамлакат фаровонлигини белгилайди. Бундан давлат билан фуқаро ҳам, жамият билан оила ҳам ютади. Ҳуррият, эркинлик, демократия — улкан ойна. Бу ой-нага қараб айримлар ўзининг унчалик ҳам куркам бўлма-ган башарасини, чангу ғубор босган маънавий қиёфаси-ни аниқ-равшан кўряпти. Эркинлик имкониятларидан «унумли» фойдаланиш учун бировлар не кўйларга тушиш- маяпти. Орамизда ҳуррият, унинг имкониятларини чуқур- лаштириш ўрнига ундан иложи борича кўпроқ юлиб олиб, уни ўз мақсадига қурбон қилиш йўлига ўтиб олган киши-лар ҳам бор. Эркинлик, демократия ўзига ҳаммани бўйсундирмас-лиги, ҳаммани забт этмаслиги, балки у инсоний акл-ид-рокка, яхшилик ва ёмонликни ажратадиган туйғуга бош эгиши, унинг йўриғида юриши лозим. Акс ҳолда

биз яна ўзимиздаги яигидан-янги иллатларни кўрсатаверишимиз ва шу билан бутун ҳаётимизга, қолаверса, жамият ҳаёти-га ҳам кулфатлар келтиришимиз ҳеч ran эмас. Ана шундан келиб чиқиб биз энг аввало эркинликни, демократияни тарбиялашимиз керак. Чунки у соғлом фикрлар ва шакл- ланган акл-идрок таъсирида бўлсагина бизни тарбияла-ши, жамиятни соғломлаштириши мумкин. Аксинча эмас! Одатда якка-якка шахсларнинг руҳий кечинмалари, хатти-ҳаракатлари ва ўзгаришларидан умумжамият кай-фияти, унинг маънавий қиёфаси шаклланади. Мустақил-лик ҳаётимизга тобора чуқур илдиз отаётган, янгича маъ-навий-ахлоқий муҳит шаклланаётган бир пайтда бу ўта муҳим аҳамият касб этади. Энди ҳар галгидан ҳам ҳушёр-роқ ва тийракроқ бўлишимиз, қўлга киритган буюк неъматни, бебаҳо гавҳарни барча чангу ғуборлардан тоза тутишимиз керак. Мустақиллик шаъни ва нуфузи барча шахсий икир- чикирлардан, жамики манфаатлардан му-қаддасроқдир. Шахснинг фақат ўзини ўйлаши, барча ташаббуслар тагида ўз манфаати туриши, шахсий ғамхўрлик, ўзи учун яшаш, ўзгани ўйламаслик, барча умумий манфаатлардан ўз манфаатини устун қўйиш кайфияти демократиянинг чуқурлашишига монелик қилади. Биз жаҳон маданиятига дахлдор бўлган, умуминсоний қадриятлар тараққиётига оламшумул ҳисса бўлиб қўшил-ган улкан маданият меросхўрларимиз. Биз кишилик тари-хини инсонпарварлик, инсоннинг ўзлигини англаш сари буриб юборган буюк алломалар ворисларимиз. Рус олими Л. Гумилевнинг фикрича, Туркистонда фан, маданият энг юқори даражага кўтарилган бир пайтда «франклар ва нор- манлар византияликлар ва араблардан илоҳиёт ва ҳаммомда ювинишни эндигина ўрганишаётган эдилар...» Бироқ яна шуни таъкидлаш керакки, биз қанчалик улуғ-вор ва жаҳоншумул маданий меросга ворис бўлмайлик, ўзи- мизни унинг қонуний меросхўри санамайлик, бари бир инсон эканлигимизни, ҳар қандай шароитда

хам бутун фа- зилатларимиз билан бирга нуқсон ва иллатлардан ҳам холи эмаслигимизни очиқ-ойдин намойиш этяпмиз. Демак, ҳар қандай шароитда миллий маданият тагида миллий «ёввойи» лик — худбинлик, ҳамма нарсадан ўз ман фаатини устун қўйиш, барчани ўзига қурбон қилиш кай фияти ҳам турар экан-да. Ана шундай бир шароитда ким-дир сиёсий шон-шуҳрат ва ном чиқариш йўлини тутди. Адолату инсофни байроқ қилиб иродаси сует бўлган, ни-мадандир аламзада одамларни ўзига эргаштириб, митинг-лару юришлар уюштирди. Кимдир давлат мулкини талон-торож қилса, яна бошқаси ўзини ишбилармон- тижоратчи деб эълон қидди. У дўкондан нарса олиб, бу дўконга хоҳлаган баҳосини қўйиб, унга инсоф, диёнату виждон-ни қўшиб, ҳеч оғринмай сотаверди. Нафс — офат! Нафс — бало! У инсон ва инсонийлик кушандаси, зулм ва ситам манбаи! Ҳавою ҳавас авж ол-ган, нафсга эрк берилган жойда мурувват йўқолади. Шаф- қат юзини чанг босади. Маърифатни зулмат қоплайди. Нафс хуруж қилган жойда одамийлик хору зор бўлади. Инсон деган муқаддас жон оёқ ости бўлади. Бугун биз ана шун-дай хуруждан эҳтиёт бўлишимиз, нафснинг беқиёс дара-жадаги ҳужумини барбод этишга интилишимиз, бутун иродамизни, куч-қудратимизни, ақл-заковатимизни ишга солиб, инсоф ва диёнатни ҳимоя қилмоғимиз керак. Зеро, ҳазрат Алишер Навоий ҳам: Эркин улким, саъд этиб нафсоният, Ғолиб ўлса умрида руҳоният, — деган эдилар. Дарҳақиқат, кимки нафсини тийиб, уни енгган бўлса, руҳий дунё'си пок, маънавий-ахлоқий жи-ҳатдан етук бўлса, эркин бўла олади, эркинлик мазмуни-ни чуқур тушунади, уни асрай олади. Қолаверса, руҳий поклик, руҳий тозалик ўзини ўзи бошқаришга, ўзини ўзи идора қилиш, барча яхши-ёмон нарсалардан тийиб ту-ришга қодир бўлган ноёб фазилат. Хатти-ҳаракатлар, ин-тилишлар ҳар қандай шароитда ҳам умумхалқ манфаати-ни ҳисобга олиб, унга таянсагина қадриятга айланиши мумкин. Хоҳлаган пайтда хоҳлаган гапни гапиравериш эркинлик эмаслигини, аксинча, бу шахсиятимизни, маъ-навий имкониятларимизни, қолаверса,

миллий қадру қимматимизни поймол этилиши эканлигини баъзан ўйлаб ҳам ўтирмаймиз. Демократия — онгли фикрлаш, ҳар қандай эҳтирос-лардан холи, ақл- идрокка таянган муносабатдир. Демок ратия — юксак маънавият ва ички маданиятни ошкор этиш имконияти! Демократия бизга инсон ҳақ- ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган, умумхалқ ва умумдавлат манфаатлари-ни асрайдиган барча қонунларга бўйсуниб яшашни ўрга-тади ва талаб этади. Аксинча бўлган жойда жамиятда бош-бошдоқлик, парокандалик авж олади. Кишилар ҳаёти таҳ-ликали туе олади. Йиллар мобайнида онгимиз ва шууримизда ўрнашиб, вужудимизда илдиз отиб кетган сиёсий ақидапарастлик-дан, ҳодисаларга кўр-кўрона эргашиш ва қотиб қолган тушунчалардан воз кечиш, уйғониш ҳаётий эҳтиёждир. Ана шу эҳтиёж биз учун демократия ва унинг имкониятлари-ни, мазмун-моҳиятини, сиёсий ва ижтимоий ҳодиса си-фатида мантиғини тўғри англашга интилишни зарурат да-ражасига кўтаради. Шахе ва жамият эркинлигининг муш-тараклиги, руҳий ва маънавий-ахлоқий уйғунлиги олий мақсад, турмуш гарзи ва энг муҳим тараққиёт йўли бўлмоғи керак. Ҳозирги ислоҳотлар даври, туб бурилишлар жараёни биздан фикрловчи, тафаккурга йўғрилган қарашларни та лаб этади. Бугун — миллий уйғониш ва жаҳон саҳнасида ўзимизни кўрсатиш пайтида синиқ ва ўйчан эмас, фикр- лайдиган, ҳаракатга ундайдиган, ишлайдиган, муносабат билдирадиган жонли ва уйғоқ нигоҳлар зарур. Киши ўзлигини англаши, ўз шаънини ҳимоя қила оли-ши ва барча ёмонликлардан ўзини тая олиши учун ориф бўлмоғи, қалбинйнг тубида, маърифат шамчироғи ёниб турмоғи лозим. Ана шунда одам гунохдан ҳазар қилиш, барча неъматлардан ақл-идрок ва инсоф доирасида фой- даланиш йўлини тутади. Ножўя хатги-ҳаракатлари учун тав- ба-тазарру қилиш зарурлигини англай бошлайди. Тавба — қурум босган қалб ҳужайраларини соғломлаштирадиган, уни барча иллатлардан омон сақлайдиган маънавий им-коният. Шунинг учун улуғ бобокалонимиз Алишер Наво ий: «Тавба —

гуноҳкор банданинг кўнгил кўзгусини гуноҳ зангидан тозалайди: афв сайқали билан у кўзгунинг юзи- ниг ёритади. Тавба — бахтсизлик йўлининг охири ва тўғри- лик йўлининг бошланишидир; у такаббурлик ғафлатидан сесканмоқ ва ғафлат уйқусидан уйгонмоқ ва ўзининг но-лойиқ аҳволини англамоқ ва беҳуда феълларини ташла-моқ... қабиҳ ишлар, шармандалик ва расвогарчилик ту-файли хижолатга қолишдан огоҳ бўлмоқцир. Тавба — ин- сонга хос саркашликдан воқиф бўлмоқ, кишини тўғри йўлдан оздирувчи нафс фасодидан ва кўнгил итоатсизли-гидан нафратланмоқдир», — деган эди. Бу ҳақиқат! Бун-дан тониб бўлмайди! Бироқ унинг бутун ҳақиқатини англаб олиш ва одам тавбага — ўзини ўзи тозалашга интили-ши учун ҳам ўзида маънавий куч, рағбат, интилиш, ўзини ўзи бошқаришга қодир бўлган ирода сезмоғи даркор. Эркинлик, деморатия ҳаётимизни ҳам, ўзимизни ҳам забт этди. Мустақиллик бунга йўл очиб берди, шундай имконият яратди. Энди биз ўзимизни англашимиз, дунё-ни тушунишимиз ва шу билан бирга демократиянинг бу-тун моҳияти ва имкониятларини чуқурлаштиришимиз лозим. Ана шунда биз ҳам, демократия ҳам, мустақиллик ҳам буюк неъматга, ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган олий қадриятга айланади. Хуллас, ҳазрат Мир Алишер Навоий айтганларидек, То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас, То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас, То зулму ситам жониға бедод ўлмас, Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас. Дарҳақиқат, то маънавий камолотга етмагунча, то хат-ти- ҳаракатларимиз, муносабатларимиз аклу идрок ва уму-мий манфаат доираси билан чегараланмагунча демокра тиянинг мазмуни ҳам, кўлами ҳам кутганимиз даражаси-да бўлмайди. Бу бевосита фуқаролар онги ва дунёқараши-ни тубдан ўзгартириш, яқин ўтмишимиздан қолган ло-қайдлик ва боқимандалик кайфиятларини йўқотиш, шу асосда миллий давлатимиз, миллий ватанимиз истиқбо-ли учун куйиниш туйғуларини кучайтириш каби мурак-каб, узоқ муддатли жараён билан боғлиқ. Ана шундан ке-либ чиқиб

Президент Ислом Каримов «...демократия ўз-ўзидан вужудга келмайди. Демократияга тинимсиз ақлий ва жисмоний меҳнат қилиб, тер тўкиб, ҳаётнинг аччиқ-чучугини обдан тотиб, қийин, айтиш мумкинки, ҳатто фожиали тажрибаларни ҳам бошдан ўтказиб, оғир синов ва курашларга мардона бардош берибгина эришиш мум-кин», — деган эди. Зеро, ана шу жуда мураккаб жараёнга ҳамма ва ҳар бир киши алоҳида тайёргарлик кўриши, ўзини тайёрлаб бориши, энг муҳими, ўзини ўзи ички бир маъ навий қудрат билан тарбиялаб бориши керак. Шунинг учун ҳам Ислом Каримов «демократа к ўзгаришлар ва янги де-мократик жараёнларни бошқаришни, ҳаётга татбиқ қилишни ҳамда уларни ҳимоялашни жамиятнинг ўзи анг ламоғи даркор» 1 , — деб алоҳида таъкидлайди. Ана шунинг ўзи бизнинг жамият олдидаги, янгиланаётган ҳаёт олдидаги ва бутун келажак олдидаги вазиф&ааримизни белгилайди. Жамиятии эркиилаиггиришиинг «узбек модели» Ҳар кандай жамиятнинг маънавий қиёфаси айни ана шу жамият тизими, унинг кандай ғояларга ва мақсадларга эргашаётгани, кандай тафаккур асосида карор топаётгани билан боғлиқ. Ўзбекистон танлаган йўл инсон манфаатла- ри тўла ҳимоя қилинган, унинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳар томон- лама кафолатланган фуқаролик жамиятини шакллантириш- дир. Бу, албатта, инсон онги ва тафаккурини ўзгартириш орқали турмуш тарзини янгилаш сингари қатор мураккаб-ликлар, қнйинчиликлар, зиддиятларни енгиб ўтишни та-қозо этмоқда. Уларни нималарда кўриш мумкин? Биринчидан, эскилик ва янгилик ўртасидаги зиддият-лар. Эски тузум иллатлари яшашни истайди, ўз ўрнини бўшатишни хоҳламайди. Янги тузум ғоялари эса жамият-ни янгилаш заруратини тақозо этади ва бу зарурат ҳаёт- мамот моҳиятига, ҳар бир фуқаро тақдирига, маънавий ва руҳий эҳтиёжига, асрлар мобайнида шаклланган тур муш тарзи ва дунёқарашига боғлиқ бўлган, уни ҳар жи-ҳатдан ҳимоя қиладиган фикр сифатида майдонга келади. Бу ғоянинг яшаши ва турмуш тарзига айланиши айни ана шу эскилик иллатлари

билан курашнинг нақадар оғир ва ҳатто изтироблилиги билан белгиланмоқда. Иккинчидан, фуқаролар онги ва дунёқарашининг жа миятии тубдан ўзгартириш ва янги мазмун билан бойи-тиш учун унчалик ҳам тайёр эмаслиги. Зотан, 130 йиллик мустамлакачилик даври бизни фикрламай яшашга маж-бур этди. Фикрий танбаллик, фикрий боқимандалик кўникмаларини вужудимизга сингдириб юборди. Энди эса ақлни ишлатиб, ўз кунимизни ўзимиз кўришимиз ва шу асосда ўз иқтидоримизни, яратувчилик қудратимизни намоён этишимиз керак. Бу осонлик билан юзага чиқади-ган ҳодиса эмас. Учинчидан, инсон озодлиги, ҳур ва эркин яшаш тарзи бу шунчаки «берсанг ейман, бермасанг ўламан» қабили-даги турмуш тарзи эмас. Аксинча, инсон озодлиги озод сўз, озод фикр, эркин хатти-ҳаракат орқали жамият эр-кинлигини, жамият озодлигини ва умуман ҳуррият маз-мун- моҳиятини англащдан иборат бўлган сиёсий, ижти-моий, маънавий-руҳий ҳодисадир. Тўртинчндан, демократах жараёнларни чуқурлаштириш шароитида фуқароларии айни демократик жараёнларнинг фаол иштирокчиси, унинг фаол ҳимоячиси сифатида тай- ёрлаш. Бу ўта мураккаб, вакт талаб этадиган ҳодиса. Чунки мустамлакачилик даври иллатларидан қутулиш азобини, фикрлаб яшаш, ақл-идрок йўриғи билан кун кўриш.ма-шаққатини енгиш учун инсонда ички ирода, маънавий қудрат керак. Ана шу ирода ва қудратни уйғотиш, шакл- лантириш, унга қувват бахш этиш осон иш эмас. Узбекистан фуқаролик жамиятини барпо этиш йўли-ни танлаган экан, ана шу инсон онги ва қалби билан боғ-лиқ бўлган, уни ислоҳ қилиш, тирик, мавжуд инсонни «янги»лаш, маънавий-руҳий «таъмирлаш» каби сермашақ- қат йўлдан борди. Бу ҳар қандай давлатдан жуда катта сиё сий қудрат, сиёсий маданият ва сиёсий ирода талаб эта диган буюк ҳодисадир. Президент Ислом Каримов жамиятни эркинлаштириш, мамлакатни модернизациялаш ҳақида гапирар экан, Конс титуция қабул қилинган

куннинг 13 йиллигига бағишлан- ган тантанали Йиғилишдаги маърузасида учта муҳим та- мойилни ўратага ташлади: «Биринчидан, барчамиз ҳаёти- мизда ҳанузгача учраб келаётган лоқайдлик ва бепарволик асоратларидан бутунлай халос бўлишимиз зарур. Иккннчидан, мамлакатимиз ва унинг атрофида содир бўлаётган воқеа- ҳодисаларга доимий дахлдорлик ҳисси билан яшашимиз даркор. Токи шу юртда яшайдиган ҳар қайси инсон ана шу мураккаб ижтимоий жараёнлардан ҳар томонлама хабар-дор бўлиб, уларга нисбатан ўз фикри ва муносабатига эга бўлсин, нима ҳақиқату нима бўҳтон ва уйдирма эканини англаб ета олеин. Учинчидан, ҳар бир фуқаро ўзининг, оиласининг тақдири ва эртанги куни учун ривожланиш йўлимизда ғов бўлиб турган тўсиқларга қарши қатьий кураш олиб бори-ши керак». Сиёсий маданият, сиёсий онг ва тушунчалар даража-си жамият ҳаётида инсон иштирокининг қандайлигини белгилайди. Зотан, сиёсий маданият ва сиёсий онг юксак бўлган жойда одамлар ҳокимият ишида фаолроқ иштирок этишади. Қарорлар қандай қабул қилиниши, унинг ижро си қандай назорат қилинаётганлигини кузатиб бориша- ди, муносабат билдиришади. Ўз ҳаётларига дахлдор бўлган маъмурий тадбирларга бефарқ қарашмайди. Аксинча, улар- ни тайёрлашда иштирок этишади, натижада қарорлар ижроси учун ўзлари манфаатдор сифатида масъулиятни ҳис қилишади. Президент Ислом Каримов аҳолининг сиёсий фаол-лигини кучайтириш, жамиятда манфаатлар ва қарама- қарши кучлар ўртасида мувозанатни таъминлайдиган кучли механизмларни шакллантириш зарурлигига алоҳида эъти- бор беради. Бу механизм энг аввало жамиятни эркинлаш тириш орқали одамларнинг сайловларга муносабатини ўзгартиришни, яқии ўтмишимизда дунёқарашимизда ўрна- шиб қолган сохта сайловбозлик ва сиёсий ўйинлардан воз кечишни тақозо этади. Одамлар ўз манфаатларини ва мақ садларини амалга ошириш, ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун сайловларда иштирок этиш зарурлигини англамоғи лозим. Сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи айни ҳар

бир фуқаро сиёсий фаоллигини, жамият тараққиётига дахддорлиги-ни белгиловчи омил сифатида ўзини кўрсатмоғи даркор. Ўзбекистонда сайловлар ўтказишнинг демократик та- мойиллари мавжуд. Бу тамойиллар жаҳон сайлов ўтказиш тажрибалари асосида дунёга келди ва шаклланмокда. Фу-қаролар эса уни тўла-тўкис қўллаб- қувватламоқда. Инсон ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, унинг эҳтиёж-ларини қондиришда давлат қурилиши, бошқарув тизими ва жамиятни эркинлаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада Президент Ислом Каримов мустақилликнинг даст-лабки йилларидаёқ ўзининг стратегик мақсадларини аниқ ва равшан ифодалаб берди ва давлат ўз ваколатларини аста- секинлик билан, босқичма-босқич жамоат ташкилотлари зиммасига ўтказиши, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органларининг ролини ошириб бориш орқали демократик жараёнларнинг чуқурлаштириш зарурлигини айтган эди. Ана шу тамойилнинг ўзи фуқароларнинг бир жиҳатдан эркин-лиги ва озодлигини таъмин этса, иккинчи томондан ўз ҳаётларини изга солишга, демакки, жамиятни бошқариш-га иштиёқини кучайтиради. Аста-секинлик билан жамият ҳаётининг ҳамма соҳаларига дахлдор, унинг олдида бурчли ва масъулиятли эканлигини англаб боради. Бу мамлакатда амалга оширилаётган сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий исло-ҳотлар асносида инсонни ислоҳ қилиш, янги жамият фу- қаросини шакллантириш, инсонни «янгилаш» сингари «ин- соний ислоҳотлар» нинг самарасини кўрсатади. Президент Ислом Каримов тараққиётнинг Ўзбекис-тон учун мақбул тамойилларини ишлаб чиқар экан, авва-ло, мамлакатда яратилажак жамият қандай бўлишига эъти-бор беради ва унинг фикрича, Ўзбекистонда бунёд этила-диган жамият барча «изм» лардан холи ва у қандай номла-нишидан қатьи назар, адолатли, халқчил, инсонпарвар жамият бўлмоғи лозим. Шунинг учун ҳам, мамлакат ички ва ташқи сиёсати-нинг асосий йўналишлари пировард натижада чинакам мустақил Ўзбекистонда янги, адолатли жамият барпо этишга қаратилди. «Республикада собитқадамлик

билан халқчил, адолатли жамиятни бунёд этиш — бош вазифа-дир», — деб уқтиради Президент. Бу борадаги фикрини давом эттириб, у «Узбекистан — келажаги буюк давлат. Бу — мустақил, демократик, ҳуқуқий давлатдир. Бу — инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъи назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъмин- лаб берадиган давлатдир. Халқ давлат ҳокимиятининг ман- баидир», — деган қоидани ил гари сурди. Ижтимоий ҳаёт, мамлакатда юз бераётган жиддий ўзга- ришлар ва инсон ҳаётининг дахлсизлиги бевосита янги-дан-янги муаммоларни келтириб чиқаради. Одамлар эса ана шу муаммоларни бирин-кетин ҳал этиш жараёнида ўз эрки ва ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиб бораверади. Жами ят тараққиётига мое равишда аҳоли «тарбияланиб», шакл-ланиб, баркамоллашиб боради. Демократик жараёнлар: дастлабки сабоқлар XX аср инсоният тарихида жуда катта ҳодисаларни кел тириб чиқаргани билан алоҳида ўрин эгалламоқда. XXI аср жаҳон сиёсатида янги даврни — юксак маънавиятга таян-ган, ақл-идрокка суянган, энг чигал муаммоларни ҳал этишда ҳам тафаккур куч-қудратини кўрсатиш даврини бошлаб бермоқда. Тарих нуқтаи назаридан қараганда, куни кеча муста-қилликка эришган Ўзбекистон икки аср оралиғида сер-ташвиш ва муаммолар қуршовида қолган эски дунёга ян-гича тафаккур, воқеа-ҳодисаларга янгича ёндашиш, аниқ-роқ қилиб айтганда, шарқона донишмандлик ва шарқона муносабатлар устунлигини кўрсатиб, ўзлигини намоён этмоқда. Дарҳақиқат, тарихан ниҳоятда қисқа даврда — муста-қиллик йилларида Ўзбекистон жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрни ва ўз нуфузига эга бўлди. Дунё муаммоларини ҳал этишда «узбек модели» вужудгакелди. Президент Ислом Каримов, Ўзбекистон ҳукумати эски дунёнинг янгидан-янги муаммоларини бутунлай янги на зар билан ўрганади. Унинг ўзи

шахе сифатида жаҳон сиё сий майдонида мутлақ янги ҳодиса бўлгани учун ҳам дунё можароларини янгича тафаккур билан идрок қилиш, уни янгича тушуниш, бутунлай янги йўналишларга буриб юбориш йўлини тутди. Худди шундай ёндашув Президент Ислом Каримовнинг жаҳон сиёсатидаги ўзига хос йўли ни, миллий давлатчиликнинг нодир хусусиятларини, қола-верса, дунёвий муаммоларни ҳал этишда ва инсоният тақ-дирини белгилашда узбек моделининг таъсири тобора ошиб бораётганини кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 23 февралда бўлиб ўтган биринчи чақириқ биринчи сес-сиясида Президент Ислом Каримов мамлакатда демокра тик жараёнларни чуқурлаштириш, инсон ҳуқуқларини кафолатлаш, энг инсонпарвар, адолатли фуқаролик жа-миятини шакллантириш хусусида гапирар экан, «Ўзбе кистон XXI аср остонасида» дастурини ишлаб чиқиш за-рурияти ҳақида алоҳида тўхталган эди. Орадан кўп ўтмай ана шу кенг тармоқли дастур Президентнинг ўз ташаббу си билан яратилди. «Ўзбекистон ХХТ аср бўсағасида: хавф- сизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт ка-фолатлари» деб номланган йирик илмий, назарий, таҳ-лилий асар Ўзбекистон давлат сиёсатининг бош дастури сифатида дунёга келди. Президент Ислом Каримов демократик жараёнларни чуқурлаштириш, фуқаролик жамияти асосларини шакл-лантириш хусусида гапирар экан, дунё муаммоларини, дунё тажрибаларини, инсоният тараққиёти даврила тўпланган ижобий хулосаларни чуқур ўрганади ва унга ўзига хос баҳо беради. Жумладан, у бутун жаҳон сиёсатида ҳар қандай зўравонлик ва куч ишлатишдан, ҳар қандай қурол-яроғ ва тазйиқлардан устун келадиган тафаккур дунё га келаётганини, «зўр бўлсанг, ўзингни ақлинг билан кўрсат» кабилида иш кўрсатиш вақти келганлигини бош-қалардан кўра тезроқ англади, бошқалардан кўра чуқурроқ тушунди. Энди борган сари очиқлик, юзма-юз туриб фикр-лашиш, муаммоларни музокаралар йўли билан ҳал этиш ва ана шу музокаралар пайтида соғлом ақл-идрок тантана-сига эришиш зарурлигини кўрсатиб бермоқда.

Президент Ислом Каримов мазкур китобида мустам-лакачилик ва ирқий камситишликнинг йўқ қилинганли-ги, социализм ва коммунистик мафкуранинг зўравонлик даъволари барбод этилганлиги, жаҳон харитасида янги мустакил давлатларнинг пайдо бўлганлиги, минтақалара-ро муносабатларда мувозанатнинг ўзгариб кетганлиги, аниқроқ қилиб айтганда, жаҳон тараққиётида Осиё қитъа-си мамлакатлари ролининг ошиб бораётганлиги XXI аср ижтимоиЙ-сиёсий жараёнларининг ўзгариб боришига са-баб бўлишини чуқур таҳлил этади. Муаллиф назарида демократик тараққиётнинг турли қадриятлари, тамойиллари ва меъёрлари такомиллашиб, бир-бирини бойитиб, оммабоп туе олмоқда. Энди ана шу қадриятлар ер юзининг турли мамлакатларида турли халқ-лар ва миллатларнинг ягона, умуминсоний, умумбаша-рий қадриятларига айланмоқда. Муаллиф демократик жараёнларни чуқурлаштириш, фуқаролик жамиятини шакллантириш борасида фикр юритар экан, қуйидагиларни муҳим омил сифатида кўрса тиб беради. Биринчидан, Президент Ислом Каримов тасаввурида «Фуқаролик жамияти — ижтимоий макон. Бу маконда қонун устувор бўлиб, у инсоннинг ўз-ўзини камол топти-ришига монелик қилмайди, аксинча ёрдам беради» 1 . Де-мак, жамиятда энг аввало қонун устувор бўлиши, барча-нинг қонун олдида тенглигини таъминлаш муҳим аҳами-ятга эга. Ана шунда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликла-ри тўла таъмин этилишига имкон яратилади. Ҳар қандай камситишларга йўл қўйилмайди ва инсон ҳаёти тўла ка-фолатланади. Демократия сиёсий ва ҳуқуқий ҳодисагина эмас, айни пайтда у юксак маънавият, бой маданият, шахе камолоти билан боғлиқ бўлган, ҳар бир фуқаро маънавий-ахлоқий ва руҳий ҳолатини белгилайдиган олий қадрият. Муаллиф демократик жараёнларни чуқурлаштириш хусусида гапи рар экан, демократия эркинликларини, жамият маънавий қиёфасини ва шахе

озодлигини ана шундай яхлит ҳолда, бир бутун жонли организм шаклида тасаввур этади. Иккинчидан, демократияни чуқурлаштириш омилла-ридан бири сифатида кўп партиявийлик ҳақида алоҳида тўхталади ва ўз фикрини аниқ, лўнда қилиб ўртага таш-лайди. Ҳеч қачон партиялар сони демократия кўламини, миқёсини, даражасини ва қадриятларини тўла-тўкис бел-гилай олмаслигини кўрсатиб беради. Турли ижтимоий гу-руҳлар манфаатини ҳимоя қила оладиган турли партия лар ва бошқа жамоат ташкилотлари ўз фаолият доираси-дагина ўз аъзолари манфаатини ҳимоя қилиши мумкин, холос. Бироқ, умумий манфаат — халқ, жамият, мамла-кат манфаати сингари энг олий ва энг қимматли эҳтиёж-лар ҳам борки, бу барча сиёсий партиялар ғоялари ва маф-кураларининг умумий йиғиндисидан, турли ва хилма-хил қарашларнинг уйғунлигидан келиб чиқади. То ана шунга эришилмас экан, демократия шунчаки русумга айланиб қолаверади. Ана шундай нуқтаи назардан келиб чиқиб Ислом Каримов: «Партияларнинг пайдо бўлиши, улар- нинг сони, дастури, йўл-йўриқлари ўзига хослиги ва ҳока- золар эса ижтимоий манфаатлар йиғиндиси ва жамлани-ши орқали табиий йўл билан белгиланмоғи керак. Сиёсий партиялар мавжуд бўлишининг асосий ва бирдан-бир принципи давлатнинг конституциявий меъёрларини ҳур-мат қилиш ва уларга риоя этишдан иборат бўлмоғи ло- зим» 1 , — дейди. Учинчидан, мухолифат ҳақида. Президент тасаввурида мухолифатнинг мавжудлиги демократик жамият учун за-рурий қодиса ва нормал ҳолатдир. Бироқ бу шахсий манфа атлар заминидан униб чиққан, ўз орзу-умидларига эри-шиш учун интилган ёки жамиятнинг орзу қилинган амал-ларидан маҳрум этилган бир ҳовуч норози, нолинчоқ шахсларидан иборат бўлган аламзадалар «армия» си эмас, аксинча, ташкилий жиҳатдан расмийлашган, ҳуқуқий ма-қомга эга бўлган, Конституция ва амалдаги қонунларга бўйсуниб яшашни турмуш тарзига айлантирган, ўз хатти- ҳаракати билан давлат ва

жамиятдаги барқарорликка масъул бўлган юксак даражадаги сиёсий маданият кўринишидир. Ҳақиқий мухолифат том маънода давлат ва жамият та- раққиётига ёрдам берадиган, ҳукумат фаолиятининг та-комиллашишига кўмаклашадиган, конструктив, илмий ва амалий жиҳатдан асосли бўлган, ҳаётий жиҳатдан халқ томонидан маъқулланган хулосалар билан яшайди. Бош-қача бўлиши мумкин эмас. Тўртинчидан, жамоатчилик фикрининг қай даражада-лигини билиш, уни шакллантириш ва такомиллаштириш жамият ва шахе, давлат ва фуқаро ўртасидаги муносабат-ларни уйғунлаштиришда муҳим омилдир. Зотан, жамоат чилик фикри айни жамият сиёсий-маънавий қиёфасини белгилайди ва давлат сиёсатининг нечоғлик ҳаётий ва асос- лилигини, халқ манфаати ва эҳтиёжларига қанчалик эш бўлаётганини кўрсатади. Ана шу маънавий-руҳий ва сиёсий икдимни барқарор- лаштиришда сиёсий партияларнинг роли бениҳоя катта. Шунинг учун Ислом Каримов «Партияларнинг пайдо бўли ши, уларнинг сони, дастури, йўл-йўриқлари ўзига хослиги ва ҳоказолар эса ижтимоий манфаатлар йиғиндиси ва жамланиши орқали табиий йўл билан белгиланмоғи керак. Сиёсий партиялар мавжуд бўлишининг асосий ва бирдан-бир принципи давлатнинг конституциявий меъёрларини ҳурмат қилиш ва уларга риоя этиш... партиялар ва фуқаро ўртасидаги муносабатларни чуқурлаштириш катта аҳами- ятга эга. Бунда оммавий ахборот воситалари ролини оши- риш зарур. Айниқса, ўтиш даврида, туб ислоҳотлар амалга оширилаётган бир пайтда турли тоифа, савия ва дунёқа-рашга эга бўлган халқ фикрини бир нуқтага жамлаш, уни асосий йўналишга буриб туриш ислоҳотлар тақцирини ҳал қиладиган энг муҳим омиллардан биридир. Шунинг учун ҳам матбуотга муносабатни ўзгартириш, унинг жамиятда тутган ўрни ва ролини аниқлаш, «тўртинчи ҳокимият» да- ражасига кўтариш зарурдир», — деб алоҳида уқтиради. Албатта, жамоатчилик фикрини шакллантириш, уни ижтимоий ва сиёсий жараёнларда фаол иштирокини таъ-минлашда оммавий ахборот

воситаларидан фойдаланиш зарур. Бироқ ҳаёт ҳақиқати, мантиғи ва фалсафасининг яна бир муҳим жиҳати бор. Бу бевосита сўз ва фикр эр- кинлигининг меъёри, демократик жараёнларнинг табиий ҳаракати ёки аксинча, уни сунъий йўл билан тезлашти-риш ҳолатлари билан боғлиқ бўлган жиддий ҳодиса. Дар-ҳақиқат, демократияга ҳаддан ташқари ружу қўйиш, унга ортиқча эрк бериш жамиятни анархияга олиб келади. Де мократик анархиянинг олдини олиш учун кучли давлат керак. Бунинг учун эса ҳокимиятнинг барча тармоқлари-ни кучайтириш лозим. Чунончи, кучли ижро ҳокимияти, кучли суд ҳокимияти ва кучли қонунчилик ҳокимиятини йўлга қўйиш лозим. Масаланинг иккинчи томони ҳам бор. Аҳоли дунёқа-рашини, унинг маънавий-руҳий эҳтиёжларини ҳамда жа мият сиёсий қатламлари имкониятларини ҳисобга олмас-дан демократияни зўрлаб жорий этиш демократик дикта-турага олиб келади. Табиийки, демократик диктатура, де - мократик тоталитаризм демократик тамойилларнинг умум- инсоний қадриятларга дахлдор бўлган мезонлари мазму-нини пасайтиради. Унга монелик қилади. Агар сиёсат ҳақиқий халқчиллик, барқарорлик, мил-лий қадриятларга дахлдорлик касб этеа, ўз-ўзидан таби ий равишда демократик шакл ва мазмунга эга бўлади. Бун- дай сиёсат халқ такдирини, турмуши ва келажагини ка-фолатлаган, унинг яшаш эрки ва бутун озодлигини таъ-минлаган бўлади. Зотан, унинг замирида соф умуминсо-ний қадриятлар ва шахе баркамол турмуш тарзининг тўла кафолати мавжуддир. Таникди давлат ва сиёсат арбоби Черчилль демокра тия «ҳокимият бошқарувининг энг яроқсиз шакли, лекин инсоният ҳозирча ундан мақбулроқ шаклини топа олганича йўқ», деб айтган эди. Сиёсатшуносларнинг айримлари буни парадокс сифа-тида тушунишади. Бироқ, демократиянинг бундай — Чер-чиллча талқинининг ҳам мантиғи бор. Халқимизда «қарс икки қўлдан чиқади» деган нақл бор. Ёки одатда икки ва ундан кўп ғоялар мавжуд жойдагина ўзаро кураш, фикрлар хилма-хиллиги

ва қарама-қарши-лиги юз беради. Дейлик, ер юзидан социалазмнинг еми- рилиши билан капитализм ўз қийматини йўқотди. У ум-рини ўтаб бўлган эски мафкурага айланиб қолди. Икки қарама-қарши томоннинг бири йўқолса, иккинчи томон ўз мувозанатини йўқотиши табиий ҳодиса. Ана шу ман- тиқдан келиб чиқиб ҳам айтиш мумкинки, ҳозир ҳеч қан-дай «изм» ларнинг қиймати қолмади. Хўш, тоталитаризм ҳам, диктатура ҳам бутунлай бар-бод этилгач, инсон озодлиги ва яшаш эрки тўла таъмин этилгач, у қонунлар билан кафолатлангач, демократияга эҳтиёж қоладими? Демократия бундай шароитда одамлар- нинг ҳам, жамиятнинг ҳам қон-қонига сингиб кетган бўла- ди-ку. Ана шу хулосалардан келиб чиқиб айтиш мумкин ки, демократия бу — умуминсоний қадриятлар тантана-сининг остонасидир! Агар японлардан «Нимага сизларда демократия ҳақида мунозаралар йўқ» деб сўрасангиз, улар «Биз нормал яша- япмиз. Бу демократия эмасми?» — дейишади. Чунки улар учун демократия кундалак ҳаётнинг оддий хусусиятига ай ланиб қолган. АҚШда эса демократия миллий, анъанавий рамзга ай-ланган. Бу ҳакдаги мунозаралар тор илмий доиралардаги- на дунёнинг бошқа минтақалари билан қиёсий тарзда ўрга- нилади, холос. Шундай ҳаётий ҳақиқат борки, фақат тоза ҳавога муҳ- тож одамгина тоза ҳаво етишмаслигини муаммо қилиб кўтаради. Оламга жар солади. Ўзига ўхшаган одамлар ора- сидагина мунозаралар, асабий тортишувлар авж олади. Унта етишгач, кишини ҳайратга солувчи осойишталик пайдо бўлади ва у кундалик турмушнинг оддий ҳолатига айла ниб қолади. Эскича фикр юритиш, эскича тафаккур тарзи ҳамма вақг янгиликнинг йўлини тўсади, унга ғов бўлади. Прези дент Ислом Каримов «Эски сарқитлардан жудо бўлиш дунёқарашлар, психологиялар, турли даъволар ўртасида-ги кўзга кўринмайдиган, лекин тинкани қуритадиган ку-рашлар билан бирга бормоқда. Ҳаётнинг ўзи ана шу дунё қарашлар, психологиялар, даъволар орасидан ўтишга маж-бур қилмоқда» 1 , - дейди. Дарҳақиқат, бугун

Ўзбекистон ана шундай мураккаб, зиддиятли бир даврни кечирмокда. Бу курашлар қанчалик қийин бўлмасин, эскича тафак-курни синдириш, янгиликни қабул қилиш қанчалик ма-шаққатли бўлмасин, айни пайтда у миллионлаб киши- ларни ўзига эргаштириб олмоқда. Келажакка катьий ишонч билан қаралмоқда. Жамиятни бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтказишдек туб ислоҳотлар ҳеч қачон осон кечмаган. Ана шундай та-рихий жараёнларда Ўзбекистонда демократик жараёнлар- ни чуқурлаштириш ва жаҳон тажрибасини бойитишда янги «узбек модели» вужудга келмоқда. Демократиянинг янги даври • Мамлакатимизда туб ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш тамойилларининг жорий этилиши авва- лига айрим мухолифларимизга унчалик ҳам хуш келмаган эди. Улар буни сусткашликка, маъмурий- буйруқбозлик тузумининг иллатларига, янги ҳокимият демократик ўзга- ришларга қодир эмаслигига йўйишди. Аслини олганда, ислоҳотларни инқилобий йўл билан амалга ошириш бизнинг ҳаёт ва тафаккур тарзимизга бут-кул зид нарсадир. Бундай йўл тутилганда жамиятни мисл-сиз фожиаларга олиб келиши бугун барчага аён. Ҳиссиёт акддан устун келган жойда жамият инқирозга юз тутиши-ни, ҳар қандай ислоҳот эса аста-секинлик билан одамлар қалби ва онги орқали амалга оширилгандагина юксак маданий ва маънавий мазмун касб этишини мухолифлар тушунишмас ёки тушуна туриб, бошқача мақсадларни кўзда тутишар эди. Орадан бирмунча вақт ўтгач, аввало иктисодий исло- ҳотларнинг дастлабки самаралари кўзга ташлана бошлади. Бу давлат мулкини хусусийлаштиришдан тортиб, пул ва банк-кредит тизимини бутунлай янги изга солиш, хори-жий сармояларни жалб этиш, ишлаб чиқаришни тубдан ўзгартириш, саноатни янги, илғор замонавий технология- лар билан жиҳозлашгача бўлган ва бошқа жиҳатларни қам- раб олган ислоҳотларни

ўзида мужассам этади. Айни ана шу янгиланиш жараёнида «узбек модели» вужудга келди. Хўш, Ўзбекистоннинг туб ислоҳотлардаги ўз тараққи-ёт йўли фақат шулардан иборатми? Бугун ижтимоий ҳаётимизнинг барча соҳаларида бу тунлай янгича муносабатлар қарор топди. Жамият тарақ-қиётининг аҳоли маънавай-руҳий, сиёсий-маданий қараш-ларидан келиб чиққан ўзига хос ёндашиш усули шаклла-на бошлади. Жумладан, демократик жараёнларни чуқур-лаштиришда ҳам муҳим босқич, янги давр бошланди. Мустақилликнинг илк кунлариданоқ Президентимиз ҳуқуқий демократик давлатни барпо этиш ва фуқаролик жамиятини вужудга келтириш масаласини долзарб вазифа қилиб ўртага ташлади. Айни ана шу тамойиллар асосида жаҳон давлатчилиги энг илғор тажрибаларига мое келади-ган, дунё тан оладиган, инсон ҳуқуқлари ҳар жиҳатдан кафолатланадиган жамият барпо этиш кўзда тутилган эди. Маълумки, XX аср 90-йилларининг бошларида мам-лакат мустамлака тузумдан мерос бўлмиш оғир ижтимо ий, иктисодий пўртаналар гирдобида қолган, демократия «ўйин» лари авж олган, аҳолининг айрим гуруҳларида эҳти- рослар жунбушга келган бир пайт эди. Биз бу хусусда ки-тобимизнинг аввалги саҳифаларида имкон доирасида тўхталиб ўтдик. Ана шу оғир вазиятдан эсон-омон чиқиб олиш, Президент ибораси билан айтганда «ҳеч қандай лар-заларсиз», қон тўкмасдан, мамлакатда барқарорликни сақлаб турган ҳолда аста- секинлик билан ҳаётни изга со лиш йўли танлаб олинди ва қатьият билан амалга оширил-ди. «Янгн уй қурмай туриб, эскнсини бузмаслик» сингари ҳаёт синовидан ўтган тажрибалар йўлидан боридди. Бу ғоя ислоҳотларнинг ҳамма соҳаларига — хуқуқий, сиёсий, икти содий, ижтимоий ва маънавий жиҳатларига тегишли эди. Унда сиёсатнинг инсонпарварлик мазмуни, ҳар бир фуқа-ро, ҳар бир тирик жон ҳаётининг дахлеизлигини таъмин-лашга

масъуллик, бугун мамлакат тинчлиги ва осойишта-лиги учун жавобгарлик ҳисси мужассамлашган эди. Ислом Каримов ўша пайтдаги мавжуд ижтимоий-сиё-сий жараёнларнинг бориши хусусида фикр юритар экан, жумладан, шундай деган эди: «Дастлабки кезларда Ўзбе-кистонни сусткашлик ва консерватизмда айблашарди. Аммо Ўзбекистон бугунги кунга келиб, бозор ўзгартиш- ларининг теранлиги, ижтимоий янгиланишнинг суръат-лари ва тараққиёти юзасидаи собиқ совет ҳудудидаги аниқ дастурга эга бўлмай туриб, асоссиз ва мулоҳазасиз исло-ҳотлар жараёнини тезлаштиришга уринган, бесабрлик қил- ган, сохта обрўга интилган кўпгина республикалардан ол-динлаб кетди. Минг афсуски, ана шу юзаки уринишларнинг ҳамма-си пировард натижада ислоҳотларнинг ўзини маълум да-ражада обрўсизлантирди. Уларга ортиқча сиёсий туе бер-ди. Жамиятдаги ички қарама-қаршиликни кучайтирди. Бу бор ran ва ундан ҳеч қаёққа қочиб қутулиб бўлмайди» 1 . Мана, орадан йиллар ўтиб, тошқинлар тинди, атай лойқалатилган сувлар тиниқлашди, булутлар тарқалди. ҳақиқий ҳаёт манзараси аниқ-равшан кўзга ташланди: сиёсатнинг ўткинчи ҳиссиёт ва туйғулардан холи бўлган, ақл- идрок ва тажрибага таянган амалий қиёфаси намоён бўлди. Айтиш мумкинки, шу ҳолнинг ўзиёқ янгиликни эволюцион йўл билан амалда жорий қилишнинг, қатъий интизомга таянган демократиянинг маънавий қиёфаси эди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи чақириқ биринчи сессияснда (1995 йил 23 февраль) Ислом Каримов томонидан демократия ҳақидаги илмий-назарий жиҳатдан асосли, ҳаётий жиҳатдан амалий хуло- салар ўртага ташланди. Давлат сиёсатининг демократик жа - раенларни чуқурлаштиришга дойр стратегияси ишлаб чи-қидди. Бугунга келиб ҳаммамизнинг демократия ҳақидаги та- саввурларимиз бирмунча кенгайди. У ҳаётимизнинг муҳим ва ажралмас қисми, маънавиятимизнинг кўзгуси эканли-гани тушундик. Ҳуррият шунчаки сўзбозлик ва тадбирбоз-лик, гуруҳбозлик ёки кўча-кўйда айюҳаннос солиб

қичқи- риш эмас, таъбир жоиз бўлса, ҳакиқий демократия — қонун- лар диктатурасн! Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг 1996 йил 29 августда бўлиб ўтган VI сессияси ижтимоий ҳаёти-мизда демократик ўзгаришларнинг янги даврини бошлаб берди ва бу жараенларни чуқурлаштириш тамойилларини янги босқичга кўтарди. Буни нималарда кўриш мумкин? Биринчндан, мустақилликнинг дастлабки йилларида, аввало, одамлар янгича турмуш тарзига кўникма ҳосил қилишлари керак эди. Ислоҳотларнинг мазмун-моҳияти-ни англаб, мустақил тараққиёт афзалликлари ва беқиёс имкониятларини тушуниб олишлари лозим эди. Бусиз ҳеч қандай натижага эришиб бўлмасди. Чунки ҳар қандай шароитда, ҳар қандай жамиятда ҳам инсон асосий ҳал қилувчи омил, жамиятни ҳаракатга келтирувчи куч ҳисоб-ланади. Шунинг учун ҳам ҳаётдаги янгиланишлар дастлаб ҳар бир фуқаронинг қалбидан, онги ва тафаккуридан ўтка-зилиши лозим. Ўзбекистонда, иқтисодий ислоҳотларда бўлгани каби, демократияга муносабатда ҳам шу тарзда йўл тутилди. Олдин жамият барқарорлигини таъминлаш, одамларни демократик ҳаёт тарзига ўргатиш, уларга демократик та-мойилларни тушунтириш ва шу тариқа демократик жара енларни фаоллаштириб, уларни турмушга жорий эта бо-риш зарур эди. Аслида, мамлакатимизда фуқаролик жамиятини барпо этиш йўли танлангандаёқ демократияни жорий этишнинг стратегик дастурлари ишлаб чиқилган эди. Бу дастурларни амалга ошириш учун назарий фаолиятни кучайтириш, та факкур ва тушунчаларни ўзгартириш йўли билан одамлар ни ҳам, жамиятни ҳам демократик ислоҳотларга тайёрлаш тақозо этиларди. Иккинчидан, жамиятни тубдан янгилаш, турмушимиз-нинг барча соҳаларида кенг миқёсли ислоҳотларни амал га ошириш ва шу асосда демократик тамойилларни тур муш тарзига айлантириш узоқ давом этадиган узлуксиз жараён. Бу кундалик ҳаётимиз билан боғлиқ бўлган ва умуман мамлакат тақдирини белгилашда изчилликни та қозо этадиган, собитқадамлик

билан турли қаршиликлар ва тўсиқларни енгиб, эскича қолипларни бартараф этиб, янгича тафаккур тарзини жорий қилишни ўз ичига олган мураккаб жараён. Колаверса, жамиятни демократлаштириш бу иқтисо дий ислоҳотлардан тортиб ҳуқуқий, сиёсий ва маънавий янгиланишларга бевосита таянган воқеликдир. Сессияда таькидланганидек, «демократиялаш жараенининг айни ана шу ҳуқуқий, сиёсий ва маънавий жараёнлари иқтисрдий тараққиётдан орқада қолмокда». Бунинг сабаби, Прези дент айтганидек, «талай муҳим қонунлар тегишли қонун ҳужжатлари билан мустаҳкамланмаганлигида, қабул қилинган ҳуқуқий меъёрлар ва кафолатларни рўёбга чи-қаришнинг аниқ механизми етарли даражада ишлаб чи-қилмаган» идадир. Бинобарин, бу ҳолат ҳокимиятнинг қонун чиқзрув-чи, ижро этувчи ва суд тизимлари ҳамда жамоат ташки-лотларининг фаолиятини кенгайтиришни, уларнинг таъ-сирчанлиги ва самарадорлигини оширишни тақозо этади. Ёки, аниқроқ қилиб айтганда, улар фаолиятини инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг бутун бир тизимини яратишга, пировард мақсадларни инобатга олган узоқ муддатли стратегик дастурларни ишлаб чиқиш-га, уни ҳаётга изчиллик билан жорий этишга ва шу йўл билан одамлар тафаккурида ўзгариш ясаб, жамият маъ навий қиёфасини шакллантиришга сафарбар этиш лозим-лигини кўрсатади. Учинчидан, қонун устуворлигига эришиш, қонун ол- дида барчанинг тенглигини таъминлаш лозим. Бунинг учун, энг аввало, ҳуқуқ-тартибот ишларини, қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларни халқаро мезон ва андоталарга мое лаштириш зарур. Ҳозирги пайтда жаҳонда мазкур масалага дойр етмиш хил андоза мавжуд. Буларнинг ҳаммаси жаҳон ҳамжамиятида тан олинган тамойиллар ҳисобланади. Узбе кистан ҳозир ана шу андозалардан ўн бештасига қўшил- ганлиги унинг жуда қисқа муддатда демократияни турмуш тарзига ва тобора шаклланиб борадиган жонли ҳодисага айлантириш борасида эришган катта ютуғидир.

Ислом Каримов мустақиллик даврида босиб ўтилган йўл, тўпланган тажрибалар ва имкониятларни таҳлил қилар экан, муҳофаза қилиш органлари фаолиятини қайтадан кўриб чиқиш, уни жаҳоннинг энг илғор тажрибалари би-лан бойитиш кераклигини уқтиради. Сессияда инсон ҳуқуқларини кафолатлаш ва бу соҳа-даги меъёрий ҳужжатларни амалга ошириш устидан назо-ратни кучайтиришнинг энг замонавий шаклларини ву-жудга келтириш зарур, деб таъкидланди. Жумладан, Олий Мажлиснинг инсон ҳуқуқлари бўйича вакили институти ҳамда ҳуқуқпарвар жамоа ташкилотларининг мавқеи ва мақомини кўтариш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш вакили — Омбудсман институти, Жамоатчилик фикри институти, Амалдаги қонунчилик Мониторинги инсти - тути, Инсон хуқуқлари миллий маркази сингари ташки-лотлар ишини ривожлантириш, такомиллаштириш ҳамда бошқа бир қатор институтларни ташкил этиш зарурлиги-ни қўрсатди. Президентимиз сессиядаги маърузасида масаланинг ана шу жиҳатига алоҳида эътибор қаратди: «Аҳолида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш борасида янги қадриятлар ва кўникмаларни шакллантириш, пировард натижада эса инсон ҳуқуқларига ҳурмат-эҳтиромни ва уларга риоя этишни умуммиллат даражасида ривожлантиришга қаратилган маданиятни юзага келтириш ғоят муҳимдир. Инсоннинг ўз ҳуқуқлари ва мажбуриятларидан яхши ха-бардор бўлиши шахе ҳуқуқларининг конституциявий ка-фолатларини рўёбга чиқаришнинг энг асосий шарти бўлиб қолиши керак» 1 . Бу вазифа одамларнинг тафаккурида ўзгариш ясаш, уларнинг ўз ҳақ- ҳуқуқини чуқурроқ англаб олишига ёрдам бериш, умуман олганда, ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқий би-лимлари савиясини оширишни тақозо этадиган жараён. Зотан, ўз ҳақ-ҳуқуқини аниқбилган, ўзини ҳимоя қилишга қодир шахе жамият олдидаги бурч ва мажбуриятларини ҳам чуқур ҳис этади. Фуқаронинг ҳуқуқий онги ва сиёсий билими қанчалик юқори бўлса, давлат ва жамият олдида ги мажбуриятини ҳамда фуқаролик масъулиятини шунча-

лик чуқур англайди. Ана шундай ҳолатнинг ўзи шахе ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг уйғунлашган, бар-камол маънавий қиёфасини белгилайди. Тўртинчидан, аҳолининг сиёсий фаоллиги бевосита унинг жамият ижтимоий-сиёсий жараёнларига қанчалик дахлдорлиги билан белгиланади. Агар фуқаро сиёсий ва ижтимоий жиҳатдан фаол бўлса, у ўз-ўзини бошқаришга ва шу орқали жамоа ҳаракатини шакллантиришга, унинг мазмунини чуқурлаштиришга қодир бўлади. Янгиланаёт-ган жамият аҳолини кундалик ташвишлар ва ҳар хил икир-чикирлар гирдобидан олиб чиқади, уни ҳаётга теранроқ ва сергакроқ қарашга ўргатади. Агар ҳар бир фуқаро ҳаёт-да ўзини ана шундай тутса, ана шундай қобилиятга эга бўлса, демократия ўз- ўзидан жамиятнинг таркибий қис- мига айланади, ижтимоий турмушимизда мустаҳкам қарор топади. Бундай ҳодисани Президент Ислом Каримов «Бир сўз билан айтганда, мустақиллик, ҳуррият халқимизга ни-ҳоятда қимматга тушган. Ҳурриятнинг баҳоси доимо ав-лодлар тақдири, иймони, виждони билан ўлчанади», — деб тўғри баҳолаган. Аҳолининг сиёсий маданиятини ошириш, унинг жа мият ривожида тутган роли ва мавқеини кўтариш кўп жи ҳатдан кўп партиявийлик тизимини шакллантириш ва унинг фаолиятини чуқурлаштириш билан белгиланади. Айни пайтда мамлакатимизда «Жамоат бирлашмалари -тўғрисида»ги қонун амал қилмоқда. Ҳозир шу қонун дои-расида мамлакатимизда бешта партия, битта халқ ҳарака-ти, касаба уюшмалари, жами икки юздан ортиқ жамоат ташкилотлари фаолият кўрсатмоқпа. Ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти бар по этишда бу ташкилотлар муҳим аҳамият касб этади. Чун- ки, Ислом Каримов таъбири билан айтсак, «жамиятимиз тузилмаларида мувозанатни сақлайдиган кучли оммавий, жамоат бирлашмалари бўлмас экан, давлат ҳокимияти-нинг барча бўғинларида ўзбошимчалик, волюнтаризм, ав-торитар тафаккур ва бошқарув аппаратининг коррупция-си сингари иллатлар пайдо бўлмаслигига жиддий кафо-лат ҳам бўлмайди»'.

Бешинчидан, демократиянинг яна бир белгиси жами-ятда мухолифатнинг мавжудлигидир. Маълумки, бизнинг мухолифат ҳақидаги тушунчаларимиз ҳали-ҳамон жўн ва содда. Чунки биз учун мухолифат янги даврнинг маҳсули сифатида истиқдол арафасидагина тилимизда пайдо бўлди. Бунинг ўзига хос сабаблари бор. Аввал Россияда демокра тия ва сўз эркинлигининг авж олиши, аниқроғи, жун-бушга келиши, унинг ибтидоий ва «ёввойи» шаклининг Шарқ ақидаларига зид ҳолда Марказий Осиёга «бости- риб» кириши ана шу омиллардан биридир. Қадимда Шарқ давлатчилигида адолат тамойиллари-нинг устун турганлиги, қонун олдида барчанинг тенгли-ги, давлат ва фуқаро ўртасидаги муносабатларнинг тизи- ми мавжудлиги жамиятда барқарорликка асос бўлган. Уму- ман, Шарқца ахлоқ категориясининг одамлар турмуш тар- зида ҳам, давлат сиёсатида ҳам етакчи роль ўйнагани, унта ҳамма бўйсуниб яшагани учун мухолифатга эҳгиёж ҳам йўқ эди. Қолаверса, мухолифат тушунчаси жаҳон давлат-чилиги тажрибасида ҳам XX аср «ихтироси» сифатида де - мократик жараёнларнинг тобора чуқурлашиши шароити- да вужудга келган ҳодисадир. Тоталитар тузум манфаатига мое келмайдиган бу жараённинг собиқ иттифоқ ҳудудига кириб келиши қатьий ман қилинган эди. Шунинг учун ҳам биз бу замонавий демократик тушунчалардан узоқда яшаганмиз. Мухолифат мавжуд сиёсий кучларни тарозига солиб турадиган, жамият тараққиёти мувозанатини сақлаб ту-радиган, унинг равнақига хизмат қиладиган янгидан-янги ғоя ва фикрларни ишлаб чиқишга даъват этадиган ижо-бий воқелик. Бироқ биз ана шу воқеликнинг ҳақиқий маз-мунини кашф этолганимиз йўқ. Очиғини айтганда, бизда ҳақиқий маънодаги мухоли фат бўлмаган. Тўғри, бир пайтлар — XX аср 80-йиллари-нинг охири ва 90-йилларининг бошларида демократия «ўйин»лари авж олган пайтда бир гуруҳ кишилар мухоли фат қиёфасида майдонга чиқишди. Уларнинг айримлари шон-шуҳрат ва амал илинжида бўлса, бир қисми совет даврида юқори партиявий мансабларда ишлаб, имтиёз-лар мазасига ўрганган ва кейинчалик куруқ

қолиб, янги ниқобда яна ҳокимиятни қўмсаб қолган — аламзада ки шилар эди. Уларга эргашганларнинг аксарияти эса ҳаёт-дан норози бўлган, турмушда ўз ўрнини тополмаган, жа- миятга бир нарса берищдан кўра ундан кўпроқ нарса олиш- га иштиёқманд одамлар эди. Умуман олганда, бу гуруҳларни мухолифатчилар эмас, балки ҳаётдан норозилар, деб аташ мумкин. Бундайлар эса, таассуфки, ҳар қандай шароитда, ҳар қандай жами ятда ва ҳатто энг ривожланган мамлакатларда ҳам бўлган ва ҳозир ҳам мавжуд. Бу — табиий ҳодиса. Чунки мавжуд сиёсат, тартиб-қоидалар, қонунлар қайсидир жихати би лан чекланган бўлади. Улар аҳоли барча табақасининг та-лаб-эҳтиёжларини тўла қамраб ололмайди. Кднсқа қилиб айтганда, тартиб-интизомнинг чегараси бор, эҳтиёжлар эса ниҳоясиздир. Ана шу ҳолатнинг ўзи қонунларни дои мо такомиллаштириб, қўшимчалар билан бойитиб бориш-ни тақозо этади. Демак, ҳеч қачон мукаммал демократик ҳаёт мавжуд бўлмайди. У доим фуқаролар талаби, ҳаёт эҳти- ёжи ва янгидан-янги ижтимоий-сиёсий жараёнлар таъси-рида ўзгариб, ривожланиб, бойиб бораверади. Шу боис Президент мухолифат тушунчаси хусусида ганирар экан, «тушунчанинг асл маъносини аниқ англаб олишимиз лозим. Биз сиёсий мухолифатни муқобил му холифат сифатида тушунамиз. Турмушимизнинг ҳамма со- ҳасида муқобиллик бўлиши лозим. Шу сабабли мухоли фат ҳакида сўз борар экан, энг аввало, ислоҳотлар ўтка-зишга, жамиятнинг тараққиёт ва янгиланиш йўлидан олға бориши бўйича муқобил. дастур турларини таклиф этишга қодир амалий мухолифатни назарда тутамиз» 1 , — деган ғояни ил гари сурди. Дарҳақиқат, жаҳон демократик жараёнлари ҳуқуқий мақоми ва конституциявий кафолатлари мавжуд бўлган, ўз фаолиятини жамият тараққиёти ва фуқаролар осойиш-талиги асосида қурган, унинг бутун масъулиятини зим-масига олган, давлат равнақини таъминлашга холисона кўмаклашадиган, ҳар томонлама — илмий ва ҳаётий жи- ҳатдан асосланган дастурларга эга бўлган мухолифатни тан олади. Тараққий топган

мамлакатларда ва демократик та- мойиллар ривожланган давлатларда мухолифатга ана шун- дай кўз билан қаралади. «Биз расмий ҳокимият билан ғоявий ва амалий жиҳатдан рақобатлаша оладиган, ама лий таклифлар кирита биладиган, жамиятимизнинг тур-ли сиёсий қатламлари манфаатларининг ифодачиси та-риқасида майдонга чиқа оладиган мухолифатни кўришни истаймиз» 2 , — деб уқгирар экан, Ислом Каримов масала-га ана шу халқаро талаблар нуқтаи назаридан ёндашади, бу борадаги жаҳон тажрибаларига таянади. Мухолифатчи-ликнинг ҳаётий зарурати, масъулияти, бурчи ва мажбу-рияти ҳақидаги адолатли мулоҳазаларни ўртага ташлайди. Олпшчидан, сессияда ҳокимият бўлиниши тамойил-ларига қатъий амал қилиш демократик жараёнларни чу-қурлаштиришнинг муҳим омили эканлиги алоҳида таъ-кидлаб ўтилди. Бу, айниқса, ўтиш даврида жамият бош-қарувини такомиллаштиришга, унинг барқарорлигини таъ-манлашга, фуқаро ва жамият ўртасидаги ўзаро муноса-батларни уйғунлаштиришга замин яратади. Қонун чиқарувчи орган жамиятни қонунлар тизими билан таъминласа, ижро органлари бевосита ишлаб чи-қаришни такомиллаштириш, жойларда қонунчиликни жорий этиш, ҳуқуқий демократик давлат тизимини мус- таҳкамлашни таъминлайди. Суд ҳокимияти эса инсонпарвар фуқаролик жамияти маънавий қиёфасини белгилайдиган муҳим омиллардан ҳисобланади. Бизда эндигина — мустақиллик даврига ке-либ суд ўз вазифасини бажаришга киришмоқда, ўз мақо ми доирасида фаолият кўрсатишни тамойилга айлантир-мокда. Президент сессияда «Суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг ҳуқуклари ва манфааишрини ҳимоя қилув-чи органга айланиб, ҳақиқатдан ҳам мустақил бўлиб қоли-ши лозим» 1 , — деб алоҳида уқтирди. Суд энди фақат жа-золовчилик фаолияти билан банд бўлмасдан, одамларни ҳимоя қилувчи, ҳақ-ҳуқуқини тиклашга ёрдам берувчи инсонпарвар ва адолатпарвар тизимга айланиш йўлига кирмоқда. Ана шундагина чинакам демократик жамият ву-жудга келади ва унинг ҳаётийлиги таъминланади.

Президент суд ҳокимиятини ислоҳ қилишга ҳуқуқий демократик давлатни барпо қилишнинг асоси сифатида қарайди. Суд фаолиятини демократиялаштиришни эса халқ маслаҳатчилари тизимини такомиллаштириш, суд ишла-рида кенг жамоатчилик вакилларининг фаол иштирок этишини таъминлаш орқали амалга ошириш зарур. Шун-да демократик жамият пойдевори ҳар томонлама мустаҳ-кам бўлади. Еттинчидан, биз бутунлай янги тарихий шароитда яша- япмиз. Биз ўз ҳаётимизни қайтадан қурмокдамиз. Жумла-дан, суд ҳокимияти фаолиятида ана шундай янгиланиш-лар даврини бошдан кечиряпмиз. Энди унинг таркибини кенгайтириш, йўналишларини кўпайтириш, самарали тизимини шакллантириш даркор. «Шу мақсадда, — дейди Ислом Каримов, — транспорт ва солиқ судларини тузиш, холис ҳакамлар судлари (третейский суд) имкониятлари-дан кенфоқ фойдаланиш лозим». 1993 йил сентябрида қабул қилинган «Судлар тўғри-сида»ги қонунда назарда тутилганлигига қарамай, судлар таркибида ҳанузга қадар маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар бўйича судьялар лавозимлари жорий этилмади. Ўзбекистон судьялари уюшмасини ташкил этиш ҳам мақсадга мувофиқ кўринади. Бу уюшма Халқаро судьялар уюшмасига тўла ҳуқуқли аъзо ўлиши мумкин» 1 . Буларнинг барчаси ҳуқуқий демократик давлат илдиз-ларини чуқурлаштиришга, уни қудратли механизмга ай-лантиришга ёрдам беради. Давлат кучли бўлган жойда та-раққиёт тезлашади. Жамият маънавий жиҳатдан юксала-ди, сиёсий жиҳатдан янада инсонпарвар ва демократик қиёфа касб этади. Қонун барқарор бўлган жойда фуқароларнинг эркин-ликлари, ўз-ўзини бошқариш имкониятлари кенгаяди, ички салоҳиятини яққол намоён қилиш, яратувчилик иқтидорини ривожлантириш шароитига эга бўлади. Фу- қаролари ўз тақдирини ўзи белгилаб, ҳар бир кунини бунёд этиш, кашф қилиш, изланиш билан ўтказадиган мамла-катда, албатта, аҳоли эҳтиёжлари

қонун билан кафолат-ланади. Давлат эса бутун чоралар билан ана шу қонунлар ҳаракатини назорат қилиб бориш, уни йўналтириб туриш, йўл- йўлакай «таъмирлаб», такомиллаштириб бориш син-гари муҳим вазифани бажаради. Мазкур ҳолатларнинг барчаси бевосита фуқароларнинг ҳуқуқий билимларни нечоғлик эгаллашига, ўз ҳақ-ҳуқу-қини англаб олишига, мавжуд қонунлар кафолатлаб бер-ган имкониятлардан қанчалик фойдалана олиш даража-сига боғлиқ. Иккинчидан, ҳуқуқшунос кадрлар сифатини яхшилаш, уларни замонавий билимлар билан қуроллан-тириш катта аҳамият касб этади. Президент сессияда шу масалалар қақида сўз юритар экан, ҳуқуқшунос кадрларга эҳтиёж катта эканлигини алоҳида уқтирди. Жумладан, бизда ҳар юз минг аҳолига судлар Германиядагига нисба-тан олти марта, адвокатлар эса Америка Қўшма Штатла-рига нисбатан 55 марта кам эканлигини кўрсатиб ўтди. Бош ислоҳотчи — давлатнинг истиқбол режалари ва стратегик дастурларига тўхталиб, Юртбошимиз қуйидаги хулосани баён этди: «Шундай давлат ва ижтимоий тузил-ма яратиш керакки, унда кучли марказий ҳокимият ўз саъй-ҳаракатларини мудофаа, давлат хавфсизлиги ва фуқароларнинг хавфсизлиги, тартиб-интизом, ташқи сиё-сат, валюта, молия, солиқ тизимини шакллантириш, қонунлар қабул қилиш ва жамиятнинг бошқа стратегик вазифаларини амалга ошириш сингари асосий умуммил-лий вазифаларга қаратмоғи зарур. Бошқа масалаларни ҳал этиш эса аста-секин марказ-дан жойларга, давлат ҳокимияти органларидан жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг ўз- ўзини бошқариш органларига ўтказилиши лозим» 1 . Ана шундай шароитда жамиятда демократия чуқурла-шади, фуқроларнинг ижтимоий фаолияти кучаяди. Жой-ларда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари иши бево сита барча фуқароларнинг иштироки асосида такомилла-шиб бораверади. Натижада одамлар ўзларини жамиятнинг муҳим, йўналтирувчи кучи эканликларини яхшироқ анг-лай бошлайдилар.

Уларнингдунёқараши, мақсад ва инти-лишлари бевосита жамият истиқболини белгилайди. Ана шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, Президент «демокра тия жамиятнинг ҳар бир аъзоси ҳаётининг узвий бир қис- мига айланган такдирдагина демократия ҳисобланади. Фар- зандларимизни болаликдан айни шу руҳда тарбиялаб бо риш зарур», — деган ғояни илгари суради. Биз демократик тамойилларни чуқурлаштиришнинг уч омили хусусида сўзлаб ўтдик. Ҳокимият бўлинишидаги тар- моқларнинг ҳар бири ҳақида алоҳида тўхталдик, қонун чиқарувчи, ижро ҳокимияти ва суд ҳокимиятининг фао-лиятлари юзасидан фикр юритдик. Уларнинг демократик жараёнларни чуқурлаштириш борасида тутган ўрни ва роли ҳақидаги мулоҳазаларимизни баён этдик.

Адабиётлар: 1. Авдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. Учеб. пособие. - М.: «ВЛАДОС», 1994. 2. Абдумаев И. Беруний ва унинг «Қадимги халқлардан қол- ган ёдгорликлар» асари. //Беруний. Танланган асарлар. 1-жидд. — Т.: «Фан», 1968. 3. Абдураҳмонов М., Зоҳидий А., А.З. Валидий Тўғоннинг Тур- кистонта сафари (1913—1914-йиллар). — Т.: «Фан», 1997. 4. Авесто. Лившиц В. А. Предисловие. «Адиб», 1990. 5. Авесто. — Т.: «Шарқ» нашриёт-матбаа акцияцорлик ком-панияси, 2001. 6. Авторхонов А. Кремль салтанати. — Т.: «Чўлпон», 1993. 7. Амир Темур. Темур тузуклари. — Т.: « Hyp », 1992. 8. Арон Р. Демократия и тоталитаризм. 9. Бартольд В. В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. 10. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. - М.: 1979. 11. Бердяев Н. Смысл истории. - М.. «Мысль», 1990. 12. А. Беруний. Танланган асарлар. — Т.: «Фан», 1968. 13. А. Беруний. 100 ҳикмат. - Т.: «Фан», 1993.

Похожие

Тарихий жараёнда давлатнинг ўрни ва роли

Тарихий-география. Этногенез ва этник тарих

Тарихий хотирасиз келажак йук

Тарихий хотирасиз келажак йук

Ўзбекистон журналистикасининг тарихий илдизлари