Археология асослари фанига кириш - История - Рефераты

Археология асослари фанига кириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

www.arxiv.uz Археология асослари фанига кириш Режа: 1. Археология фани тушунчаси. Археология фанида даврлаштириш ва ёдгорликларнинг даврий санасини аниқлаш. 2. Манбалар, ёдгорликлар, археологик маданият. Археологик даврлаштириш ва хронология. 3. Археология фанининг ривожланиш тарихи. Тадқиқот к ў ламининг ўсиши, унинг босқичлари. 4. Ўрта Осиё археологияси ва тарих. Ўрта Осиё археологиясининг замонавий босқичлари.

www.arxiv.uz Марказий Осиё ҳ удуди ( ҳ озирги Ў збеки ст он, Туркмани ст он, Тожики ст он, Қирғизи ст он му ст ақил давлатлари ва Қозо ғ и ст он давлатининг жанубий қисми ҳ удудлари) қадимдан бошлаб инсониятнинг илк маданий марказларидан бири бўлган. Рим тарихчиси Помпей “Ўрта Осиёликлар қадимийликда мисрликлар билан ба ҳ слаша оладилар” деб қайд этган эди. Марказий Осиё ҳ удудида қадимги тош, бронза даврларига оид кўплаб ибтидоий манзиллар, қабрлар, қадимги даврга оид ша ҳ арлар қолди қ лари ўрганилиб, унинг натижалари илмий жамоатчиликка эълон қилинган эди. Марказий Осиё ҳ удудида шўролар хокимияти даврида археологик тадқиқотлар олиб борилиб, унинг натижалари М.Ж.Жўрақулов “Ўрта Осиёнинг ибтидоий археологияси (1984) Ж.Кабиров, А.С.Сагдуллаевларнинг “Ўрта Осиё археологияси (1990) ўқув қўлланмаларида акс эттирилган. Ўзбеки ст он Республикаси му ст ақилликка эришгандан кейинги йиллар даврида тарихий обидаларда археологик қазиш ишлари кенг миқёсда олиб борилди, уларнинг натижалари эса рисолалар, мақолалар тарзида кенг жамоатчилик э ъ тиборига ҳ авола қилинди. Ватанимизга қўшни бўлган му ст ақил давлатлар Туркмани ст он, Қирғизи ст он, Тожики ст он ва Қозоғи ст он ҳ удудларида ҳ ам археологик тадқиқотлар олиб борилиб, янги ашёлар олинмоқда. Университет ва Педагогика ин ст итутларининг Тарих факул ь тетлари учун А.Кабиров , А.Сагдуллаевлар томонидан нашр (1990 йил) қилинган ўқув қўлланма қадимги тош давридан милоддан аввалги I минг йиллик бошлари даврини қамраб олган бўлиб, антик ва ўрта асрлар даврига оид археологик ёдгорликларда олиб борилган археологик тадқиқотлар эътибордан четда қолиб кет ган. Му ст ақиллик йилларида археологик ёргорликларда олиб борилган қазиш ишлари натижасида олинган ашёларнинг илмий муомалага келиб қазиш асосида янги ўқув қўлланманинг яратиш заруриятини ҳаётнинг ўзи келтириб чиқарди. Шу жиҳатдан, мазкур қўлланмада Марказий Осиёда археология фани тараққиётини мавжуд бўлган

www.arxiv.uz ва му ст ақилликдан кейинги йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида олинган янги ашёларни кенг жалб қилишга э ъ тибор берилди. Қўлланмада Марказий Осиёнинг қ адимги тош давридан милодий а нтик давргача бўлган археологияси ҳ ақида маълумот берилади. Қўлланманинг асосий мазмунини бойитишда Ўзбеки ст он ҳ удудидаги тарихий обидаларда олиб борилган археологик тадқиқотлар натижасида олинган ашёлар кўпро қ жалб қилинади. Археология фани предмети ва вазифалари Археология – тарих фанининг таркибий қисми бўлиб, ижтимоий фанлар сохасида муҳим ўрин эгаллайди. «Археология» атамаси «архайос – қадимги, «логос» – фан маъносида келиб, юнон тилидан олинган. Инсоният жамият тарихи саҳнасига чиқиши билан турли тарихий давр мазмунига хос меҳнат қуролларини тайёрлаб, уни ўз фаолиятида кенг қўллаб, турли хўжалик соҳаларини олиб борганлар. Кишилик жамиятининг ёзув пайдо бўлишига қадар бўлган тарихини ўрганишда археология фани ёрдамга келади. Демак, одамзоднинг ўтмиш тарихини археологиясиз ўрганиб бўлмайди. Ўрта Осиёнинг мустақил давлатлари ҳудудларида кўплаб археологик ёдгорликлар ястаниб ётибди. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси ҳудуди инсониятнинг ўтмиш тарихини ёрқин тасвирлайдиган ёдгорликларга сероб ҳисобланади. Археологик манбалар археологик қазиш йўли билан олиниб, уларни қуйидаги икки хилга ажратиш мумкин: 1. Табиий манбалар – инсон ва ҳайвон суяклари, ўсимлик қолдиқлари, геологик қатламлардир. 2. Моддий ашёлар – меҳнат қуроллари, яроғ-аслаҳалар, сопол идишлар, қабрлар, манзиллар, шаҳарлар, суғориш иншоотлари қолдиқлари. Археологик манбаларни олиш учун махсус илмий экспедициялар ташкил этилади, уларнинг фаолияти манзиллар, ёдгорликларни қидириб

www.arxiv.uz топиш, уларни рўйхатга олиш ва доимий археологик қазиш ишларини олиб боришдан иборатдир. Шўролар ҳокимияти йилларида Ўрта Осиё археологияси тараққиётига С.П.Толстов, М.Е.Массон, М.М.Дяконов, А.П.Окладников, А.В.Виноградов, В.Г.Григорев, А.Ю.Якубовский, М.П.Грязнов, А.Н.Бернштам, А.И.Теренож- кин. Б.А.Латинин, В.М.Массон, Б.А.Литвинский, М.А.Итина, В.И.Сариани- ди, А.Я.Шетенко, И.Н.Хлопин, А.Ю.Заднепровский ва бошқалар катта ҳисса қўшдилар. Бу борада Ўрта Осиёлик маҳаллий археолог олимлардан Я.Ғуломов, А.Асқаров, А.Муҳаммаджонов, У.Исломов, А.И.Албаум, Ю.Ф.Буряков, М.Қосимов, Р.Сулайманов, Н.Неъматов, В.А.Ранов, И.Ахроров, А.Сагдуллаев, К.Акишев, Э.Ртвеладзе, В.Н.Ягодин, О.Бердиев, Т.Мирсоатов, М.Жўрақулов, Е.Бижанов, Н.Тошкенбаев, М.Мамбетуллаев, М.Исомиддинов, Ш.Пидаев, А.Анорбоев, В.Матбобаев, К.Собиров, К.Абдуллаев, А.Бердимурадов, Ш.Рахманов, М.И.Филановичларнинг илмий изланишлари диққатга сазовор. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳозирги вақтда бир неча хорижий давлатлар (Япония, Франция, Германия, АҚШ, Россия, Польша, Австралия, Италия) билан ҳамкорликдаги археологик экспедициялар фаолият олиб бормоқда. Ўзбекистон ҳудудлари энг қадимги даврлардан бошлаб жаҳон цивилизациясининг ўчоқларидан бири эканлигига илмий жиҳатдан ҳеч қандай шубҳа йўқ. Ўзбекистон ва Ўрта Осиё ҳудудларида олиб борилаётган кенг миқёсдаги тадқиқот ишларининг натижалари ҳам ватанимизнинг жаҳон цивилизациясида тутган ўрнини тасдиқлайди. Дунёнинг турли бурчакларида яшайдиган халқларнинг турли даврларда, ижтимоий-иқтисодий ва маданий жараёнларда эришган ютуқлари ҳамда тараққиёт босқичига кўтарилишини цивилизация тушунчаси ўзида акс эттиради. Бу тараққиёт босқичи инсониятнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, жамиятнинг ривожланиш даражаси, моддий ва маънавий

www.arxiv.uz маданиятнинг юксалиши қабилалар ва халқлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар билан изоҳланади. Ўрта Осиё цивилизацияси турли ҳудудларда турли даврларда пайдо бўлди ва ривожланди. Мисол учун жанубий ҳудудларда яшаган қадимги қабилалар милоддан аввалги VI минг йилликдаёқ деҳқончиликка ўтиб, унумдор хўжаликни ривожлантирган бўлсалар, бу даврда шимолий ҳудудлардаги қабилалар асосан овчилик, балиқчилик ва чорвачиликнинг илк шакллари билан шуғулланганлар. Бу нотекислик жараёнини табиий географик шароитлар ва ўзаро муносабатлар билан изоҳлаш мумкин. Бу ўринда Ўрта Осиёнинг чўл ва дашт ҳудудлари ҳамда тоғолди ва дарё воҳалари ҳудудларининг ривожланиш даражасига маданий нотекисликни таққослаб кўриш (Копеттоғ, Қашқадарё ва Зарафшон тоғолди ҳудудлари ҳамда Қизилқум, Қорақум, Қашқадарё ва Зарафшон воҳасининг дашт ҳудудлари) муҳимдир. Ундан ташқари, Ўрта Осиёда турли-туман маданият яратган қадимги аҳолининг неолит давридаёқ, яъни милоддан аввалги VI–IV минг йилликлардаги ўзаро муносабатлари ва бу аҳолининг Шарқдаги, даставвал Олд Осиёдаги бошқа қадимги цивилизация ўчоқлари билан узвий алоқада бўлиши ҳам маҳаллий цивилизациянинг ривожланишига катта таъсир кўрсатган. Ҳозирги пайтда Ўрта Осиё ҳудудида ибтидоий жамият ривожланишининг алоҳида босқичлари қуйидаги даврларга бўлинади; 1. Палеолит ("палейос" – қадимги, "литос" – тош) даври, бундан тахминан 800 минг йил илгари бошланиб, 15–12 минг йил илгари тугайди; ўз навбатида бу давр учга бўлинади: а) илк палеолит – Ашель даври, милоддан аввалги 800–100 минг йил ликлар ; б) ў рта палеолит – Мустье даври, милоддан аввалги 100–40 минг йилликлар ; в) с ў н г ги палеолит – милоддан аввалги 40–12 минг йиллик.

www.arxiv.uz 2. Мезолит ("мезос" – ў рта, "литос" – тош) милоддан аввалги 12–7 минг йилликлар . 3. Неолит ("неос" – янги ) – милоддан аввалги 6 – 4 минг йилликлар. 4. Энеолит (мис-тош даври) – милоддан аввалги 4 минг йилликлар. 5. Бронза даври – милоддан аввалги 3–2 минг йилликлар. 6. Темир даври – милоддан аввалги 1-минг йилликнинг бошларидан. Ҳозирги кунда ибтидоий жамоа тузумининг турли баҳсларга сабаб бўлаётган муаммоларидан бири антропогенез – одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланишидир. Турли ҳудудларда қадим замонларда яшаган илғор мутафаккирлар одамнинг пайдо бўлиши ҳақида илмий таърифга яқин фикрларни баён этганлар. Улар асосан инсоният ҳайвонот оламида ажралиб чиққан деган фикрни билдирадилар. Инсоннинг пайдо бўлиши миллионлаб йиллар давом этган ривожланиш жараёнининг натижасидир. Энг қадимги қазилма одам қолдиқлари Шарқий Африкадан (Олдувай, зинжантроп), Индонезиядан (Ява, питекантроп), Хитойдан (синантроп), Германиядан (Гейдельберг) топиб текширилган. Кейинги топилмалар, яъни замонавий одамга анча яқин бўлган қолдиқлари дастлаб Неандерталь (Германия) водийсидан топилган (Ўзбекистондаги Тешиктош). Дунё тарихида ибтидоий тасвирий санъат, хусусан, ғорларнинг деворларига турли тасвирлар чизиш сўнгги палеолит даврига оиддир (Испания, Алтамир ғори). Ўрта Осиёда унгурлар ва қоятошларга ишланган расмлар мезолит даврида пайдо бўлади. Неолит даврига келиб эса ривожланган босқичга кўтарилади. Калтаминор, Хисор, айниқса Жойтун маданиятига мансуб ёдгорликлардан ибтидоий санъатнинг турли намуналари топилган. Ўрта Осиёнинг тоғли ҳудудларида кенг тарқалган қоятош расмлари ишланиш усулига кўра икки хил. Бир хиллари бўёқ (охра) билан, иккинчи хиллари эса уриб-уриб ишқалаш, чизиш усули билан ишланган (петроглифлар) расмлардир.

www.arxiv.uz Ўзбекистондаги қоятош расмларининг энг нодир намуналари Зараутсой, Сармишсой, Биронсой, Кўксарой, Тақатош, Тераклисой кабилар бўлиб, улар юздан зиёддир. Бу ердаги қоятошларда Ўзбекистоннинг қадимги ва ҳозирги ҳайвонот олами вакилларининг расмларини кузатиш мумкин. Улар ибтидоий буқалар, шерлар ва йўлбарслар, қоплон, тулки ва бўрилар, буғу ва жайрон кабилардир. Расмлар орасида ўқ-ёй, узун қилич, ҳанжар, дубулға, қопқон каби нарсалар ҳам кўпчиликни ташкил этади.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати 1. Толстов С.П. Древний Хорезм. -М., Наука, 1948. 2. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта.- М.,Наука, 1962. 3. Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. –Т.,Фан, 19 59. 4. Гафуров Б.Г. Таджики. -М., Наука, 1971 г. 5. Итина М.А. Поселение Якке-Парсан-2.// МХЕ, вип. № 6.- М., 1963. 6. Низовя Амудари, Сарикамиш, Узбой.// МХЕ, вип № 3. –М., 1960. 7. Массон В.М. Древнеземледелческая кул ь тура Маргиани.- М.- Л., Наука, 1959.

Похожие

Археологиянинг фан сифатида вужудга келиши, унинг даврлари, асосий тушунчалари

Хронология фани предмети, мақсад ва вазифалари

Инвестицияларни бошқариш асослари

Экспозицияни лойиҳалашнинг илмий асослари

Мусулмон урта асри (VI-XV) олимларининг фанга кушган хиссаси