Буддавийлик - История - Рефераты

Буддавийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135 KB

www.arxiv.uz Режа: 1)Будда Шакуямуни. 2) Буддавийликнинг пайдо бЎлиши ва тарқалиши. 3)Буддавийликнинг таълимоти ва унинг мазмуни. 4)Буддавийликнинг окимлари. 5) Ҳозирги замонда буддавийлик 2.Христианлик дини: а)Иисус. Христианликнинг пайдо бЎлиши ва тарқалиши. б)Христианликнинг таълимоти. в)Христианликдаги йЎналишлар. г)Христианликнинг Шарққа томон тарқалиши, Ҳозирги замонда Ўзбекистонда христиан жамоалари ва уларнинг диний ҳаёти.

www.arxiv.uz Жаҳон динлари (буддавийлик, христианлик, ислом) диннинг шундай бир кЎринишики бу динлар Ўзлари пайдо бЎлган худуддагина амал қилиб қолмай, Ер юзининг бошқа худудларида ҳам Ўзларига эътиқод қилувчиларни вужудга келтира олган динлардир. Будинлар- Ўз эътиқодчиларининг миллий, этник, тил, ирқ, туғилган жойи каби хусусиятларини хисобга олмайдиган динлардир. Бинобарин, кишилар миллати, ирқи, тили, туғилган жойи, қайси давлат фуқароси эканлигидан қатъий назар, бу динларни қабул қилишлари мумкин. Миллий динлар (иудаизм, хиндуийлик, синтоизм, конфуцийлик ва бошқалар) элатларнинг, кейин эса миллатларнинг шаклланиш жараёнини акс эттирган. Бу динлар Ўзлари пайдо бЎлган худуддаги одамларнинг (элат, миллатларнинг) Ўз миллатларига, давлатларига сиғинишни ифодаловчи динлар эди. Миллий динлар намоёндалари мазкур этноснинг вакилидир. Бу динларга одамларнинг одатдаги хатти-харакатларини диний маросимга айлантириш, Ўзига хос иримчилик, бошқа диндаги кишилар билан муомала қилишни қийинлаштирадиган диний таъқиқларнинг қатъий тизими хосдир. Жаҳон динларига прозелитизм (юнонча-келгинди), яъни бошқа диний эътиқоддаги одамларни Ўз динига киритишга уриниш учун фаол тарғиботчилик хусусияти хосдир. Шунинг учун ҳам бугун бошқа динга эътиқод қилаётган шахслар эртага (агар хоҳласа, албатта) истаган жаҳон динини қабул қилиши мумкин. Жаҳон динлари пайдо бЎлиши билан эндиликда халқлар ҳаётида муҳим ходиса-бир диндаги турли халқларнинг яқинлашуви жараёни ҳам рЎй бера бошлади. Биз юқорида санаб Ўтган учта жаҳон дини ҳам жамият тараққиётидаги буюк тарихий бурилишлар даврида, бир ижтимоий-иқтисодий формациядан иккинчисига Ўтиш, ягона марказлашган давлатларга бирлашиш, жаҳон империялари таркиб топган пайтларда, яъни жаҳон империяси учун жаҳон дини яратиш эҳтиёжи туғилган пайтда пайдо бЎлган.

www.arxiv.uz Уч жаҳон дини ичида биринчи пайдо бЎлган дин Буддавийлик дини эди. У милоддан аввалги VI асрда Хиндистонда вужудга келди. Милоднинг бошларида Христианлик дини, милоднинг VII асрида Ислом дини пайдо бЎлди. 1.Буддийлик дини. а). Будда Шакуямуни. Буддийликнинг пайдо бЎлиши ва тарқалиши. Буддийликнинг асосчиси милоддан аввалги 1-минг йилликда яшаган Будда ҳисобланган. У тарихий шахс бЎлиб, 80 йил яшаган. Унинг хусусида турли ривоятлар мавжуд. Унинг номи ҳинд тилида нурланган, олий ҳақиқатга эришган деган маънони англатади. Ривоятларга қараганда, кенг маънода кЎп марта илоҳий туғилишлар туфайли мутлоқ баркамолликка эришган; бошқаларга ҳам диний нажот йЎлини кЎрсата оладиган одам бЎлган. Тарихий манбаларнинг далолат беришича буддийликнинг асосчиси шаҳзода Сидхартхадир. У вафот этгандан сЎнг Будда - “ҳақиқатга эришган” деб аталган; у ушбу олий мақсадга эришиш учун Гаутама уруғидан бЎлган энг обрЎли Шакъя қабиласини танлаган; ана шундан бу диний ривоятда Будда-Гаутама номи кенг тарқалган. Диний ривоятларга кЎра Гаутама ҳинд қабиласи ҳукмдорларидан бирининг Ўғли бЎлиб, у бефарзанд бЎлган; аммо унинг хотини ғойибдан ҳомиладор бЎлиб, 45 ёшида Ўғил туққан; бола туғилганда мЎъжиза юз берган: табиий ҳодисалар - ер қимирлаб, чақмоқ чақиб, момақалдироқ гумбирлаб турган; унинг овозини Коинотдаги илоҳий кучлардан ташқари барча тирик мавжудодлар ҳам эшитиб турганлар; чақалоққа Сидхартха (топшириқни бажарувчи) деб ном қЎйганлар; У 7 кундан кейин юриб кетган ва гапира бошлаган. Сидхартханинг отаси Ўғлини дин йЎлига бағишлашга рози бЎлмай, унга яхши маълумот берган ҳамда яхши шароитларда тар-биялаган ва у ҳеч қандай қийинчилик кЎрмай Ўсган; Ўспиринлигидаёқ Ўзининг донолиги,

www.arxiv.uz кучлилиги ва эпчиллиги билан ҳаммани ҳайратга солар экан. У бир чолга дуч келган, касал ётган кишини, Ўликни кЎргандан сЎнг ҳаётнинг моҳияти, мақсади, оғирликлари, касаллик ва Ўлим ҳақида Ўйлай бошлаган. Бинобарин, ҳаётнинг беҳудалигини англаб, тарки дунё қилган, дарвеш йЎлига кирган; бу билан у гЎё кишилар бошига тушадиган кулфатлар, азоб- уқубатлар сабаблари-нинг моҳиятига тезроқ етиб, улардан қутулиш йЎлини топмоқчи бЎлган. Ниҳоят, 36 ёшида “ҳақиқий билим” ни топганлигини эълон қилган. Шундан сЎнг у Будда деб ном олган (“будда” сЎзи илоҳий ҳақиқатга эришган, деган маънони англатади). Шу тариқа у 4 та улуғвор ҳақиқат сири очилган, улар буддийлик таълимотига асос қилиб олинган. Қадимги Ҳиндистонда буддийлик шаклланганга қадар мураккаб синфий муносабатлар мавжуд эди. Кишилар олий, Ўрта ва қуйи табақаларга ажратилиб, олийга брахманлар, харбийлар, Ўрта табақага-деҳқонлар, энг қуйи табақага оддий халқ, хизматкор, чЎрилар киритилар эди. Буддийлик қулдорлик жамиятида брахманлик мазҳабларидан бири сифатида пайдо бЎлган. Буддийлик диний таълимотининг асосий манбаи муқаддас китоб - “Грипитака” (Уч савоб донолик) деб аталган. Бу тълимотда Будда учта саватда таълимот қолдирган дейилади: биринчи савоб - Винояпитана (панд - нашҳаблар, ахлоқий меъёрлар); иккинчи сават - Суттапитака (дуолар, достонлар); учинчи сават - Абхидҳаммапитака (диний-фалсафий масалалар баёни) лардан иборат. Марказий Осиё халқларининг қадимги тарихи ва маданиятида буддийлик муайян Ўрин эгаллаган. У зардуштийлик дини таъсирида ва у билан ёнма-ён шаклланган динлардан бири бЎлган буддийлик милоддан аввалги VI-V асрларда Ҳиндистоннинг шимолида вужудга келган; кейинчалик Жануби-Шарқий ва Марказий Осиё ҳамда Узоқ Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган. Унинг вужудга келиши ҳинд жамоаларида рЎй берган муҳим ижтимоий-иқтисодий Ўзгаришлар - уруғ-қабилачилик алоқалари ва тартибларининг емирилиши, синфий жамиятларнинг вужудга

www.arxiv.uz келиши ва йирик қулдорлик давлатларининг пайдо бЎлиши билан боғлиқ эди. III-асрга келиб дунёвий жамият (император Ашока) нинг фаол қЎллаб- қувватлаши натижасида мулкчилик даражасида ягона бЎлган будда ташкилоти (монахлик жамоаси - сингха) ва диний ақидачилик шаклланган. Буддийликнинг Марказий Осиё ва Шарқий Туркистонда тарқалиши милоддан аввалги II асрларда бу ерлардаги қабилаларнинг авлодлари тугатган грек-бақтрия подшоҳлигининг Ўрнида қарор топган Кушон империясининг ривожланган даврига тЎғри келади. Кушон империяси Ўзининг энг гуллаган даврида (милоднинг I-III асрларида) ҳозирги Марказий Осиёнинг бир қисмини, Афғонистон, Покистон, Шимолий Ҳиндистон, эҳтимол Уйғуристонни ҳам Ўз ичига олган. Кушон подшолиги даврида буддийлик Ҳиндистондан Марказий Осиёга, ундан эса Буюк ипак йЎли орқали Хитой ва Узоқ Шарққа тарқалган. Кейинги Ўн йилликлар мобайнида олиб борилган археологик изланишларнинг натижалари ва тарихий маълумотларни умумлаштирган ҳолда тахмин қилиш мумкинки, исломгача бЎлган даврда буддийлик Марказий Осиё ғоявий ҳаётининг муҳим таркибий қисмларидан бирини ташкил этган. Буддийлик фақат махсус ибодатхоналаргагина эмас, балки подшо саройларидан бошлаб, оддий камбағал деҳқон ва ҳунармандларнинг кулбасигача кириб борган диндир. Буддийликни қабул қилган Марказий Осиё халқлари диний ибодатлар учун ҳар хил махсус иншоотлар қурганлар. Буддийлик билан боғлиқ обидалар, ибодатхоналар, ҳайкаллар, деворларга солинган расмлар Марказий Осиёда топилган қадимги тарихий обидалар орасида муҳим Ўрин эгаллаufy. Буддийлик билан боғлиқ иморатлар, қурилишлар ҳозирда ҳам Шимолий Қирғизистон, Ўзбекистон ва Туркманистоннинг Жанубий туманларида, Тожикис-тонда ва Қозоғистон жанубида маълумдир. Булар орасида энг йирик иншоот эски Термиздаги Қоратепа номли ғор ибодатхонасидир. Бу очиқ сариқ рангли катта тепалик бЎлиб, унга қумтошли ғор бинолар Ўйиб солинган; ер устида бинолар барпо этилган; буларнинг ҳаммаси бир бутун уйғун бЎлган будданинг 20-25

www.arxiv.uz ибодатхонасини ташкил қилиб, Кушон подшоҳлигида буддийликнинг муҳим аҳамиятга эгалигидан далолат беради. Деворларга солинган расмларни, ҳайкалларни, тоат-ибодат буюмларини, тангаларга, совға қилинган сопол идишларга битилган ҳар хил ёзувларни Ўрганишлар Қоратепанинг милоднинг I аср охири ва II асри бошларида бунёд қилинганлигидан, араблар босқинчилигидан кейин улар тугатилган ва кейинчалик вайронага айланганлигидан далолат беради. б). Буддавийлик таълимоти ва унинг мазмуни. Буддийлик таълимотида ҳар қандай борлиқ (моддийлик) барча кЎриниш ва шакллардаги ҳар қандай ҳаёт-ҳамма мавжудодларга азоб берувчи ёмонликдир. Ёмонлик ва азоб-уқубатларнинг сабаби-инсоннинг ва барча тирик мавжудотларнинг бу дунёга қайта туғилиб келиш дунёси (сансара) га боғланганлиги, унга кЎнгил қЎйганлигидир. Унингча ҳар қандай инсоний туйғу, ҳиссиёт, эҳтирос ва истак азоб-уқубатни чуқурлаштиради; “борлиқ гирдоби” дан чиқиб олиш учун ғафлатдан уйғониш, дунё моҳиятини англаш, ҳаётга чанқоқликдан кЎнгилхушликларга, лаззатларга, ҳокимиятга, бойликка интилишлар-дан воз кечиш лозим; фақат шундагина “нажот топиш йЎли” га кириш мумкин. Илк буддийликда бундай нажотдан фақат зоҳид ёки монахгина умид қилиши мумкин эди. Буддийлик таълимотига кЎра, азоб-уқубатлардан халос бЎлишнинг энг мақбул йЎли роҳиблик (монахлик) жамияти (сангха) га Ўтиш ҳисобланади. Роҳиблик бошқа динларга қараганда буддийликда барвақт вужудга келган бЎлиб, ҳозирги кунда буддийлик маҳзабларидан бЎлмиш ҳинаяна тарқалган мамлакатлар халқларининг ижтимоий ҳаётида ғоят салбий рол Ўйнамоқда. Роҳиблар буддийликка эътиқод қилувчилар орасида ноЎрин тарзда жуда катта обрЎ ва ҳурматга сазовар бЎлиб, уларга итоат этиш ва айтганини бажариш зарур, деб ҳисобланади. Буддийзм таълимоти асосан уч қисмдан иборат: 1) ахлоқ;

www.arxiv.uz 2) медитация; 3) донолик; 1) Ахлоқ нормалари-«Панча шела» (Будданинг беш насихати) -қотилликдан сақланиш; -Ўғирликдан сақланиш; -гумрохликдан сақланиш; -ёлғон қалбаки нарсалардан сақланиш; -маст қилувчи нарсалардан сақланиш. 2) Медитация -тЎғри тушуниш, будданинг биринчи даватида сЎз юритилган тЎрт хақиқатни билиш ва унга ишониш; -тЎғри ният қилиш-дунёнинг лаззат-халоватларидан халос бЎлишга, кераксиф фикрлардан сақланишга интилиш; -Ўзини тЎғри тутиш-Ўзиники бЎлмаган нарсага кЎз олайтирмаслик, ортиқча хиссиётга берилмаслик; -тЎғри англаш-Ўз танаси ва рухига Ўзини йЎқотиб қЎймайдиган даражада назоратда бЎлиш хамда бунда эхтирослар ва изтиробларга чек қуйиш. -тЎғри харакат қилиш-Ўзидани ёмон туйғуларни жиловлаш. -тЎғри хаёт кечириш-номаъқул хаёт тарзидан сақланиш. -тЎғри фикр юритиш-камолотни тЎрт босқичини кетма-кет босиб Ўтиш. -тЎғри гапириш-ёлғондан, тухматдан, хақоратдан сақланиш. 3) Донишмандлик-бу буддизмни асосий мақсади бЎлиб, нарсалар табиатини тЎғри тушунишдан иборат бЎлиш. Буддийлик таълимотида олам уч босқичли деб тавсифланган. Биринчиси энг юқори олам бЎлиб, унда мутлақ осойишталик ҳукмрон. Унда фақат соф руҳгина мавжуд эмиш. Бу олам руҳнинг маконидир. Буддийликнинг таълим беришича, мутлақ илоҳий куч - руҳни мутлақо билиб бЎлмайди. Биринчи оламда руҳ моддий оламдан ташқарида, у ҳеч ҳаракатсиз мутлақ осойишта ҳолатда яшар эмиш. Иккинчи олам, ривоятларга кЎра,

www.arxiv.uz руҳий мавжудотлар билан тЎла жаннат-бодисатвадир. Бу оламнинг ҳокими Амитабадир. Унинг оламида руҳ Ўз гуноҳидан халос бЎлган, лекин энг олий оламга, нирванага, мутлақ бЎшлиқ ва осойишталик оламига кЎтарилмаган авлиёлар яшар эмиш. Буддалар кишиларга будда таълимотини Ўрганиш, яхши йЎлдан бошлаб бориш учун ерга юборилар экан. Учинчи олам энг қуйи олам бЎлиб, унда одамлар ва ҳайвонлар яшар эмиш. Бу оламдаги руҳ гЎё қафасда яшар экан, у ҳаёт давомида озод бЎлиш ҳамда юқори оламга кЎтарилишига ҳаракат қилади; руҳнинг юқори оламга кЎтарилиши одамлар қиладиган савобли ишларга боғлиқ; агар одам буддийлик таълимотига эътиқод қилса, яхшиликка интилса, унинг жони қайта туғилишлардан сЎнг жаннатга ва ундан нирванга кЎтарилар эмиш. Ёмонликка мансуб гуноҳкор кишиларнинг руҳи эса қуйи дунёда азобланиб, қафас ичида юра берар, юқори оламга ҳеч кЎтарила олмас эмиш. Агар инсоннинг дин таълимотига зид ишлари кЎпайиб кетса, ҳирс ёки товламачиликка берилиб, ундан қутила олмаса, бундай одамнинг руҳи бир неча қайта туғилишлардан кейин дЎзахга тушар ва унда абадий азобланар эмиш. Буддийликда қайта туғилиш деганда янгидан пайдо бЎлиш тушунилмайди, балки илгари Ўлган одамларнинг жисмидан тарқалган дхармаларнинг янги асосда бирлашиб, келажак авлодга Ўтиши тушунилади. Шунинг учун буддийлик инсон Ўз қилмишлари учунгина жавобгар бЎлиб қолмайди, балки келажак авлод учун ҳам жавобгар деб ҳисобланган. Агар одам яхши бЎлса, будда таълимотига тЎлиқ риоя қилса, бой ва эътиборли бЎлса, унинг дхармалари асосида қайта туғилган одам ҳам бой ва бадавлат, софдил бЎлади. Аксинча, одам ёмон бЎлса, камбағал, қашшоқ бЎлса, будда таълимотига риоя қилмаса, унинг дхармаларидан пайдо бЎлган одам ҳам камбағал, қашшоқ бЎлар экан. Бунинг сабаби аввалги авлодлар ёмон ҳаёт кечиргани учун берилган жазодир, деб ҳисобланган. Буддийлик Ўзининг бу таълимоти билан жамиятдаги ижтимоий тенгсизлик ва эксплуатациянинг туб моҳиятини яширишга ҳаракат қилади. Бошқа динлар каби буддийлик ҳам

www.arxiv.uz ҳаётда пассив бЎлишни, тақдирга тан беришни тарғиб қилади, зоҳидликни ёқлаб, эксплуатацияни оқлайди. в) . Буддийликнинг парчаланиб кетиши. Ҳозирги замонда буддавийлик. Барча жаҳон динлари каби буддийлик ҳам ижтимоий тараққиёт натижасида ва турли мамлакатлардаги ижтимоий гуруҳлар тузумларнинг хусусиятларга қараб, турли мазҳабларга бЎлиниб кетган. «Хинаяна» буддизимнинг асосий йЎналишларидан биридир. «Хинаяна» «кичик арава» маъносини англатиб, у диний йЎналиш сифатида эрамиздан аввалги I асрда шаклланган. «Хинаяна» таълимотига кЎра драхмалар табиатини Ўрганишга ва нирванага маънавий йЎл билан эришилади. Бу йЎл жуда оғир. Шу сабабли фақат монахларгина нирвана холатига етишиш мумкин. Бу йЎналиш Шарқий Хиндистонда, Шри-ланка, Хиди-Хитой давлатларида тарқалган. Махаяна йЎналиши рухий камолот ахдига риоя этувчи, Худога илтижо қилувчи рохибларга инъомлар бериб, ёрдам кЎрсатувчи хар қандай оддий диндор нажот топиш мумкин. деган таълимотга асосланади. Бу Худоларга ишониш йЎллари барча учун мумкин бЎлганлиги сабабли у «катта арава» номини олган. Ламавизм йЎналиши-у Тибет тилиди «лама»-«энг улуғ» деган маънони англатади. Ламавизм Тибетда XII - XIV асрларда вужудга келган. Буддизмни барча ақидаларини қабул қилган ламаизмда инсон фақат ламалар ёрдамида нажот топади. Ламаларсиз нирванага эришиш у ёқда турсин киши бу дунёга қайтиб келишда ҳам хеч нарсага эриша олмайди. Буддийликнинг бу мазҳаби маҳаллий халқлар Ўртасида қадимдан мавжуд бЎлган диний тасаввур ва урф-одатларни Ўзлаштирган. Ламаизмда буддийликка хос тасаввурлар билан бир қаторда, Будданинг яна қайтиб келиши ва ер юзида адолатли ҳокимият Ўрнатиши тЎғрисидаги уйдирмага кенг Ўрин берилган. Ламаизмни кЎчманчи, қалоқ, саводсиз халқ ҳаётига

www.arxiv.uz мослаштиришга уриниш мавжуд; ундаги ибодат қилиш тартиби ҳам анча соддалаштирилган Ҳиндистонда қулдорлик тартиблари барҳам топиши билан буддавийлик брахманизмга тобора яқинлашиб борган; кейинчалик ҳиндуизмга қЎшилиб кетган. ХI-ХII асрларда буддийлик Ҳиндистонда Ўз таъсирини деярли бутунлай йЎқотган. Буддийлик таълимотини тартибга солиш мақсадида 1871 йилда Бирмада буддистларнинг махсус ибодатхонасида Трипитакнинг турли таржималари ва вариантларини таққослаш натижасида ягона тексти ишлаб чиқилган эди. Янги текст мазмуни 729 та мармар плитага тушурилган эди. Бу ёзувлар сақланган ибодатхона дунё буддистлари-нинг муқаддас жойига айлантирилган. Буддийлик руҳонийлари халқаро миқёсда унинг мавқеини кучайтиришга ҳаракат қилмоқдалар. Шу мақсадда буддийликнинг турли ташкилотларини бирлаштирмоқдалар, буддистларнинг халқаро конференциялари, съездларини мунтазам Ўтказмоқдалар. Буддийликнинг бир неча халқаро ташкилотлари мавжуд. Шулардан энг йириги Жаҳон буддистлари қардошлигидир. У 1950 йили тузилган. 1956 йили отахон буддистларининг бу дин пайдо бЎлганлигининг 2500 йиллиги нишонланди. Марказий Осиёда бир неча юз мингдан иборат корейс миллатига мансуб кишилар яшайди. Уларнинг оилавий-маиший анъаналари, миллий удумларининг айрим таркибий қисмлари маҳаяна (шимолий) кЎринишдаги буддийлик таъсирида шаклланган. Ҳозирги вақтда бу минтақада, айниқса Ўзбекистонда корейс буддистларни христианлик таъсирига олишга қаратилган ҳаракатлар авж олмоқда. 3.Христианлик дини а) Иисус. Христианликнинг пайдо бЎлиши ва тарқалиши.

www.arxiv.uz Христианлик жаҳон динларидан бири бЎлиб, эрамиз 1-асрининг 2- ярмида Румо империясининг шарқий вилоятларида кЎп худолик динлари Ўрнига қуллар ва мазлум элатларнинг дини сифатида якка худолик (монотеистик) шаклдаги тарзда шаклланган. Демак, у даставвал демократик хусусиятга эга бЎлган. Шунинг учун тез, осон тарқалган. Даврлар Ўтиши билан унинг бу хусусияти камайиб, ҳукмрон табақаларнинг дини бЎлиб қолган. Христианлик Фаластин ва Ўрта Ер денгизи яҳудийлари динлари доирасида вужудга келган; Ўнлаб йиллардан кейин эса бошқа, асосан географик жиҳатдан қаралганда Рим империяси билан боғлиқ ёки унинг сиёсий ва маданий таъсирида бЎлган халқлар орасида тарқалган. Янги ва энг янги тарих даврларида у мустамлакачилик сиёсати ва миссионерлик натижасида Европадан ташқарига ҳам тарқалган. Христианлик вужудга келишининг сабаблари таназулга учраган Рим қулдорлик жамиятининг ижтимоий ва иқтисодий ҳаёт шароитлари, қулдорлик ишлаб чиқариш усулининг инқирози, қулдорлик тартибларининг парчаланишлари ва ғоявий муносабатларда республикачилик, демократик майлларнинг йЎқола бошлаши, якка ҳокимлик ва мутлоқ ҳокимиятчиликларнинг мустаҳкамланиши каби вазиятлар билан боғлиқ бЎлган. Француз тарихчиси Н.Эншленнинг: “Христианлик ғалаба қилди, чунки Спартак мағлубиятга учради” деган машҳур ибораси бор. Эксплуатация ва ҳуқуқсизлик, умумий тартибсизлик ва харобаликлар, очлик, касаллик, урушлар натижасида умидсизликка тушган ва қийин аҳволдан қутулиш умиди билан боғлиқ бЎлган, Ўзларининг нигоҳларини мистика (мЎъжиза) ларга, сеҳргарлик, дуохонлик, шунингдек маънавий ҳузур- ҳаловат, руҳий таскинга жуда муҳтож бЎлган бечораларнинг аянчли аҳволларини жуда аниқлик билан Ўзида ифода этган христианлик ҳам иудаизм бағрида етилган. Христианликнинг вужудга келишида шарқ динларининг ҳам таъсири Ўлган. Жумладан, мисрликларнинг Осирис ва Исида, эронликларнинг Митра,

www.arxiv.uz яҳудийликнинг Мусо ҳақидаги ривоятлари, охират тЎғрисида ҳикоя қилувчи ҳар хил уйдирмалар ҳам христианлик таълимотига киритилган. Лекин шаклланаётган христиан мафкураси асосида биринчи галда иудаизм монотеизмининг “Эски аҳд” китобига кирган барча “муқаддас ғоялар”, яъни Ерни Худо яратганлиги, Ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг вужудга келиши, инсоннинг яратилиши, унинг тили, ахлоқи, ҳуқуқи, охират роҳатлари ҳақидаги ғоялар катта рол Ўйнаган. Христос Мусо (Моисей) билан тенглаштирилган турли ривоятлар ҳам айнан кЎчирилган. 1947 йили Ўлик денгиз қирғоғидаги Қумрон яқинида қадимги қЎл ёзмалар топилган эди. Булар ҳукмрон жамоанинг диний таълимотлари - иудаизм ва христианлик Ўртасидаги оралиқ бугунни ташкил қилганлигини кЎрсатмоқда. Шундай қилиб, христианлик Рим империясида яшаган кЎпчилик элатларнинг динлари, ривоятлари, урф-одатлари асосида ташкил топган. Бу дин дастлаб қуллар, эзилган камбағалларнинг талабларини, “холоскорлик” ғояларини Ўзига сингдирган дин сифатида вужудга келган. Кейинчалик унинг ижтимоий, диний структураси Ўзгариши билан ҳукмрон табақалар қЎлида мазлум халқларни эксплуатация қилишнинг ғоявий қуролига айланган. Ўша даврда жамиятда юзага келган ҳукмрон доиралар билан мазлум халқлар Ўртасидаги зиддиятни юмшатишга хизмат қилиши мумкин бЎлган христианликдаги диний ғояларни ҳисобга олган император Константин 324 йили бу динни давлат дини деб эълон қилган. 325 йилда унинг кЎрсатмаси билан Никей саборида христи-анларнинг 1 - йиғини бЎлиб Ўтган. Унда епископлар ва илоҳиётчилар христианликнинг асосий ақидаларини тасдиқлаб, черков ташкилотини такомиллашган ҳолга келтирганлар. Шундан буён, даврлар Ўтиши билан христианлик бутун Европа, Шимолий ва Жанубий Америка, Африка, Австралия қитъаларига ёйилган. Кейинчалик Марказий Осиё республикалари ҳудудларига ҳам қисман етиб келган жаҳон динидир.

www.arxiv.uz б). Христианликнинг диний таълимоти Христианликнинг муқаддас диний ёзуви-Библиянинг иккинчи қисми-“Янги ахд” бЎлиб, у эрамизнинг I-II асрларида грек тилида яратилган. Библиянинг христианлик пайдо бЎлмасдан бирмунча олдин яратилган 1-қисми “Эски ахд” деб аталиб, у иудаизмнинг муқаддас ёзуви ҳисобланади. Библиянинг иккинчи қисми - “Янги ахд” деб аталиб, у христианликнинг муқаддас ёзуви деб ҳисобланади. “Янги ахд” 27 китоб (боб) дан ташкил топган. Унинг таркибига 4 та “Инжил” (Евангилие, яъни Хушхабар), ҳаворийларнинг (Исо шогирдлари, христианликнинг дастлабки тартиботлари) амаллари, 21 рисола ва Иоаннинг “Ваҳийномаси” киритилган. Христианликнинг таълимоти бошқа жаҳон динлари каби мутлақ, абадий, Ўзгармас кароматни, билимни, бениҳоя қудратнинг эгаси бЎлган якка худо ҳақидаги ғояни Ўзлаштирган. Лекин улардан (ислом ва иудаизмдан) фарқи шундаки, у уч кЎринишдаги якка худони Ўзида мужассамлаштирганлик ақидасини яратган. Уч кЎринишдаги худо ҳақидаги таълимотга биноан, худонинг ички ҳаёти сабаби Ўз-Ўзидан мавжуд бЎлган учликдаги уч асос ёки “муқаддас учлик” бЎлган - ота-худо, Ўғил-худо ва муқаддас руҳнинг Ўзаро муносабатидир. Ўғил Исо баён қилинган таржимаи ҳолига кЎра ота-худодан, муқаддас руҳ ҳам ота-худодан яратилган (проваслав йЎналиши таълимоти), (католицизмда эса ота-худо ва Ўғил-худо ҳам худодан туғилган). Христианлик муқаддас руҳ-ота худо, бола худо ва муқаддас руҳ-уч юзли худо тЎғрисидаги таълимоти, тарғиботи, ташкилотчили-ги, жаннат ва дЎзах, охират яъни дунёнинг гЎё охири борлиги, Исонинг қайта тирилиши ҳақидаги ва бошқа ақидаларни Ўз ичига олади. Христианлик давлат дини деб эълон қилингандан сЎнг, 325 йили император Константин бошчилигида Никей шаҳрида христианларнинг 1 жаҳон йиғилиши бЎлган. Йиғилиш христиан динининг қонун-қоидаларини

www.arxiv.uz ишлаб чиққан ва худони уч шахснинг (ота худо, Ўғил худо) руҳ худо, бирликда ифодаланишидир деб уқтирган. 381 йили христианларнинг Константинополда бЎлиб Ўтган II жаҳон йиғилишида чЎқиниш ва тирилиш ҳақидаги янги ақида қабул қилинган. Ота худо табиат, одам ва фаришталарни яратган, деб ҳисобланади. Исо Ўғил худо ҳисобланган. Худонинг гавдаланиши ақидасига кЎра, Исо худолигича қолган ҳолда Мария исмли қиздан туғилган одам ҳам бЎлиб қолган. Бутга парчинланган худо Исо тортган азоблари ва Ўлими билан Ўзини одамларнинг гуноҳлари учун ота худога қурбон қилган ва шу билан гуноҳини ювган. Ушбу ақидага кЎра, гЎё Исо одамзодга гуноҳлардан халос бЎлиш йЎлини кЎрсатиб берган. Исонинг тирилиши ақидаси келгусида ҳамма одамлар тирилишининг гарови, деб эълон қилинган. У тирилгандан сЎнг осмонга-ота худо ҳузурига чиққанлиги, яъни осмонга чиқиб тушиши (исломда меърож) ақидаси бу дунёдаги ҳаёт охиратдаги мангуликка нисбатан ҳеч нарсага арзимайди, деб уқтиради. Христианликда иймон калимаси “ягона, муқаддас собор ва опостол черкови” га ишонишни, чЎқинтириш зарурлигини таг олишни, қиёматда Ўликларнинг тирилишига, шундан сЎнг савоб эгаларига мангу роҳат-фароғат кЎриш, гуноҳкорларга доимий азоб-уқубат тортиш даври келишига ишонишни буюради. Диний ғоялар таркиб топиши билан бир қаторда христиан ибодат маросимлари ҳам шаклланиб борган. Христиан маро-симчилигининг энг муҳим элементлари сирли ибодат (таинстволар) деб юритилади. Булар қаторига чЎқинтириш (сувга шЎнғитиб олиш), миропомазание (чЎқинтирилган кимсага хушбЎй қатрон-миропа суртилгач, “муқаддас руҳ” нинг ҳузур-ҳаловати унга Ўтар эмиш); евхаристия ёки причишение (нон ва винони Исонинг танаси ва қони деб тасаввур этган ҳолда истеъмол қилиш), тавба қилиш (диндорнинг руҳоний воситасида худодан кечирим сЎраши ва Ўз гуноҳларини унга айтиб бериши), никоҳ, руҳонийликка фотиҳа бериш,

www.arxiv.uz соборлаштириш, яъни беморни муқаддаслаштирилган зайтун мойи - елега бЎяш кабилар киради. Христианликнинг бош ибодати литургия (обедня, месса) бЎлиб, у ҳар хил афсунгарликлар, музика чалиш, ашула айтиш, “муқаддас” ёзувларни Ўқиш, қад букиб таъзим бажо келтириш, шам ва чироқларни ёндириш, хушбЎй нарсаларни чекиш билан қЎшиб олиб бориладиган диний амаллардан иборат. “Муқаддас учлик” нинг ҳар бирини, Биби Марямни улуғлаш “худога хуш келган авлиёларга”, худо ярлақаганларга ҳам сиғинишни келтириб чиқарган. Христианликда бутга чЎқиниш ҳам муҳим Ўринни эгаллайди. Унда пасха (Исонинг тирилиши), тариқа (ёки пятидесятница), рождество (Исонинг туғилиши) ва бошқа байрамларга катта Ўрин берилган. в) Христианликдаги йЎналишлар Христианлик шаклланиб турли мамлакатларга ёйилиши, ижтимоий ҳаётда юзага келган сиёсий, иқтисодий, маданий, маънавий силжишларга ҳам дуч кела бошлаган. Бошқа жаҳон динлари каби унда ҳам турли йЎналишлар, мазҳаблар, секталарга бЎлиниш жараёни содир бЎлган. Энг биринчи ажралиш христианликда IV-V асрларда рЎй берган, яъни Исои масиҳни талқин қилишда фарқланадиган иккита диний-ақидавий йЎналишлар-монофизилар ва несторианлар юзага келган. КЎпчилик христианлар Исои масиҳни ҳам худо, ҳам одам табиатига эга деб билса, Константинополь архимандрати Евтахия таълимотининг тарафдорлари бЎлган монофизилар у фақатгина худо моҳиятининг бирлигидан иборат деб ҳисоблаганлар. Константинополь патриархи Нестор қарашлари тарафдори бЎлган несторианлар эса у худо инсонлар ҳаёти каби яшаши учун вужудга келган одамдир, деб тарғиб қилдилар. 1054 йилга келиб христианликнинг православ ва католик черковига бЎлиниши расман тан олинган. Бу бЎлиниш Рим империясининг Шарқий ва /арбий қисмлари орасидаги феодал муносабатларнинг тафовутларини Ўзида акс эттирган; Рим папаси билан Константинополь патриархи

www.arxiv.uz Ўртасидаги жамии христиан черковлари устидан якка ҳокимлик Ўрнатиш учун шиддатли курашлар билан боғлиқ бЎлган. Христианликнинг алоҳида ва мустақил ғарбий тармоғи Рим католик черкови, яъни умумий, жаҳон Рим черкови деб атала бошлаган. Дунёвий ҳокимиятга тобе бЎлган Шарқий христианлик грек-кефилик (грекча-бутун дунё) ёки изчил, собитқадам (ортодоксал) христианлик деб атала бошланган. Православие ва католицизм ораларида умумийлик ҳам, бир-биридан фарқланадиган жиҳатлари ҳам бор. ХVI асрдаги реформация жараёнида феодализм ва капитализмга қарши кенг қулоч ёзган ҳаракатлар Европадаги буржуа революцияларининг энг биринчи ифодалари эди. Католицизмдан бир неча Европа черковлари ажралиб чиқиши натижасида христианликда протестантлик ҳаракатлари вужудга келган. Бунинг доирасида лютеранлик, анабаптизм, англиканлик ва кальвинизм черковлари шаклланган. Ҳар бир черковнинг асосий маросимлари жиҳатидан Ўзларига хос бЎлган томонларга эга бЎлиши билан бир қаторда, булар ҳам Ўз навбатида бир неча йЎналишлар, мазҳаблар ва оқимларга бЎлинди. Ҳозирги замон христианлигида турли йЎналиш ва оқимлар орасидаги келишмовчиликларнинг камайтирилиши бугунги кун учун хосдир. Бунга 1948 йилда ташкил топган Жаҳон черковлари кенгашининг фаолиятлари ва экуменик христианлар кЎмаклашмоқда. Католик . Бу христианликда энг кЎп тарқалган йЎналишдир. У Европа, Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатларида тарқалган бЎлиб, мухлислари тахминан 800 млн. кишини ташкил қилади. Католицизм таълимотида жаннат ва дЎзахлар оралиғидаги дунё, гуноҳкорларнинг руҳи, жони ҳақидаги, Исои масиҳни бениҳоя ҳурматлаш, унинг танаси ва жонини кЎкларга кЎтариш соҳаларидаги диний ақидалар мавжуд. Католицизмда Библияни шарҳлаш ҳуқуқи фақатгина руҳонийларга берилади; чунки улар уйланмаслик ҳақидаги диний талабга амал қиладилар. Диний ибодатлар дабдабали ва саҳналаштирилган кЎринишга эга; диний

www.arxiv.uz Ўқиш, дуо, илтижолар лотин тилида олиб борилади. Православиедаги каби католицизмда ҳам фаришта, илоҳий куч, чиримайдиган марҳум жасадларига сиғиниш одатлари сақланиб қолган. Католицизм бошқа йЎналишлардан фарқли Ўлароқ марказлашган тизимга эга. Ватикан ана шундай марказ сифатида (майдони 44 гектар) 1924 йилдан бошлаб Папа Пий ХI нинг Муссолини ҳукумати билан тузган битимига мувофиқ мустақил теократик давлат ҳисобланади. Рим Папаси черковнинг якка раҳбари бЎлиб, у Исои масиҳнинг ердаги ноиби ҳисобланади. 1870 йили эътиқод ва ахлоқ масалаларида унинг бенуқсонлиги ҳақидаги ақида қабул қилинди. 1978 йилда собиқ Польша кардинали Король Войтила 264-Рим папаси этиб тайинланди ва у ҳозирга қадар Иоанн Павел II номи билан бу вазифани бажармоқда. Сон жиҳатдан унчалик катта бЎлмаган католик жамоалари Марказий Осиёнинг айрим ҳудудларида ҳам мавжуд. Тошкентда 1990 йилда католик маркази тузилган, унинг қошида жумҳуриятимизнинг бошқа ҳудудларидан рЎйхатдан Ўтган католик диний жамоалари ҳам Ўз фаолиятларини олиб бормоқдалар. Православия. Христианликнинг Шарқий тармоғи бЎлмиш православиянинг ривожланиши жараёнида 15 мустақил (автокефал) черковлари: Константинополь, Александрия, Антиохия, Қуддус, Рус, Грузия, Серб, Румин, Болгар, Кипр, Эллада, Албания, Польша, Чехословакия, Америка черковлари шаклланган. Ўзининг аҳамиятига кЎра православ дунёсида бешинчи бЎлган, лекин мухлислари сони жиҳатидан биринчи бЎлган рус православ черкови Х-ХI асрларда вужудга келган. Унинг пайдо бЎлиши эндигина шаклланаётган феодал муносабатларни ҳимоя қилиш учун, янги ғояга муҳтож бЎлган Киев давлатининг ижтимоий-сиёсий эҳтиёжларини қондириш учун керак эди. Руснинг христианлашуви дарров амалга ошган ижтимоий жараён бЎлмай, бир неча аср давом этган зиддиятли тарихий ҳодиса эди.

www.arxiv.uz Православиенинг Марказий Осиё аҳолиси орасига кириб келиши ХVI- ХIХ асрларга тЎғри келади. Аввал савдо-сотиқ, кейин бу минтақа халқларини мустамлакага айлантиришдан иборат бЎлган ҳарбий ҳаракатлар жараёнида у кириб келган. 1870 йили Покровск монастири қошида миссионерлик жамияти ташкил қилинган. Жамият аъзолари маҳаллий миллатларга мансуб аҳоли орасида, гарчи жиддий натижаларга эга бЎлмаган бЎлса ҳам, христианлик билан боғлиқ катта тарғибот ишларини олиб борганлар. Шу мақсадда 1844 йили “Каромат кЎрсатувчи Николайнинг ҳаёт йЎли” номли рисолани қирғиз тилига таржима қилдилар ва чоп этдилар, махсус диний мактаблар очилди. 1872 йили Рус православ черковига қарашли Туркистон (кейинчалик Тошкент, Ўрта Осиё) епархиал бошқармалари очилди. Тошкент ва Ўрта Осиё епархиал бошқармаси (унга 22 диний жамоа бЎйсунади) ҳам мустақил жумҳуриятларда виждон эркинлиги талабларига риоя қиладиган тадбирлар Ўтказмоқда, халқлар Ўртасида осойишталик қарор топтириш учун ҳаракат қилмоқда. Православиенинг ижтимоий, сиёсий қарашларини ва диндорларнинг диний онглари билан боғлиқ ҳамма Ўзгаришлар уларнинг дунёқараш мавқеларини мажбуран Ўзгартиришларига олиб бормайди. Зеро, русга христианлик кириб келишининг минг йиллигини тантанали тарзда байрам қилинишининг Ўзи жамоатчиликнинг кенг доиралари орасида муайян таассурот қолдирди. Протестантлик. Бу ҳам христианликдаги яна бир йЎналиш бЎлиб, католицизм ва православиедан фарқли Ўлароқ, диний қарашлар жиҳатидан ҳам, черковлар орасидаги муносабатлар жиҳатидан ҳам бир хил бЎлмаган йЎналишларни фақатгина келиб чиқиши жиҳатидан бир-бирлари билан, ХVI асрдаги янгиланиш ҳаракати билан боғлиқ бЎлган кЎпгина диний жамоалар, черковлар, мазҳабларни юзага келтирилган. Протестантлик умумхристианлик асослари ва қарашларини эътироф этиш билан бир қаторда, у гуноҳдан халос бЎлишнинг янги усулларини

www.arxiv.uz илгари сурди. Исои масиҳнинг кишилар гуноҳини ювишга қаратилган Ўзини- Ўзи қурбон қилишига ишонч, динга ишонувчи барча кишиларнинг руҳоний бЎлиши мумкинлигига ишонч, Библиянинг олий нуфузига ишонч орқали халос бЎлиш ана шулар жумласига киради. Шундай қилиб протестантлик художЎйликнинг асосий талабини динда одамнинг ташқи кЎринишидан ички ҳаётига олиб Ўтди ва уни ихтиёрий диний ишонч билан боғлади. Протесттантчилик Библияга сиғинишнинг Ўзига хос шаклини қарор топтирди. Бу билан протестант ислоҳотчилари дастлабки христианликнинг олий мақсадларини, юксак орзуларини қайта тиклаш, уни кейинги давр черковлари “бузишлаирдан” халос қилишга интилдилар. Протестантлик диний маросимларнинг кЎпчилигини бекор қилган (фақатгина лютеранликда нон ва вино билан чЎқинтиришлар сақланиб қолган). Ўлганларга бағишлаб дуо Ўқиш, азиз-авлиёларга сиғиниш, улар шарафига турли-туман байрамлар Ўтказиш, муқаддас мурдаларга, санамларга топинишлар бекор қилинган. Ибодат уйлари ортиқча безаклардан, меҳроб, санам, ҳайкаллардан холи қилинган; моностирлар ва монахликдан ҳам воз кечилган, руҳонийларнинг уйланмаслик шарти бекор қилинган. Библия миллий тилларга таржима қилинди, уни шарҳлаш ҳар бир художЎйнинг энг муҳим бурчи бЎлиб қолди. Лютеранлик, анабаптизм, англиканлик, калвинизм, цвингчилик протестантликнинг илк шакллари бЎлган. Кейинчалик “сЎнгги протестантлик” умумий номи билан маълум бЎлган бир қанча диний оқимлар, ташкилотлар пайдо бЎлган. Марказий Осиёда ҳам протестантлик мухлислари учрайди. Лютеран жамоалари аъзолари Қирғизистонда, Қозоғистонда ва Тожикистоннинг Жанубий томонларида, Туркманистонда, Ўзбекистонда, чунончи Сирдарё, Фарғона вилоятларида яшайдилар. Булар асосан немис миллатига мансуб бЎлган диндорлардир. Тошкентдаги лютеранларга, диний тоат-ибодатларини бажаришлари учун, умумий диний эҳтиёжларини қондириш учун улар ихтиёрига 30-йилларда қурилган кирха берилган. Душанбада ана шундай

www.arxiv.uz диний мақсад учун диндорларнинг маблағлари ҳисобига ва кенг жамоатчиликнинг, жумладан хорижий мамлакатдагиларнинг иштирокида янги Кирха қурилган. Бу жамоада диний ҳаёт билан боғлиқ чЎқинтириш, марҳумга жаноза Ўқиш, балоғат ёшига етганларни диндорлар сафига қЎшиш ва никоҳ Ўқитиш маросимлари Ўтказилади. Диний байрамлар мунтазам нишонланади, диний тарғиботлар, ваъзлар Ўқилади, диний мулоқотлар ташкил қилинади. Маълумки, динлар ва диндорлар орасидаги Ўзаро ҳамфикрлик ва мулоқотлар жамият тараққий этган сари ривожланиб боради. Динлар орасидаги мулоқотлар, ҳозирги даврнинг асосий хусусиятларидан бири бЎлиб, халқаро аҳамиятга эга бЎлган масалага айланмоқда. Марказий Осиё диндорлари орасидаги алоқалар, муносабатларнинг янада чуқурлашуви улар раҳбарияти ва оддий диндорларнинг энг долзарб маънавий-ахлоқий муаммоларини, табиатни асраш ва уни муҳофаза қилиш, болалар ва қариялар ҳақида ғамхЎрлик, тинчликни сақлаш ва хайрия ишлари, жамиятнинг демократик жараёнларига ва унинг ижтимоий, сиёсий жиҳатлардан ривожланишига кЎмаклашишлар билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишга қаратилган ҳамкорликлар асосида ривожланмоқда. г). Христианликнинг Шарққа томон тарқалиши. Ҳозирги замонда Ўзбекистонда христиан жамоалари ва уларнинг диний ҳаёти. ХI асрнинг охирида христианликнинг Шарққа томон ҳаракати ва тарқалиши оммавий тус олди. Бу динни маҳаллий аҳоли орасида тарқатувчилар Шарқнинг айрим вилоятларига илгарироқ кириб борганлар. 280 йилдаёқ Талос (Мерке) да христиан черковлари қурилган бЎлиб, Самарқандда (301 йилдан), Марвда (334 йилдан), Ҳиротда (430 йилдан), Хоразмда, Марида ва Марказий Осиёнинг бошқа шаҳарларида епископлик, кафедра, миссиялар, кейинчалик Самарқандда, Марвда (430 йиллар), Ҳиротда (558 йиллар) 6-12 епископликдан иборат диний ҳудудий жамоалар, бирлашмалар бЎлган. Хуросонликлар ва суғдиёналиклар буддистлар,

www.arxiv.uz зардуштийлар, монийлар билан бир қаторда христианлар ҳам бЎлган. Улар қорахитойлар ва сосонийларга қарам ерларда таъқиб қилинганлар. Марказий Осиё ҳудудида ислом тарқатилган даврларда бу дин билан христианлик Ўртасидаги келишмовчиликлар кескинлаша бошлаган. Бироқ, Х асргача Самарқанд, Хоразм, Тошкент вилоятларида христианларнинг манзилгоҳлари бЎлган. Ҳатто Беруний яшаган даврда ҳам (973-1050) Марвда православ митрополияси бЎлган. Ана шу даврларда христианлик Кавказда ҳам тарқала бошлаган; Арманистон (301 йил) ва Грузияда (318 йили) давлат динига айланган. Кавказ Албанияси ҳудудида эса (ҳозирги Озарбайжон ва Жанубий Доғистон ҳудуди) IV-VIII асрларда ёки ҳукмрон дин ҳисобланган. Ўша даврдаги кЎпдан-кЎп ва бир-бирига қарши курашаётган динлар орасидаги Шарқнинг ҳукмронлари томонидан энг кЎп ҳомийлик кЎрсатилган дин христианликнинг шарқий йЎналиши бЎлмиш несторианлик бЎлган. Халиф саройларида несторианлик патриархларига бутун шарқ христианлигининг ҳомийси сифатида қаралган, патриархнинг қароргоҳи эса Константинополдан Бағдодга кЎчирилган. Несторианлар христианликни Туркистонда, амургача бЎлган Шимолий ва /арбий Хитойда тарғиб қилганлар. Несторианликнинг Марказий Осиёдаги таянчи ва исломга қарши курашдаги маркази 1257 йилдан сЎнггина Ўз фаолиятини тЎхтатган Самарқанд митрополияси бЎлган. Ҳозирги даврда христианлик мухлислари сони жиҳатидан энг кЎп тарқалган (1 миллиард 400 миллион) дин бЎлиб, у бир қанча мустақил черков, секта, йЎналиш ва оқимларга бЎлинади. Ҳозирги мустақил Ўзбекистонда 120 дан зиёд миллат ва элат яшайди. Булар орасидаги диндорлар 15 конфессияга, яъни диний уюшмага эътиқод қилади. Булар доирасида исломдан сЎнг 2-Ўринни христианликнинг православие оқими эгаллайди. Унинг бир неча черкови ва марказий уюшмаси, чунончи баптист, иеговист, адвентист каби секталари бор.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Конституцияси ва унга асосланиб ишлаб чиқилган виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тЎғрисида янги таҳрирда эълон қилинган қонунга асосан республикадаги барча диний уюшмалар эркин, ошкора, тенг ҳуқуқли тарзда фаолият кЎрсатмоқ-далар. Бу ҳуқуқ ва эркинликлар қонун бЎйича кафолатланган. Республикамиздаги барча конфессиялар орасида тотувлик. ҳамжиҳатлилик мавжуд бЎлиб, халқимизни тарбиялашга, тинч ва хавфсизликни сақлашга христианлик жамоалари ҳам салмоқли ҳисса қЎшмоқдалар.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Библия. Москва, 1997. 2. Васильев А.С. История религий Востока. М., 1989. 3. ЖЎраев У., Саиджонов Й. Дунё динлари тарихи. Т., “Шарқ“, 1998. 4. Инжил. Стокгольм. Библиянинг таржима қилиш инситути. 1992 й. 5. Кулаков А.Е. Религии мира. М., 1996.сс 150-173. 6. Мень А. История религии. М., 1994. 7. МифЎ народов мира. В 2-х томах. М., 1973. 8. ОсновЎ религиоведения. Учебное пособие для студентов вЎсших учебнЎх заведений. Под обҳ. ред. М.Н.Яблокова. М., 1995. 9. Радугин. А.А. Введение в религиоведение: теория, история и современнЎе религии. М., 1996. 10. РелигиознЎе традиции мира. Буддизм, иудаизм, христианство, ислам. Справочник школьника. Бишкек, 1997. сс 170-282. 11. Яхудий ой-қуёш календари. М., 1990. 12. ЖЎраев У., Саиджонов Й. Дунё динлари тарихи. Т., “Шарқ“, 1998. 13. www.ziyonet.uz 14. www.e-tarix.uz

Похожие

Тохаристон

Узбек давлатчилиги, унинг пойдевори ва тараккиёт боскичлари. Миллий давлатчилик курилиш тажрибаси

Марказий Осиёда қадимги давр давлатчилиги тарихи (мил.авв. IV- мил IV аа)

Марказий Осиё цивилизацияси. Марказий Осиё цивилизациясини юзага келтирувчи мустақил манба

Ўзбек халкининг этник шакллашиши 2