Amir temur davlati va uning huquqiy g’oyaviy asoslari - История - Рефераты

Amir temur davlati va uning huquqiy g’oyaviy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Amir temur davlati va uning xuquqiy g’oyaviy asoslari Reja: 1. XIV asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat. 2. Amir Temurning markazlashgan davlat tuzishi 3. Amur Temur davlatining ichki va tashqi siyosati

XIV asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat. Kimki ´zbek nomini, ´zbek millatining kuch-g’udratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga g’´shgan hissasini, kelajakka ishonchini anglamog’chi b´lsa, Amir Temur siymosini eslashi kerak. Islom Karimov XIV asr o’rtalarida CHingizxon egallab olgan erlar uning merosxo’rlari g’o’l ostida bo’lsa ham, bu erlar mayda bo’laklarga bo’linib ketib, ularda toju taxt, hokimiyat uchun o’zaro nizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib SHarg’iy Turkiston erlarida Mo’G’uliston feodal davlati tashkil topdi, uning xoni etib CHiG’atoy avlodidan TuG’lug’ Temur ko’tarildi. TuG’lug’ Temur dastlabki davrlardanog’ o’z erlarini kengaytirish mag’sadida Movarounnahr erlariga bir necha harbiy harakatlar uyushtirdi. Mana shunday ichki o’zaro urushlar avj olib, ijtimoiy, ig’tisodiy, siyosiy ing’iroz kuchayib borgan davrda tarix maydoniga mo’G’ul bosg’inchilariga g’arshi kurashda nom chig’argan buyuk sohibg’iron, mohir sarkarda Amir Temur kirib keldi. Amir Temur SHahrisabz yag’inidagi Xo’ja IlG’or g’ishloG’ida Barlos beklaridan Muhammad TaraG’ay oilasida 1336 yil 8 aprelda dunyoga kelgan. Uning amakisi O’oji Barlos Kesh shahrining hokimi edi. Temur yoshligidanog’ harbiy mahoratga ega shaxs bo’lib, u o’z atrofiga barlos uruG’idan chig’g’an yosh jangchilarni to’plagan edi. 1360-1361 yillarda TuG’lug’ Temur hech g’anday g’arshiliksiz Movarounnahr erlariga bostirib kirganida O’oji Barlos Xurosonga g’ochadi. Vatanparvarlik, milliy G’urur va iftixor hissiyoti kuchli bo’lgan yosh Temur esa amakisi hokimlik g’ilib turgan erlarini dushman g’o’liga bermaslik uchun TuG’lug’ Temur xizmatiga kiradi va tez orada uning ishonchini og’lab, Kesh viloyati erlariga hokimlik g’ilish uchun yorlig’ oladi. Amir Temurning bu ishi Movarounnahrda siyosiy targ’og’lik, o’zaro kurashlar va boshboshdog’lik hukm surgan davrdagi birdan-bir to’G’ri yo’l edi. CHunki Movarounnahr amirlarining TuG’lug’ Temurga g’arshi bosh ko’tarib chig’ishi mo’G’ul bosg’inchilarining Movarounnahr erlarini yana bir bor vayron etishiga olib kelishi mug’arrar edi.

TuG’lug’ Temur 1361 yilda Movarounnahr erlarini boshg’arishni tajribasiz o’G’li Ilyosxo’jaga topshiradi. Lekin Temur Ilyosxo’jaga xizmat g’ilishdan bosh tortib, o’sha vag’tda Balx hokimi bo’lib turgan Amir Ј ozoG’onning nabirasi Amir O’usayn bilan ittifog’ tuzadi. Temur o’z hokimiyatini mustahkamlash mag’sadida mo’G’ullarga g’arshi kurash boshlaydi. Mahalliy hokimiyat uchun bo’lgan janglarning birida, anig’roG’i Seyistonda turkmanlarga g’arshi bo’lgan janglarda o’ng g’o’li va o’ng oyoG’idan yaralanib bir umrga og’sog’ bo’lib g’oladi. 1363 yilda TuG’lug’ Temurning vafoti Movarounnahr uchun bo’lgan kurashlarni kuchaytirib yuboradi. Lekin mo’G’ul bosg’inchilari osonlikcha Movarounnahr erlarini bermasliklari ma’lum edi. SHu munosabat bilan Amir Temur va TuG’lug’ Temur vafotidan so’ng Movarounnahrdan haydalgan Amir O’usaynning birlashgan g’o’shinlari 1365 yilda Ilyosxo’ja g’o’shinlariga g’arshi ittifog’likda kurash boshlaydilar. Toshkent va CHinoz oraliG’ida bo’lgan mashhur «loy jangi» ittifog’chilar o’rtasidagi kelishmovchilik tufayli maG’lubiyat bilan tugaydi. Ushbu vog’ealardan so’ng Amir O’usayn va Amir Temur o’rtasida dastlabki ixtilof boshlanadi. «Loy jangi»da G’alabaga erishgan Ilyosxo’ja uchun Movarounnahrga keng yo’l ochilgan edi. U katta g’o’shinlar bilan Samarg’andga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarg’anddagi Mavlonzoda va Abu Bakr Ј alaviy boshlig’ sarbadorlar Ilyosxo’jaga g’arshi chig’adilar. Mahalliy aholining vatanparvarlik namunalarini ko’rsatib g’arshilik g’ilganliklari tufayli Samarg’andni bir oz g’amal g’ilib turgan mo’G’ul g’o’shinlari Movarounnahrni butunlay tark etishga majbur bo’ladilar. Movarounnahrda mo’G’ullar ustidan g’ozonilgan G’alaba hag’ida xabar eshitgach, Amir Temur va Amir O’usayn Movarounnahrga yo’l olib Samarg’and yag’inidagi Konigil degan joyda sarbadorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chig’ib, sarbadorlarning rahbarlari hiyla yo’li bilan o’ldiriladi. Movarounnahrda Samarg’and taxtini Amir O’usayn egallab, uning hukmronligi tiklanadi. SHu vag’tdan boshlab Amir O’usayn va Amir Temur o’rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashib ketadi.

Bu vag’tga kelib butun Movarounnahr erlarida o’zaro urushlardan so’ng ijtimoiy-ig’tisodiy ahvol oG’irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vag’tda, mamlakatda o’zaro urushlarga barham beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni birinchi bo’lib anglagan Amir Temur Amir O’usaynga g’arshi zimdan kurash olib borib 1370 yilda Movarounnahr taxtini egallashga muvaffag’ bo’ladi. Vatan hag’ida g’ayG’urish, Vatan mustag’illigini tiklash hag’idagi fikrlar shu yillar yuzaga chig’ib, Amir Temur Balx shahrida chag’irilgan g’urultoyda Movarounnahrning amiri deb e’lon g’ilinadi. Temur o’z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish mag’sadida Kesh shahridan Samarg’andga ko’chib o’tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibg’iron anig’ mulohazalari bilan xalg’ni zulmdan ozod g’ilish va uzog’ yillik boshboshdog’lik hukmron bo’lgan erda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi sababli dastlab mamlakatni tashg’i xavfdan sag’lash mag’sadida asosini barlos uruG’lari tashkil etgan engilmas va jangovor milliy g’o’shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar beradi. Temur davlat boshg’aruvida, ichki va tashg’i siyosatda asosan o’z g’o’shinlariga suyanganligi sababli harbiy islohotga, ya’ni g’o’shin boshlig’larini tanlash, lashkar g’ismlar, ularning joylashishi, askarlarning g’urollanishi va harbiy intizom masalalariga keng e’tibor bergan. U g’o’shinlarini o’nlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bo’lgan. Uning uchun har bir askar jang g’ilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir Temur lashkarlarga ham katta e’tibor berib, ular nizomni g’at’iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo’lishi, dushmanga yumshog’ muomalali va adolatli bo’lishi lozim deb hisoblardi. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur askarlari ichida tag’vodor, saxovatli, xudojo’y kishilar ko’p bo’lgan. Ular bechoralarga xayru ehson ko’rsatish, boshga oG’ir kunlar tushganda yordam g’o’lini cho’zish, asirlarga yumshog’ muomalada bo’lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir Temur doim jangda jasorat ko’rsatgan amirlar va askarlarga alohida e’tibor bilan g’aradi. Natijada Sohibg’iron uyushg’og’lik hukm surgan yuz minglik g’o’shinlari ichida intizomni

mustahkamlash bilan o’z davlatining poydevori bo’lgan g’o’shin tuzishga muvaffag’ bo’ldi. Temur Movarounnahr taxtini egallagan vag’tdan boshlab, o’z davlati chegaralarini mumkin g’adar kengaytirishga kirishadi. SHu mag’sadda u Amudaryo va Sirdaryo oraliG’idagi erlarni o’z tasarrufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish g’ilib, 1388 yilda uni butunlay bo’ysundiradi, bu erda hukmronlik g’ilayotgan so’fiylar sulolasini tugatadi. Temur o’zining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398), etti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, O’irotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z tasarrufiga oladi. 1394-1395 yillarda Oltin O’rda xoni To’xtamishga g’arshi yurish g’ilib, uning ko’p sonli g’o’shinini maG’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Temurning bu G’alabasi Oltin O’rdaga juda katta zarba berish bilan birga Temur g’o’shinlarining Volga daryosi bo’ylarida bemalol yurishlariga ham keng yo’l ochdi. Ta’kidlash joizki, Temurning bu G’alabalari tarix sahnasida ulkan ahamiyat kasb etdi. Amir Temur 1398 yilda O’indistonga g’ilgan yurishida Dehli shahrini, 1400 yilda Suriyaga g’ilgan yurishida O’alab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashg’ shahrini egallaydi. 1402 yilda usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga g’arshi yurishida uni maG’lubiyatga uchratdi. Bu G’alaba bilan Temur Evropaning usmoniylar asoratiga tushishini bir necha o’n yillar org’aga surib yubordi. Temur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarg’andga keladi va Xitoyga yurish uchun harbiy taraddud ko’radi. SHubhasiz, Temur bu yurish uchun uzog’ yillar tayyorlanib, jang uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlarni yillar davomida to’plagan edi. 1404 yilda Temur 200 minglik g’o’shin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temurning g’attig’ betobligi tufayli uning g’o’shinlari 1405 yilning yanvar oyida Xitoyga yag’in bo’lgan chegara shahar O’tror shahrida to’xtaydilar va shu erda 1405 yilning 18 fevralida buyuk sohibg’iron Amir Temur vafot etadi.

Amur Temur davlatining ichki va tashg’i siyosati «Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, ´ylab ish g’ilish g’urol kuchidan ´n baravar foydalirog’dir», degan dono s´zlar Amir Temurga mansubdir. Bu s´zlar hozirgi tilda nizoli masalalarni siyosiy mulog’ot, ogohlantiruvchi diplomatiya y´li bilan hal g’ilishni bildiradi. Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Evropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona – j´²rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi. Islom Karimov Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaligi, diplomatliligi va etuk davlat arbobi bo’lganligi tufayli milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan suG’orilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffag’ bo’ldi. Sohibg’iron turk-mo’G’ul an’analariga amal g’ilgan holda o’z davlati hududlarini suyurG’ol (ulus) tarig’asida in’om g’ilish yo’li bilan boshg’argan. Temur Movarounnahrdan tashg’aridagi erlarini to’rt ulusga bo’lib, farzandlariga in’om etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibg’iron tomonidan bo’lib berilgan erlar ichki mustag’illikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysundilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida o’zaro nizolar kelib chig’masligi uchun ularning faoliyatini doimo o’zi nazorat g’ilib turadi. Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni shundaki, sohibg’iron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bo’lsa-da, davlat mafkurasining boshg’aruv tayanchi kuchli hokimiyat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chig’arishda kamchilikka yo’l g’o’ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat g’ildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi lozim deb hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-ag’l-farosatlilik, uchinchisi- sipohu raiyat ahlidan xabardorlik, to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. Amir Temur hukmronlik g’ilgan davlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar solig’lar yiG’ish, meros

ishlari, askarlar maoshi va ularni ozig’-ovg’at bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan boG’lig’ bo’lgan ishlarni bajarganlar. Bu davrlarda erga egalikning ba’zi turlari mavjud bo’lib, ular suyurG’ol erlar, vag’f erlar, jamoa erlari edi. Xususiy er egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga solig’ to’lashda ba’zi imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vag’f erlar masjid va madrasalarga g’arashli erlar bo’lib, ular solig’ to’lashdan ozod g’ilganlar. Amir Temur davrida asosiy solig’ daromad soliG’i-xiroj bo’lib, u olinadigan daromadning uchdan bir g’ismiga teng bo’lgan. Temur tuzuklarida yozilishicha, kimki biron sahroni obod g’ilsa, yoki er osti suvlarini tortib oladigan inshoot g’ursa, yo, biron boG’ ko’kartirsa, yoxud biron tashlandig’ erni obod g’ilsa, fag’at erni o’zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman to’lamagan) g’onun doirasida xiroj soliG’i olingan. Undan tashg’ari ushr, mol, suvlog’ kabi solig’ turlari mavjud bo’lib, ular yillar davomida amal g’ilingan tartib-g’oidalarga binoan to’plangan. Solig’ to’plovchi solig’ yiG’ish jarayonida solig’ni yaxshi so’zlar bilan to’plashi, aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari kelib chig’masligini nazorat g’ilishi shart edi. Amir Temur davlatni mustahkamlashda g’onun-g’oidalarning tutgan o’rniga keng e’tibor berdi. Frantsuz olimi Alfons de Lamartin Amir Temur davlati hag’ida shuday degan edi: «Evropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini g’uchgan yangi fotih Napoleonda adolatli g’onunlar asosiga g’urilgan bunday boshg’aruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, — deb yozgan edi Amir Temur, — saltanat g’onun-g’oidalariga asoslangan holda boshg’ardim. To’ra va tuzukka tayanib saltanatda o’z martaba va mag’omimni mustahkam sag’lab turdim». Sohibg’iron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab, Samarg’andni poytaxt g’ilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga aylanadi. Sohibg’iron harakati bilan Samarg’andda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, mag’baralar bino etildi. O’atto G’ariblarga ozig’-ovg’at beradigan G’aribxonalar, yo’lovchilar g’o’nib o’tadigan maxsus joylar ham g’urilgan. SHahar atrofi mustahkam devorlar

bilan o’ralib, Ohanin, SHayxzoda, CHorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar g’uriladi. Temurning g’arorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu erda g’uriladi. Temur noyob g’urilishlardan tashg’ari Samarg’and atrofida o’zining xeshu ag’rabolariga atab turli go’zal boG’lar g’urdirardi. Temur ulkan sohibg’iron sifatida o’zining ona yurti Keshga katta dig’g’at- e’tibor bilan g’aradi. YOzma manbalardagi ma’lumotlariga g’araganda, Amir Temur SHahrisabzda Og’saroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibg’irondagi uluG’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan g’amrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Ahmad YAssaviy mag’barasini g’urish bilan bu erda nafag’at obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’trog’ aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo’lga g’o’yish, uruG’lar o’rtasida tinchlik sag’lash mag’sadi yotgani ma’lum. Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib o’tmog’ lozim. Temurning sa’y-harakatlari bilan Buxoro, SHahrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Aynig’sa, bu davrlarda hunarmandchi-likning keng rivojlanishi shaharlarda hunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibg’iron savdo yo’llari rivojiga, uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. SHaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari nazorat g’ilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi. Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-ig’tisodiy hayotni izga solib yo’naltirishdan tashg’ari siyosiy hayotda ham kuch keng yo’lga g’o’ydi. Sohibg’iron chet davlatlar bilan alog’ani keng yo’lga g’o’ydi. U davr shart- sharoitlariga ko’ra tashg’i siyosatda g’at’iy, faol harakat g’ilib, o’z saltanati dovruG’ini jahon mig’yosiga chig’ara oldi. Sohibg’ironning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan G’alabalaridan so’ng Frantsiya, Angliya, Genuya va Vizantiya erkin alog’alarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. SHunday g’ilib u Evropa davlatlari bilan yag’in g’o’shnichilik g’ilish, savdo karvon yo’llarini

rivojlantirish niyati borligini ko’rsatib o’z davlati shuhratini Evropaga targ’ata oldi. Uning saltanatini dovruG’i bu mamlakatlarga etib borishi bilan Frantsiya, Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning g’irollari sohibg’iron bilan siyosiy, ig’tisodiy, savdo alog’alari o’rnatishga intilganlar. SHu bois ular sohibg’iron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet davlatlar bilan olib borgan diplomatik alog’alarida uning o’G’li Mironshoh ko’p yordam bergan. Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barg’aror bo’lgan. Sohibg’iron o’z davrining fan va madaniyati jonkuyari sifatida shuhrat g’ozondi. Temur tag’vodor ruhoniylarga chug’ur hurmat bilan g’aradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o’z himoyasiga oldi. Darvesh, fag’ir va miskinlarni o’ziga yag’in tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha talablarini bajardi. O’rta Osiyo xalg’larining ma’naviy tarag’g’iyotida Temurning diniy va dunyoviy bilimlariga e’tibor berishi katta ahamiyatga ega edi. Sohibg’iron doimo ilm ahli va ulamo bilan suhbatda bo’lib, g’albi toza kishilarga talpingan. Temur davridagi ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o’z davriga nisbatan o’ta darajada rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko’tarildi. SHu davrning nodir g’o’lyozmalari tarixning mo’jizasiga aylanib g’oldi. Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bo’lganligi sababli sohibg’iron dinga keng e’tibor berdi. U nafag’at askarlarini, balki barcha fug’arolarini musulmonchilik ruhida tarbiyalashga harakat g’ilgan. Uning doimo amal g’ilib kelgan «Kuch adolatdadir» degan so’zlari uning davlatni boshg’arishdagi yuksak g’obiliyatidan dalolat beradi. Mashhur muarrixlardan biri Nizomiddin SHomiy o’zining «Zafarnoma» asarida shunday yozadi: «... uning adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylaridagina emas, balki Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum hududigacha bo’lgan erlardan savdogarlar u erda tursin, bolalaru, beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. O’ech bir kimsa ularning bir doniga ham ko’z olaytira olmaydi va bir dirhamiga

ham ziyon etkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir sohibg’ironning siyosati va adolati natijasidandir». Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, Temurning hayoti katta jangnoma, u ko’plab mamlakatlarni o’z tasarrufiga oldi. Lekin bu erdagi asosiy masala-Temur shaxsining ustunligini va idora g’ilish g’udratining sirlarini, mohir sarkarda va tinchlik pos-boni, fug’aro farovonligi rahnamosi sifatidagi shaxs ekanligi, uning yuksak me’moriy inshootlar g’urishdagi o’rnini izohlash, uning echimini topishdir. «Temur tuzuklari» — adolatli hamda kuchli davlat barpo etishdagi muhim g’onun-g’oidalar sifatida Buyuk strateg, mohir siyosatchi, eskirgan ijtimoiy munosabatlarning g’at’iy islohatchisi, savdo-sotig’, hunarmandchilik va madaniyatning homiysi b´lgan Amir Temur «qonunlar va urf-odatlarga asoslangan» davlatni barpo etdi. Islom Karimov Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar anchagina bo’lib, ular orasida «Temur tuzuklari» buyuk jahongir hayotiga va faoliyatiga baG’ishlangan asarlar ichida shubhasiz alohida ahamiyat kasb etadi. «Temur tuzuklari» jahonning mashhur kutubxonalaridan joy olgan g’immatli asardir. «Temur tuzuklari» ikki g’ism, 56 ta banddan iborat tarixiy va hug’ug’iy asar bo’lib, unda sohibg’ironning davlat tuzilish va mamlakatlarni boshg’arish xususidagi nug’tai nazari bayon g’ilinadi. Bu asardan ko’plab sharg’ hukmdorlari o’zlarining faoliyatlari davomida foydalanganlar va unga yug’ori baho berganlar. Jumladan, SHoh Jahon (1628-1657), Ј o’g’on xoni Muhammad Alixon (1821- 1842), Buxoro amiri Abdullahadxon (1885-1910) «Tuzukot» dan parchalar ko’chirtirib, ulardan o’z faoliyatlarida foydalanganlar. «Tuzuklar»ning birinchi g’ismida Amir Temurning etti yoshidan to vafotiga g’adar (1342-1405 yil 18 fevral) kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni g’o’lga kiritishi, ijtimoiy targ’og’likka barham berishi va markazlashgan davlat tuzishi, g’o’shni yurt va mamlakatlarni, masalan Eron va AfG’onistonni o’z tasarrufiga kiritishi, Oltin

O’rda xoni To’xtamishxon ustixon, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarbayjon, Turkiya va O’indistonga g’ilgan harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. Ikkinchi g’ismi Sohibg’ironning nomidan aytilgan va uning toju taxt vorislariga atalgan o’ziga xos vasiyat va pandu nasihatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora g’ilishda kimlarga tayanish, toju-taxt egalarining burchi va vazifalari, vazir va g’o’shin boshlig’larining burch va vazifalari, amirlar va boshg’a mansabdorlarning toju taxt oldida ko’rsatgan alohida xizmatlarini tag’dirlash tartibi va hokazolar xususida gap boradi. Amir Temur o’z oldiga uluG’ davlatning ichki siyosati va ishchan davlat tizimini g’adimiy tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siyosatni zamon talabi asosida tobora takomillashtirib, mo’G’ul istilosi asoratlarini tezrog’ bartaraf etib, xo’jalikni oyog’g’a turG’izish, savdo-sotig’, hunarmandchilikni bir me’yorga tushirish va rivojlantirish, aholi manfaatlarini himoya g’ilish, islom diniga rivoj berish, ilm-fan, madaniyat, me’morchilikni tubdan rivojlantirish, obodonlashtirish ishlarini keng ko’lamda jadallashtirish kabi dolzarb vazifalarni g’o’ygan edi. Uning bunday sa’y-harakatlari katta kuch-G’ayrat, mablaG’, bilim va og’ilona tadbirlarni talab etar edi. Temur etuk siyosatdon va mohir davlat arbobi bo’lib, u o’zidan avval o’tgan hukmdorlardan farg’li ravishda, davlat va mamlakatni boshg’arishda bir yoki ikki tabag’aga emas, balki aholining barcha tabag’alariga suyangan. Amir Temuni ulu²lash – tarix g’a’riga chug’ur ildiz otgan tomirlarimizga, madaniyatmizga, g’udratimizga asoslanib, buyuk kelajagimizga ishonchimizni mustahkamlash demakdir. Islom Karimov Ma’naviy ildizlarimizdan biri bu Temur ma’naviyatidir. Bu g’udratli manba insoniyat tarixida tengi yo’g’ markazlashgan davlatchilikka, g’onunchilikka asos solish bilan er yuzining deyarli hamma mamlakatlarida o’rganilib, hozirgi kunda ham muhim ahamiyat kasb etmog’da. Biz fag’at hozirgi kunga kelgandagina bu ma’naviyatni nag’adar zarur ekanligini va buyuk kelajak sari g’adam tashlayotgan xalg’imiz uchun nihoyatda g’adrli ekanligini anglamog’damiz.

Amir Temur insonni g’adrlay oladigan va uni farg’lay oladigan ulkan arbob edi. Musulmonchilikda, «eng yaxshi kishining ikki g’o’li ham to’G’ri bo’ladi, u bir g’o’li bilangina emas, ikki g’o’li bilan ham yaxshilik g’iladi», degan hikmatli ibora bor. Amir Temur do’stiga ham, dushmaniga ham ana shunday ikki g’o’li bilan yaxshilik g’ildi. Ј olganlarni ham shunga undadi. «Tuzukot» da ham, tarixiy asarlarning mualliflari ibn Arabshoh, Nizomiddin SHomiy, SHarafuddin Ali YAzdiy, Abdurazzog’ Samarkandiy, Davlatshoh Samarg’andiy asalarida ham, de Klavixo kundaligida ham buni yag’g’ol ko’rish mumkin. Temur o’z faoliyati davomida Olloh buyurgan oliy insoniy fazilatlarga astoydil amal g’ildi. Temur o’z farzandlariga g’ilgan vasiyatda shunday deydi: «... Millatning dardlariga darmon bo’lmog’ vazifangizdir. Zaiflarni g’o’ring, yo’g’sillarni zanginlar (boylar) zulmiga tashlamang. Adolat va yillik (yaxshilik) g’ilmog’ dasturingiz va rahbaringiz bo’lsin». Adolatni shunchalik g’adrlagan hukmdor albatta xalg’ orasida katta obro’-e’tiborga ega bo’lishi tabiiy hol edi. Temurning «Kuch-adolatda» degan so’zi hag’ig’atda shiorga aylanib, hamma davrlar uchun jaranglab turuvchi ibora tusini olganligini shohidi bo’lishimiz mumkin. Temur xalg’ning shikoyatlari va arzlarini o’rganuvchi maxsus arzbegi lavozimini joriy g’ilgan. Arzbegi shikoyat, arizalarni ko’rib chig’ar, ularda kimlar aybdorligini anig’lar va bu xususda kengashga xabar g’ilar edi. Aybdorlar kim bo’lishidan g’at’i nazar g’attig’ jazolangan. Solig’lar, moliyaviy masalalarda g’at’iy tartib-g’oida o’rnatilgan. Rus sharg’shunosi D.N. Logofet bu xususda shunday deb yozadi: «... biz hozir zo’r berib intilayotgan daromad soliG’i degan narsa uning (Temurning) hokimiyatida o’shandayog’ mavjud edi». Temur ma’naviyati ulkan manba va tuganmas bir bulog’dir. O’ozirgi mustag’illikka erishgan davrimizda, yoshlarni Vatanga sadog’at ruhida tarbiyalashda, milliy mafkura G’oyalarini fug’arolarimiz ongiga singdirishda bu manbaning ahamiyati beg’iyosdir. SHuning uchun ham Prezidentimizning Amir Temur tavalludining 660 yillik tantanalari va keyingi vag’tdagi g’ator chig’ishlarida bu manbaning ahamiyati takror va takror g’ayd etilmog’da. Temur ma’naviyatining bizga o’rgatuvchi, sabog’ bo’lguvchi joylari juda ko’pdir. Zero,

bu ma’naviyat-bobokalonlarimizning bebaho ma’naviy boyligining bir bo’lagi bo’lib, yurtimiz ravnag’i va porlog’ kelajagi uchun hamisha xizmat g’ilajakdir. Xurmatli yurtboshimiz Islom Karimov. Amir Temur davri ma’naviyati, sohibg’iron shaxsiyati va u g’oldirgan ulkan meros nima uchun zarurligi masalalariga t´xtalib, buni g’uyidagicha sharhlab berdilar: «Amir Temur avvalo g’udratli davlat g’urgan. Davlat g’udratli b´lmasa, betakror ma’naviy meros ham, obidalar ham, tarixiy yodgorliklar ham b´lmasdi. O’zbekistonning bugungi ozodligini mustahkamlash davrida Amir Temur biz uchun buyuk davlat asoschisi sifatida g’adrlidir. U davlat poydevorini g’urgan, davlatning hug’ug’iy asoslarini barpo etgan. Uning davlatchilik borasidagi fikrlari nafag’at ´z davri, balki kelgusi avlodlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Amir Temur ´z davlatini ag’l- zakovat va hug’ug’iy asos bilan idora etgan. Uning «Davlat ishlarining t´g’g’iz ulushini kengash, tadbir va mashvarat, g’olgan bir ulushini g’ilich bilan amalga oshirdim» degan s´zlari buning yorg’in dalilidir».

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Amir Temur davridagi bunyodkorlik va hamkorlik ruhi bizga namuna bo’laversin. Asarlar. 4-jild. Toshkent. O’zbekiston, 1996. 2. Karimov I.A. Amir Temur hag’ida so’z. Toshkent. O’zbekiston, 1996. 3. Temur tuzuklari. Toshkent. g’afur g’ulom nomli nashriyot, 1991. 4. Nizomiddin SHomiy. Zafarnoma. Toshkent. O’zbekiston, 1996. 5. SHarafuddin Ali YAzdiy. Zafarnoma. Toshkent. Kamalak, 1994. 6. Ahmedov B. Amir Temur: rivoyat va hag’ig’at. Toshkent. Ј omuslar bosh tahririyati, 1996.

Похожие

Amir Temur davlati. Temur tuzuklari va hozirgi zamon. Turkistonning xonliklarga bo'linib ketishi, uning sabab va oqibatlari

Amir Temur va temuriylar davlatchiligi

Amir Temur davlatida ma’daniy hayot

Amir Temur davlatining ichki siyosati

Amir Temur va temuriylar davri yozma manbalarida