Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari - Водное хозяйство - Рефераты

Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1566.5 KB

Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari Reja: 1. Gidrotexnika inshootlari qurilishining qisqacha tarixi 2. Gidrotexnika inshootlarini sinflanishi 3. Suv inshootlari bo‘g‘ini va suv inshootlari tizimi 4. Gidrotexnika inshootlariga ta’siri etuvchi omillar

Gidrotexnika inshootlari qurilishining qisqacha tarixi Yer yuzining dehqonchilik uchun yaroqli kattagina qismida, shu jumladan Markaziy Osiyoda ham nam tanqisligi mavjud va shu boisdan insonlar, qadim zamonlardan boshlab, tabiiy omillar nomutanosibligini tuzatish hamda yerlarni suv bilan ta’minlanganligini oshirish uchun juda ko‘p kuch va mehnat sarf qilib kelgan. Markaziy Osiyoning jug‘rofiy joylashgan o‘rni, uning arid iqlimi, ya’ni havoning o‘ta quruqligi, yozning issiq va yog‘insiz bo‘lishi, qishning nam va sovuq kelishi, ya’ni iqlimning keskin kontinental ekanligi va o‘simliklar vegetatsiyasi davrida atmosfera yog‘inlari kam bo‘lishi sababli bu yerlarda sug‘orish yo‘li bilan dehqonchilik qilish taqozo etgan. Respublikamizda amalga oshirilayotgan sug‘orma dehqonchilik tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi, yani u qariyb 10 ming yillik tarixga ega. Sug‘orish bilan bog‘liq kanallar va inshootlar qurish ishlari Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolari vodiysida qadim zomonlardan boshlab olib borilgan. Mavjud tarixiy ma’lumotlar va arxeologik qazishmalar natijalariga ko‘ra, Markaziy Osiyoda sug‘orish ishlari bilan eramizdan avvalgi IX-VII asrlarda ham ota - bobolarimiz shug‘ullanishgan. qadimgi Baqtriya, Sug‘diyona, Xorazm davlatlari, Farg‘ona vodiysida sug‘orma dehqonchilik bilan sho‘g‘ullanganligi, sug‘orish tarmoqlari va suv saqlash inshootlarini qurganligi bunga misol bo‘ladi. Misol uchun Zarafshon daryosida bundan 2,5 ming yil avval qo‘l kuchi bilan bunyod etilgan va hozirgacha saqlanib qolgan Darg‘om kanalini olib qaraydigan bo‘lsak, ajdodlarimiz zukko mirob bo‘lganligiga ishonch hosil qilamiz. Bundan tashqari, Zarafshon daryosidan suv oluvchi qadimiy va hozirgi paytda ham foliyat ko‘rsatayotgan Narpay, Mirzaariq, Shohrud, Vobkent, Pirmast, Sultonobod va boshqa ko‘pgina kanallarni sanab o‘tish mumkin. Qadimiy davrda ko‘pgina davlatlarning poytaxtlari daryo yoki kanal bo‘yida barpo etilgan. Masalan Darg‘om kanali Samarqand (Marokand) ni suv bilan ta’minlagan bo‘lsa, Shohrud kanali Buxoro shahri ichidan o‘tgan.

Olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalarilari shuni ko‘rsatdiki, Amudaryoning quyi qismida irrigatsiya tarmoqlarini eng rivojlangan davri eramizdan avvalgi VI asrdan to eramizning III asrlarigacha bo‘lgan vaqtga to‘g‘ri keladi. Saqlanib qolgan tarixiy hujjatlarga ko‘ra, Xorazm voxasi Markaziy Osiyoda sug‘orma dehqonchilik bilan sho‘g‘ullanish maqsalila qurilgan eng qadimiy gidrotexnik inshootlar tizimiga ega bo‘lgan hudud hisoblanadi. Fikrimizning dalili sifatida Amudaryodan Xorazmning o‘ng qirg‘og‘idan to Sultoniztog‘ balandligigacha bo‘lgan joylarni sug‘orish uchun eramizgacha bo‘lgan birinchi ming yillikning o‘rtalarida qurilgan Gauxvar (Gavhar) kanalini keltirish mumkin. Eramizning I asrlarida Sultoniztog‘ yon bag‘irlarini sug‘orish uchun Tuproqqal’a kanalidan suv oluvchi kattagina tarmoq qurib bitkaziladi, G‘aznaobod-Chermen-Yab kanalidan sug‘oriladigan yerlar ko‘lami kengayadi, IIIasrda g‘arbiy qiyot kanali qurib bitkaziladi, IV asrda Guldursin va Berkut qal’a kanallari atrofida vohalarda sug‘orma dehqonchilik ishlari yo‘lga qo‘yiladi. IX asrda Gurganj (ko‘hna Urganch), G‘aznaobod (Madra) kanali quyi qismida dehqonchilik tiklanadi, Amudaryoning quyi deltasi rayonlarini irrigatsiya o‘zlashtirishi boshlanadi. Shu davrda Shovot (Shoxobod) va Buve kanallari qurilgan, X asrda Amudaryoning chap qirg‘og‘ida Xiva kanalidan ikkita tarmoq kanallari bunyod etilgan. VIII asrda suv ko‘tarib beruvchi qurilmalarning dastlabki vakillari- chig‘iriqlar (rasmlar) Xorazmda birinchi bo‘lib ishlatilgan.

rasm. Suv chiqaruvchi chig‘ir. rasm. Suv ko‘taruvchi chig‘ir. Shuningdek, VIII asrdan Markaziy Osiyoda korizlar yordamida yer osti suvidan sug‘orish maqsadida foydalanish (rasmlar) amalga oshirigan.

rasm. Koriz sxemasi: 1 – quduq; 2 – tunnel qismi; 3 – chiqish qismi (otverstiye). rasm. Koriz qudug‘i va undan suv chiqadigan joyi. Koriz – yer ostidan o‘tkazilgan murakkab suv inshootidir. Bunday irrigatsiya inshootini qurish nixoyatda og‘ir va murakkab bo‘lgan. U mashaqqatli qo‘l

mehnatidan tashqari yer osti suvlari to‘planadigan qatlamni yil mavsumlarida bu suvlar sathida ruy beradigan o‘zgarishlar va koriz chiqariladigan joy relyefidagi nishablikni juda aniq belgilashni talab etgan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra XII-XIII asrlarga kelib Xorazmda irrigatsiya ishlarining biroz jonlanganligini guvohi bo‘lamiz: G‘aznaobod (g‘azavot) kanali Chermen – Yab arig‘i orqali Shohsanamgacha, Girya kanali Qavatqal’a rayonigacha yetkaziladi. Markaziy Osiyoda qadimiy va eng yirik kanal hisoblangan Toshsaqa kanali o‘zining tarmoqlari hisoblanmish Shovot, Polvon va G‘azovot kanallari ayni kunlarda ham faoliyat ko‘rsatayotganligini aytib o‘tish mumkin. Toshkent vohasidagi sug‘orish tizimlari asosan Chirchiq va Angren daryolarida qurilgan. Grek tarixchilarining ta’kidlashicha, Toshkent atrofidagi yirik kanallar eramizdan avvalgi III - II asrlarda ham mavjud bo‘lgan. Shosh vohasi shimoli - g‘arbdan ko‘chmanchi qabilalar hujumidan qadimiy Bo‘zsuv arig‘i va salobatli devor bilan himoyalangan edi, mazkur ariq shu kunga qadar saqlanib qolgan. Qadimiy kanallar masalan, Zax, Salor kanallari islom dini kirib kelgunga qadar bo‘lgan nomlari bilan atalib kelinmoqda. Sirdaryo daryosining o‘rta oqimida ikkala qirg‘oq bo‘ylab yirik sug‘orish kanallari, shahar va qishloqlar izlari qolgan bo‘lib, bundan 700...800 yil avval bu yerlar kanallar bilan sug‘orilishi natijasida voha gullab yashnagan. Aris daryosining Sirdaryoga qo‘yilish joyida esa qachonlardir yirik savdo markazi bo‘lgan O‘tror shahri qurilgan bo‘lib bugungi kunda uning xarobalari yastanib yotibdi. Farg‘ona vodiysida dehqonchilik qilish madaniyati asosan Chotqol va Farg‘ona tog‘ tizmalaridan oqib tushadigan suvlardan shakillaniladigan Norin va Qoradaryo daryolarining qirg‘oqlarida rivojlangan. Eramizgacha bo‘lgan X asrlarda bu daryolarni suvidan yerlarni sug‘orish uchun foydalanilgan. Farg‘ona vodiysida joylashgan daryolarning bo‘ylarida yirik qishloq va shaharlar: Kosonsoyda Kosonsoy va Axsikent; Marg‘ilonsoyda Marg‘ilon; Isfarasoyda Isfara; Xo‘jabaqirgansoyda Xo‘jand; Oqbura daryosida O‘sh kabi shaharlar bunyod etilgan.

Keyinroq barpo etilgan shaxarlarga esa So‘x daryo bo‘yida yuzaga kelgan Qo‘qon (200 yil avval), Namangansoyda esa Namangan (350 yil avval) shaharlarni misol keltirishimiz mumkin. Taniqli sharqshunos olim V.V.Bartoldning fikriga ko‘ra, Farg‘ona vodiysidagi kanallar Xorazm vohasidagi, Zarafshon va Chirchiq daryo-lariga qurilgan inshootlarga nisbatan ancha keyinroq, ya’ni XVI - XVII asrlarda paydo bo‘lgan. Uning yozishicha ana shu davrda Qoradaryo va Norin daryolaridan kanal qazib chiqarilgan. Qo‘qon xonlari davrida qurilgan kanallardan sug‘orilgan maydonlar o‘z o‘lchamiga ko‘ra, Turkiston tarixida beqiyos o‘rin tutadi. Biroq, Markaziy Osiyoda tez-tez bo‘lib turgan qirg‘inbarot urushlar, nizomlar va kelishmovchiliklar sug‘orish tizimlari va shahar, qishloqlarni vayronaga aylantirgan. Birgina necha asrlarga iz qoldirgan XIII asrdagi Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ul bosqinchilari yurishlarini esga olish kifoya. Ularning istilosi tufayli yuzlab shahar va qishloqlar vayron qilindi, irrigatsiya inshootlari, shu jumladan Amudaryodagi to‘g‘on buzib tashlandi, natijada Xorazmshohlar davlati poytaxti bo‘lgan Gurganj shahri suv ostida qolib ketdi. Olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Jizzax va Samarqand viloyatlari territoriyasida suv omborlari barpo qilish maqsadida toshdan qurilgan bir nechta to‘g‘onlar qoldiqlari topildi. Mazkur to‘g‘onlar ishlash tamoyiliga ko‘ra, hozirgi qurilayotgan suv omborlaridan farq qilmasligi o‘sha davrlarda ham ajdodlarimiz bu sohada malakaga ega bo‘lgan mutaxassislar bo‘lganidan dalolat beradi. Nurota, Forish va qo‘shni tuman hududlaridagi soylarda suv ombor-lari bunyod etish maqsadida qurilgan to‘g‘onlarni uchratish mumkin. Misol tariqasida Forish tumanida X asrda Osmon soyida qurilgan Xon to‘g‘onini, Kattaqo‘rg‘on tumanida XII asrda qurilgan g‘isht to‘g‘onni va Nurotaning sharq tomonidagi Axchop soyida qurilgan Abdullaxon to‘g‘onlarini keltirish mumkin. Xon to‘g‘oni ikki tomoni qattiq tog‘ jinslaridan iborat bo‘lgan Osmon soyining tor yerida barpo etilgan bo‘lib, uning uzunligi 50 m, balandligi esa 15,2 m ni tashkil etgan (rasm).

rasm “Xon” to‘g‘oni qoldiqlari. Xon to‘g‘onini qurishda qattiq tog‘ jinslari (toshlar) ishlatilgan, ular ganch yordamida birlashtirilgan. Suv omboridagi suv sathi uzunligi 700 m, to‘g‘on oldidagi kengligi 50 m, suv dami yetib borgan yerdagi kenglik 200 m ga teng bo‘lib, hajmi 1,5 mln. m3 ni tashkil qilgan. Bu esa Kaltepa cho‘lidagi 2...3 ming ga yerni sug‘orish imkonini bergan. Toshqin vaqtida to‘plangan suvlarni suv omboridan chiqarish va undan ekinlarni sug‘orish maqsadida foydalanish uchun to‘g‘onning o‘ng tomoniga, qirg‘oqqa yaqin qilib ravoq shaklida kengligi 50 sm va balandligi 7 m bo‘lgan quvur o‘rnatilgan. To‘g‘on hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan, biroq suv ombori asrlar davomida Osmon soyidan oqib kelgan tosh va loyqa hisobiga o‘z hajmini yo‘qotgan. Abdullaxon to‘g‘oni XVI asrda qurib bitkazilgan bo‘lib, o‘zining tuzilishi va konstruksiyasi jihatdan juda hayratlanarlidir. To‘g‘onning balandligi 15 m, ustki qismining uzunligi 73 m, eni 4,5 m, tag qismining uzunligi 73 m va eni 15 m ni tashkil etadi. To‘g‘on oldidagi suv chuqurligi 15 m bo‘lganida suvning dami 1250 m masofagacha suv omborida to‘plangan suv 2,5...3,0 ming ga yerni sug‘orish imkonini bergan (rasm).

rasm. “Abdullaxon” suv ombori to‘g‘onining qoldig‘i. Abdullaxon to‘g‘oni ortiqcha suvlarni chiqarib yuborgich (tashlama) vazifasini bajargan. Sug‘orish ehtiyojlari uchun esa suv omboridan suv chiqarish boshqariladigan quvurlar orqali amalga oshirilgan. Mazkur to‘g‘on hozirgi paytgacha saqlanib qolgan (rasm). XIX asr o‘rtalarida, hozirgi O‘zbekiston hududida Buxoro amirligi. Qo‘qon va Xiva xonliklariga tegishli ma’muriy hududlar mavjud bo‘lga. Bu hududlarda 3,5 millionga yaqin aholi istiqomat qilgan. Aholining 90 % qishloq xo‘jaligi – dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Usha davrdagi so‘g‘oriladigan yerlar maydoni 1,6 – 1,8 millionga yaqin bo‘lganligi taxmin qilinadi. Demak, o‘sha davrda jon boshiga o‘rtacha 0,45 – 0,5 ga sug‘oriladigan yer maydoni to‘g‘ri kelgan.

rasm. “Abdullaxon” suv ombori to‘g‘onining bugungi kundagi holati. O‘tgan asrlarda kanallarning bosh inshooti muhim strategik ahamiyatga ega bo‘lgan, u ehtiyotlik bilan qo‘riqlangan, chunki ularni egallab olish yo‘li bilan sug‘orish tizimini suvsiz qoldirib, aholini bo‘ysun-ishga majbur qilgan. Misol uchun X asrda Darg‘om kanalini boshini qo‘riqlash Vargsar qishlog‘i aholisiga topshirilgan, ular o‘z navbatida yer solig‘idan ozod qilingan (Bertold, 1965). O‘tgan asrlarda qurilgan gidrotexnika inshootlar loyihasiz, hashar usuli bilan qurilgan, ularning qurish muddati cho‘zilib ketgan, inshootlarni texnik holatini kuzatish, ularga texnik xizmat ko‘rsatish (texnik qarov) yetarli bo‘lmaganligi sababli, ular bahorgi birinchi sel va toshqin oqibatida buzulib ketgan. XIX asrga kelib Rossiya imperiyasi paxta yetishtirishni oshirish maqsadida, yangi kanallar qurish yo‘li bilan, Mirzacho‘lda (1869 y) va Farg‘ona vodiysida (1887 y) qo‘shimcha yerlar o‘zlashtirishga harakat qilishgan. Sug‘orma dehqonchilik rivojlangani sari unga bog‘liq bo‘lgan muammolar ham paydo bo‘la boshlagan, yani dalalari yonma-yon bo‘lgan va bir ariqdan suv ichadigan dehqonlar o‘rtasida suv ustida har xil nizolar kelib chiqa boshlagan.

Qadim davrda suvni ta’qsimlash masalasida janjal ko‘tarilganda ularni shariat qoidalar va yo‘l - yo‘riqlardan foydalanib yechishga xarakat qilingan. Shunday qoidalardan biri tarixshunos Davletshinning «Suvdan foydalanish va yerdan foydalanish sohasida musulmon (shariat) huquqshunosligining ko‘rsatmalar majmun» asaridir. Muallif qo‘l yozmani tuzishda, o‘rta asrlarda yashab o‘tgan, fikx ilmining yirik namoyanlaridan Fatx al - Qodir, Ibn Abidin, Shayx Ilyos va boshqalarning asarlariga murojat qilgan. Shuningdek, o‘rta asrda yashab o‘tgan Fatxal - Kodir asari ham suv muammolarini yechishga bag‘ishlangan. Kitoblar o‘sha davrda arab tilida chop qilinganligi sababli ulardan foydalanish, aholisi arab tilini bilmaydigan davlatlarda, mushkul bo‘lgan. Shu sababli, yuqorida nomlari takidlangan kitoblarda keltirilgan shariat ko‘rsatmalarining eng asosiylari – xayotda tez-tez uchrab turadigan xolatlar va munosabatlarga bag‘ishlanganlari, shariat bilimdonlari tomonidan o‘z tillariga ag‘darilgan. Bu ko‘rsatmalar maxalliy aholining turmush tarzida, ulf - odatlarida o‘zaro munosabat-larida o‘z aksini topgan va «Odat» nomi bilan avloddan avlodga og‘izaki o‘tib kelgan. Suvdan foydalanish sohasida «Odat» nomi bilan atalmish shariat ko‘rsatmalari tarkibiga quyidagilar kirgan: - daryo va ko‘llarning suvini ko‘pchilikka tegishliligini tan olish; - suvni yersiz sotilishini ma’n qilish; - manbada suv kamchil bo‘lgan xollarda uni insof bilan hammaga barobar (yer maydoniga mutanosib) bo‘lish; - suvni ariqlarga bo‘lganda ulushlarga (ayni vaqtda manbadan oqib o‘tayotgan suv miqdoriga mutanosib ravishda) asoslanish yoki navbat bilan (ariqda suv yetishmaganda) ma’lum vaqt foydalanish; - har bir suvdan foydalanuvchining o‘z shaxsiy mehnat va kerakli qurilish ashyolari bilan irrigatsiya ishlarida (qurishda, tozalashda) qatnashishi, uning burchi ekanligini tan olish; - suvdan foydalanishni o‘z-o‘zini boshqarish prinsipida amalga oshirilishi;

nisbatan ko‘p suv talab qilganligi uchun sholi eqiladigan maydonlarni chegaralash, ma’lum ariqlar tizimidan suv ichadigan barcha suvdan foydalanuvchilarning roziligi bilangina sholini ekishga ruhsat berish; -o‘zgalar yerlaridan ariq o‘tkazganda bundan keladigan zararlarni yer egalariga to‘lash majburiyati va boshqalar. To‘la bo‘lmasa ham ushbu ko‘rsatmalardan ko‘rinib turibdiki, ota-bobolarimiz mavjud suv resurslaridan insof bilan, oqilona foydalanishga xizmat qiluvchi, ko‘pchilikning manfaatlariga mos tushadigan xayotiy qoida va tadbirlarni yarata bilganlar. Daryolardan ariqlar orqali oqizib kelgan suvni suvdan foydalanuvchilar o‘rtasida adolatli bo‘lishda, suv o‘lchov asboblari xali noma’lum bo‘lgan davrlarda «bir tegirmon, yoki ikki tegirmon suv», yoki ko‘za «suv» yoki «mardikurak» atalmish prinsiplarda o‘zaro taqsimlangan. Bunday taqsimlash usuli o‘tgan asrning 20-30 yillarigacha Markaziy Osiyo davlatlarida, jumladan O‘zbekiston xududidagi yerlarda ariq oqsoqoli, mirob va to‘g‘onchilar tomonidan qo‘llanilib kelingan. Ariq oqsoqoli, mirob yoki to‘g‘onchi bir tomondan shu nom bilan ataluvchining lavozimi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu uning bilimi va tajribasi uchun berilgan unvon ham hisoblangan. Mirob ma’lum bir ariqdagi suvni xaydab kelish va uni suvdan foydalanuvchilarga bo‘lib berish, tashkiliy ishlarda (ariq qazish, inshoot qurish, tozalash va ta’mirlash) dehqonlarga yaqindan yordam berishi kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Mirob mahsus amaliy bilim va tajribalardan tashqari shariat qonun - qoidalaridan xabardor va dexqonlarni boshini qovushtirib ishlatish ko‘lidan keladigan qobiliyatga ega bo‘lishi lozim bo‘lgan. Ariq oqsoqoli odatda bir nechta qishloq yerlariga suv beradigan yirik kanal (ariq) boshida to‘rgan, uning qo‘l ostida bir nechta miroblar o‘z ariqlarida ish boshilik qilganlar. Ariq oqsokoli lavozimiga miroblar ichidan eng obro‘li va ish bilarmoni tanlab olingan. Shuningdek, sug‘orish tizimida «To‘g‘onchi» lavozimi ham mavjud bo‘lgan, bu lavozimga saylangan kishi asosan to‘g‘on qurish bilan mashg‘o‘l bo‘lgan. Ular «sepoya» (rasm), «chorpoya», «qora buyra» kabi moslamar yordamidan manbadan suv olish ishlariga bevosita rahbarlik qilganlar.

Turkiston o‘lkasida Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati davrida ham sug‘orish turmoqlaridan foydalanish maxalliy urf - odatlar asosida amalga oshirilgan. Faqat «Irrigatsiya amaldorlari, uyezd boshliqlari ariq oqsoqollari va miroblarning huquqlari va vazifalari to‘g‘risida ko‘rsatmalar» ishlab chiqilgan. Ariq oqsokollari harbiy gubernator tomonidan tayinlangan. Chor Rossiyasining Turkiston o‘lkasida, so‘g‘oriladigan maydonlarni ko‘patirish maqsadidagi xarakatlari maxalliy xalqlar xayotida ma’lum darajada ijobiy rol o‘ynagan. rasm. Daryo o‘zaniga sepoya o‘rnatish. Bu davrlarda Turkiston o‘lkasiga Chor Rossiyasi va boshqa Yevropa mamlakatlaridan, turli sohaga mansub yuqori malakali mutaxassis olimlarning katta guruhi ko‘chib kelib faoliyat ko‘rsata boshladi. Ular O‘rta Osiyoga Yevropa madaniyatini, ilmiy tarraqiyotini va o‘sha davrda ilg‘or hisoblangan texnikalarni ham olib keldilar. Ayniqsa ular tomonidan irrigatsiya sohasiga ilk bor irrigatsiya inshootlarini loyiha va smetalar asosida qurish; loyihalashni dala - qidiruv ishlari natijalariga tayangan holda amalga oshirish tajribasini qo‘llay boshladilar. Ular tomonidan gidrotexnik inshootlarni qurishda yangi qurilish materiallari beton, temir beton va metal konstruksiyalar ishlatila boshlandi, daryolarning gidrologiyasi, ob - havoni

o‘rganish stansiyalarini qurish; yerlarning tuproq tarkibi va ekinlarni gidromodulini o‘rganish masalalari kabi ilmiy - amaliy ishlar olib borildi. Keyinchalik bu ishlar biri qator loyiha - qidiruv va ilmiy-tekshirish institutlarini tashkil bo‘lishiga, oliy ta’lim institutlarida mutaxassislik kafedralari tashkil qilin- ishiga asos bo‘ldi. Ayni paytda Respublikamizda sug‘orish uchun yaroqli yerlar 15,9 mln. gektarga teng bo‘lib, bugungi kundagi sug‘oriladigan maydon 4,3 million gektarni yoki umumiy maydonning 9,3 % ini tashkil etadi. qishloq xo‘jaligida olinadigan mahsulotlarning 95 % dan ko‘prog‘i sug‘oriladigan yerlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Bugungi kunda Respublikamiz qudratli suv xo‘jaligi majmuasiga ega, uning tarkibida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 m3 dan ortiq 75 ta yirik kanal, umumiy hajmi 20 mlrd, m3 atrofida bo‘lgan 55 suv va 25 sel omborlari, 230 ta xo‘jaliklararo sug‘orish tizimida 117 mingdan ortiq gidrotexnika inshootlari, 32,4 ming km xo‘jaliklararo kanallar, 176,4 ming km ichki sug‘orish tarmoqlari, 31 ming km xo‘jaliklararo, 106,3 ming km xo‘jalik ichki zovur tarmoqlari, 13 mingga yaqin nasos agregatlari, 2 mingdan oshiq sug‘orish quduqlari, 4800 dan oshiq tik zovur quduqlari mavjud. Bugungi kunda Respublikamizda ishlab to‘rgan asosiy yirik kanallar haqidagi ma’lumotlar jadvalda keltirilgan. Respublikadagi asosiy yirik kanallar jadval Kanallar nomi Suv olish manbai suv sarfi, m3/sek Uzunligi, km Foydalanish boshlangan yil Sug‘orish maydoni (ming.ga) Shahrixon Qoradaryo 115 114,8 1987 141,0 Andijon Qoradaryo 45 81,9 1903 46,7 Savvoy Qoradaryo 25 47,8 1926 18,0 Paxtaobod Qoradaryo 30 40,9 1936 17,4 Yuqori Ulug‘nor Qoradaryo 30 190,4 1960 9,7 Janubiy Farg‘ona Shaxrixon kanali 100 57,0 1939 75,8 Katta Namangan Norin daryosi 61 90,0 1974 24,0 Katta Farg‘ona Norin va 150/2134 249,0 1939 263,4

Qoradaryo Katta Andijon Norin daryosi 200 102,0 1970 70,2 Shimoliy Farg‘ona Norin daryosi 113 165,0 1940 74,0 Oxunboboyev nomli Sirdaryo 80 48,4 1949 36,0 Janubiy Mirzacho‘l Sirdaryo 300 124,0 1960 290,5 Chap qirg‘oq qorasuv Chirchiq daryosi 160 594,0 1922 150,0 Parkent Chirchiq daryosi 57 58,0 1979 40,0 Bo‘zsuv Chirchiq daryosi 290 138,0 1900 99,0 Yuqori Chirchiq Chirchiq daryosi 87 35,0 1943 6,0 Eski Tuyaortar Zarafshon daryosi 32 108,3 1912 32,0 O‘ng qirg‘oq Zarafshon daryosi 117 71,4 1930 82,8 Darg‘om Zarafshon daryosi 120 10,2 1930 9,0 Eski Anhor Zarafshon daryosi 60 88,0 1973 49,0 Zang Surxondaryo 85 88,0 1955 49,3 SHerobod magistral kanali Surxondaryo 150 12,7 1970 52,6 Amu - zang magistral kanali Amudaryo 50 56,0 1973 143,0 Qarshi magistral kanali Amudaryo 220 86,0 1972 260,0 Amu-Buxoro magistral kanali Amudaryo 300 186,0 1965 250,0 Toshsoqa magistral kanali Amudaryo 480 100,0 1939 300,0 Urgancharna Amudaryo 35 53,5 1937 9,7 Oktabrarna Amudaryo 133 54,0 1933 14,0 Kattag‘or Amudaryo 75 16,6 1979 9,0 Raushan Amudaryo 150 43,4 1975 7,9 Shox-rud shaxobchasi Amu–Buxoro mashina kanali 100 11,0 1937 91,7 Gidrotexnika inshootlarini sinflanishi

Maxsus inshootlar, jihozlar va qurilmalar yordamida suv resurslaridan xalq xo‘jaligi ehtiyojlarida foydalanish va suvning zararli ta’sirlariga qarshi kurashishni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan va texnikaning tarmog‘iga gidrotexnika deb ataladi. Bevosita suv xo‘jaligi tadbirlarini amalga oshiradigan muhandislik inshootlari gidrotexnikaviy yoki gidrotexnika inshootlari deb ataladi. Gidrotexnika inshootlari yordamida har xil suv xo‘jaligi tadbirlari amalga oshiriladi, suv sathi va suv sarfi rostlanadi, uni manbadan ma’lum sifatda va istalgan vaqtda kerakli miqdorda olib zarur joylar (ekin maydonlari, gidroelektrstansiyalar va h.k.) ga yetkazib beriladi, muz va cho‘kindilar va h.k. o‘tkazib yuboriladi. Gidrotexnika inshootlari odatda asosiy belgilari: ishonchlilik kategoriyasi (foydalanish sharoitlari va kapitalligi); maqsadli vazifasi; o‘ziga xos belgilari, masalan, konstruksiyasi; joylashgan o‘rni va h.k. ga ko‘ra tasniflanadi. Foydalanish sharoitlari bo‘yicha gidrotexnika inshootlari amaldagi Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ) ga ko‘ra: doimiy va vaqtinchalik inshootlar; doimiy gidrotexnika inshootlari esa asosiy va ikkinchi darajali inshootlarga bo‘linadi. Doimiy asosiy gidrotexnika inshootlarini ta’mirlashda yoki ularda avariya sodir bo‘lganda butun tizim o‘z ishini to‘xtatadi yoki gidroelektrostansiyalar normal ishlashini buzilishiga, sug‘orish tarmoqlarida suvning to‘xtashi yoki kamayishi, kema qatnovi to‘xtatilishi yoki kamayishi va h.k. ga sabab bo‘ladi. Ikkinchi darajali inshootlar ta’mirlanganda yoki avariya sodir bo‘lganda, ular o‘z ishini to‘xtatishi natijasida katta talofatlar sodir bo‘lmaydi. Asosiy gidrotexnika inshootlariga: to‘g‘onlar, dambalar, suv oluvchi inshootlar, kema o‘tkazuvchi inshootlar, suv tashlovchi inshootlar, derivatsiya, bosh va sug‘orish kanallari, tunnellar, suv o‘tkazuvchi quvurlar, kollektorlar, turli xil havzalar, tenglashtiruvchi rezervuarlar, boshqaruvchi (to‘g‘rilovchi) inshootlar, gidroelektrostansiya binolari, nasos stansiyalari, kema ko‘targichlar, mexanizatsiyalashgan yuk bog‘lovchi joylar, issiqlik va atom elektrostansiyalarining gidrotexnika inshootlari va baliq o‘tkazuvchi inshootlar kiradi.

Ikkinchi darajali inshootlarga: qirg‘oqni mustahkamlash inshootlari, ta’mirlash zatvorlari, xizmat ko‘priklari, vaqtinchalik kema bog‘lovchi joylar, suv to‘sgichlar va boshqalar kiradi. Kapitalligi bo‘yicha barcha doimiy inshootlar to‘rt sinfga bo‘linadi. Sinf inshootning xalq xo‘jaligi uchun tutgan o‘rni, buzilish sodir bo‘lganda yoki ularni foydalanish davri qoidalariga rioya qilmaslik oqibatlaridan keladigan zararni hisobga olgan holda QMQ bo‘yicha qabul qilinadi. Suv dimlovchi inshootlar uchun sinf ularning balandligi, zamin turi va avariya oqibatlariga ko‘ra 2.2- jadvaldan va foydalanish davri qoidalariga rioya qilmaslik oqibatlariga ko‘ra 2.3- jadvaldan qabul qilinadi. Asosan suv himoyalovchi inshootlarning sinfi 2.2 va 2.3- jadvallardagi eng katta qiymati qabul qilinadi. Meliorativ tizimlardagi inshootlar sinfi sug‘oriladigan yoki zax qochiriladigan maydonga xizmat ko‘rsatishiga qarab 2.4-jadval bo‘yicha qabul qilinadi. jadval Suv dimlovchi gidrotexnika inshootlarini balandligi, zamin turi va avariya oqibatlari bo‘yicha sinflanishi Сув димловчи иншоот Замин грунтининг тури Синфларни аниқловчи иншоот баландлиги, м Грунтли материалли тўғонлар Қояли. Қумоқ, йирик бўлакланган, қаттиқ ва ярим қаттиқ ҳолдаги лойлар. Пластик ҳолдаги сувга тўйинган гиллар >100 >75 >50 70…100 35…75 25…50 25…70 15…35 15…25 <25 <15 <15 Бетонли ва темир бетонли тўғонлар, гидроэлектростанциялар, сув ости конс-трукциялари, кема кўтарувчи шлюзлар, кема кўтаргичлар ва босимли фронтдаги бошқа бетонли Қояли. Қумоқ, йирик бўлакланган, қаттиқ ва ярим қаттиқ ҳолдаги гиллар. Пластик ҳолдаги сувга тўйинган >100 >50 >25 60…100 25…50 20…25 25…60 10…25 10…20 <25 <10 <10

иншоотлар гиллар Eslatma: 1. Agar suv dimlovchi inshoot buzilishi pastda joylashgan shaharlarga, yirik ishlab chiqarish korxonalariga, transport magistrallariga katastrofik oqibatlar olib keltirsa, unda 2.2-jadval bo‘yicha aniqlangan inshoot sinfini oqibatlar masshtabini asoslangan holda oshirishga yo‘l qo‘yiladi. 2. Agar suv dimlovchi inshoot buzilishi pastki byefda katastrofik oqibatlar olib kelmasa, unda jadval bo‘yicha aniqlangan sinfni bir birlikka kamaytirish mumkin. Suv xo‘jaligi majmuasidagi bir nechta qatnashuvchilar (masalan, melioratsiya, energetika va suv transporti) talablarini ta’minlaydigan majmua gidrouzeldagi asosiy gidrotexnika inshootlari sinfi qatnashuvchilardan birining ko‘rsatkichi eng yuqori sinfga mos kelishi bilan belgilanadi. jadval Gidrotexnika inshootlari sinfini ularning ekspluatatsiyasiga rioya qilmaslik oqibatlari bo‘yicha aniqlash Гидротехника қурилиш обьекти Иншоот синфлари асосий иккинчи даражали Гидравлик, гидроаккумуляцияловчи ва иссиқлик электрстанцияларининг гидротехника иншоотлари, қуввати, млн кВт > 1,5 <1,5 I II-IV III III-IV Атом электростанцияларининг гидротехника иншоотлари, қуввати минг кВт >500 101…499 <190 I II III III III IV Ички сув йўлларининг гидротехника иншоотлари юқори магистрали магистрал ва маҳаллий аҳамиятли кичик дарёлардаги маҳаллий аҳамиятли II III IV III IV IV Юк оборотига эга бўлган кема қатнайдиган дарёларги порт иншоотлари, минг шартли т. >3000 II III III IV

151…3000 ≤151 IV IV Суғориш майдони 400 минг га катта дарёдаги гидроузеллар ва суғориш тизимларидаги бош каналлар II III Дарёдаги гидроузеллар, мелиоратив тизимлардаги бош каналларнинг суғориш ва зах қочириш майдони минг га бўлганда: 51…400 ≤50 III IV IV IV Eslatma: 1. Ichki suv yo‘llari, ichki suv yo‘llaridagi ko‘prik osti o‘lchamlari loyihalashning asosiy me’yorlari asosida tasniflanadi. 2. Bosimli front tarkibidagi va yuqori magistralli va bosh suv yo‘llari gidrotexnika inshootlari sinflari 2.3-jadvaldagi qiymatlar bir birlikka ko‘tariladi. 3. Bosimli front tarkibidagi baliq o‘tkazuvchi inshootlar sinfi suv dimlash inshootlari kabi qabul qilinadi. 4. Oqimni boshqa joyga ko‘chiruvchi nasos stansiyalar inshootlari tuguni sinfi ushbu tizimning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatiga ko‘ra belgilanadi. 5. Xo‘jalik - ichimlik va ishlab chiqarish suv ta’minoti tizimlari ishonchlilik kategoriyasi QMQ ko‘rsatmalari bo‘yicha belgilanadi. Agar quvvati 1,5 mln kVt dan kichik bo‘lgan gidravlik yoki issiqlik elektr stansiyalari tizimdan ajratib qo‘yilganda va yirik aholi punktlari yoki sanoat korxonalari, transport va shu kabilarga xizmat ko‘rsatishda elektr energiyasi bilan ta’minlashdagi uzilishlar oqibatlari miqyosini hisobga olish mumkin bo‘lsa, elektr stansiyasi tarkibidagi 2.2 - jadval bilan aniqlanadigan asosiy gidrotexnika inshootlarini sinfini ko‘tarish mumkin. Asosiy gidrotexnika inshootlari sinfini (IV sinfdan tashqari) quyidagi hollarda bir birlikka kamaytirish mumkin: 1) bosimli front hosil qilishda ishtirok etmaydigan (GES binosi, bosimli derivatsiya va turbina quvurlari va tenglashtiruvchi kameralardan tashqari) I va II sinf inshootlari; 2) ekspluatatsiya sharoitlari energetik, kema o‘tkazuvchi va meliorativ inshootlarni ta’mirlashda

gidrouzel ishlashiga imkon yaratuvchi; 3) meliorativ tizimlardagi inshootlar xizmat qilish muddati chegaralangan va 10 yildan oshmaydigan (bu inshoot esa tizimni ekspluatatsiya qilish davrida boshqasi bilan almashtiriladi). Asoslanishi kerak bo‘ladigan vaqtinchalik inshootlarni agar bu inshootlar buzilishi qurilish maydoni, aholi punktlari va korxonalariga katastrofik xarakterdagi talofatlarga olib kelsa yoki I, II, III sinflarning inshootlarini sekinlashishiga (to‘xtashiga) sabab bo‘lsa, IV sinfga kiritish mumkin. Asoslanishi kerak bo‘lgan suv to‘sgichlar (peremichkalar) va qurilish tunnellarini III sinfga kiritishga yo‘l qo‘yiladi. jadval Meliorativ tizimlardagi inshootlar sinfi Суғориладиган ёки зах қочириш майдони, минг га Иншоотлар синфи Суғоришда Зах қочиришда Асосий Иккинчи даражали >400 50…400 <50 – >50 <50 II III IV III IV IV Inshoot sinfiga ko‘ra, amaldagi me’yoriy hujjatlar asosida qidiruv va loyiha ishlarining tarkibi va loyiha topshirig‘ining hajmi aniqlanadi, mustahkamlik va turg‘unlik hisoblaridagi zahira koeffitsiyentlari qabul qilinadi, hisobiy suv sarflari belgilanadi, qurilishda ishlatiladigan materiallarning turi va sifati aniqlanadi. Vazifasiga ko‘ra gidrotexnika inshootlari umumiy va maxsus turlarga bo‘linadi. Suv xo‘jaligining barcha tarmoqlari majmuasi tarkibiga kiruvchi gidrotexnika inshootlari umumiy deb, tizimning faqat bir yoki bir necha tarmog‘iga qo‘llanadigan gidrotexnika inshootlari esa maxsus deb ataladi. Umumiy gidrotexnika inshootlariga suv dimlovchi, qirg‘oqlarni himoyalovchi va boshqaruvchi yoki yo‘naltiruvchi (suv oqimlari va suv havzalari, bo‘ylama va ko‘ndalang dambalar, hovuzlar qirg‘oqlari, tub va qiyaliklarini mustahkamlash), suv tashlovchi va suv o‘tkazuvchi inshootlar kiradi.

Maxsus gidrotexnika inshootlari suv transporti (shlyuzlar, kema ko‘targichlar, kema to‘xtaydigan joylar, kema tuzatiladigan joylar, to‘lqin qaytargichlar, mayaklar), yog‘och oqizuvchi (yog‘och tushirgichlar, novlar va boshqalar), suv energiyasidan foydalanish (gidroelektrostansiyalar, bosimli havzalar, tenglashtiruvchi (rezurvuarlar va boshqalar), meliorativ tizimlardigi inshootlar (shlyuzlar, rostlagichlar, kanallar, nasos stansiyalari, suv ayirgichlar va boshqa inshootlar), baliq xo‘jaligi (baliq o‘tuvchi yo‘llar, baliq ko‘targichlar, baliq to‘sgichlar, baliq yetishtiruvchi hovuzlar va boshqalar), suv ta’minoti va suv tarqatish (suv oluvchi, nasos stansiyalar, tozalash inshootlari, rostlanadigan havzalar, ishlab chiqarish korxonalari qoldiqlari yig‘uvchi joylar, suv va boshqalar) inshootlariga bo‘linadi. Bajaradigan funksiyasining tavsifiga ko‘ra gidrotexnika inshootlarining qo‘yidagi turlari mavjud: 1) suv dimlovchi – ma’lum bosim hosil qilib, shu bosimni o‘ziga qabul qilish, bularga asosan daryolardagi, dengizlardagi, ko‘llardagi, suv oqimlaridagi har xil to‘g‘onlar va dambalar kiradi; 2) boshqaruvchi yoki to‘g‘rilovchi - qirg‘oqlarni mustahkamlash va daryo oqimi bilan o‘zanni o‘zaro ta’sirini rostlash yoki qirg‘oqlarni oqim va to‘lqin ta’siridan himoyalovchi qirg‘oqlarni mustahkamlovchi inshootlar, yo‘naltiruvchi dambalar va shporalar kiradi; 3) suv o‘tkazuvchi - suvni bir joydan ikkinchi joyga o‘tkazuvchi kanallar, quvurlar, tunnellar, novlar va shu kabilar kiradi; 4) suv oluvchi – suv havzalari, ochiq suv oqimlaridan kerakli miqdordagi suv olish; 5) suv tashlovchi – ortiqcha suvlarni hamda kerakli miqdordagi suvni pastki byefga o‘tkazuvchi vodoslivlar va sifonlar kiradi. Joylashuviga ko‘ra gidrotexnika inshootlari daryolarda, dengizlarda, ko‘llarda, ichki tarmoqlarda, yer ostida joylashgan turlarga bo‘linadi. Ichki tarmoqdagi meliorativ inshootlar rostlovchi (rostlagichlar, suv bo‘lgichlar, suv sathini dimlovchi inshootlar va h.k.), suv o‘tkazuvchi (tunnellar,

quvurlar, akveduklar, dyukerlar, novlar, jala va yomg‘ir suvlarini tushirgichlar) va tutashtiruvchi (tezoqarlar, sharsharalar, konsolli sharsharalar) turlariga bo‘linadi. Materiali bo‘yicha gidrotexnika inshootlari gruntli, yog‘ochli, toshli, metalli, beton va temir-betonli bo‘ladi. Yog‘ochli inshootlar o‘rmonga boy hududlarda quriladi. Katta gidrotexnika inshootlari qurilishida yog‘och vaqtinchalik va yordamchi inshootlarni barpo etishda va qolip ishlari uchun material sifatida ishlatiladi. Metall gidrotexnika inshootlarining ko‘priklari, quvurlari va zatvorlari ko‘rinishida keng qo‘llaniladi va u temirbetonli konstruksiyalarda armatura sifatida ham ishlatiladi. Suv inshootlari bo‘g‘ini va suv inshootlari tizimi Gidromeliorativ tizimlardagi kanallarda ko‘pincha har xil vazifani bajaruvchi inshootlarni bir joyga joylashtirishga to‘g‘ri keladi. Inshootlarning bunday joylashuviga inshootlar tuguni deb ataladi. Bir joyda bir nechta inshootlar joylashtirilganda ularni boshqarish qulay, ta’mirlash va nazorat qilishni tashkillashtirish oson, tugundagi inshootlar qurilishga kamroq mablag‘ sarf bo‘ladi. Bosh kanal va uning tarmoqlari, hamda kanallar tutashgan joylarda tugunda ikkita yoki uchta inshootlarni joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Tugunda joylashadigan inshootlar soni ko‘p bo‘lsa, kirish qismi oldi kengaytiriladi. Kichik kanallar inshootlar tugunida asosan suv oluvchi rostlagichlar joylashtiriladi va ularning soni besh va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Tugunda inshootlar soni ko‘p bo‘lsa ularni joylashtirish qiyinlashadi. Bunda ochiq va quvurli rostlagichlar o‘zaro birikmasi qo‘llaniladi. Gidromeliorativ tizimlardagi kanallarda inshootlarni asosan ikki xil yaqinlashgan va uzoqlashgan (rasm) joylashuvi mavjud: Inshootlar yaqinlashgan sxema bo‘yicha joylashtirilganda (rasm, a) kamroq mablag‘ sarflanadi, chunki bir nechta inshootlar uchun devor va flyutbetning bir qismi umumiydir. Bunday joylashuvda inshootlar birbiriga o‘zaro ta’sir kiladi va ularning suv o‘lchash qobiliyati yomonlashadi. Uzoqlashgan sxemada

joylashtirilganda tugundagi inshootlar bir-biridan yiroqda bo‘ladi (rasm, b). Bu holda inshoot suv o‘lchash qobiliyati yaxshilanadi, lekin ularni barpo etishga ketadigan mablag‘lar oshadi. rasm. Kanaldagi inshootlar tuguni: а-inshootlar joylashuvining yaqinlashgan sxemasi; b-inshootlar joylashuvining uzoqlashgan sxemasi; d-inshootlar tuguni konstruktiv sxemasi; 1-keluvchi kanal; 2-suv oluvchi rostlagich; 3-dimlovchi inshoot. Gidromeliorativ kanallardagi suv taqsimlovchi tugunlarning bir turi suv bo‘lgichlardir. Bunday inshootlar kanallar tarmoqlarga bo‘lingan joylarda o‘rnatiladi va ular o‘rtasida suv sarfini proporsional bo‘lish uchun xizmat qiladi. (rasm). Ishlash rejimi bo‘yicha suv bo‘lgichlar avtomatik va boshqariladigan turlarga bo‘linadi. Konstruktiv belgilariga ko‘ra suv bo‘lgichlar ochiq va quvurli ko‘rinishda bo‘ladi.

rasm. Kanallardagi suv bo‘lgichlar, a, b - ochiq avtomatik; d – quvurli. Ochiq avtomatik ishlaydigan suv bo‘lgichlar suv sarfini tarmoqlar o‘rtasida keluvchi kanal hisobiy ishlash rejimida berilgan doimiy o‘zaro nisbatda taqsimlaydi (rasm, a, b). Avtomatik ishlaydigan suv bo‘lgichlarning kamchiliklaridan biri shundan iboratki, agar foydalanish davrida suv sarfini berilgan nisbatda o‘zgartirish kerak bo‘lsa, uni bajarish imkoniyati bo‘lmaydi. Kanalda avariya holati yuz berganda undagi birorta tarmoqni berkitishga yo‘l quyib bo‘lmaydi. Ochiq boshqariladagan suv bo‘lgichlarida istalgan paytda suv sarfini boshqarish mumkin. Bunday suv bo‘lgichlar har bir tarmog‘iga ochiq rostlagichlar o‘rnatiladi. Rostlagichlar ostonasi satxi keluvchi kanal tubi satxiga teng qilib olinadi. Kanalda avariya holatlari yuz berganda zatvorlar tushirilib, unga beriladigan suv sarfi to‘xtatiladi. So‘ngra keluvchi kanaldagi hamma suv sarfi ikkinchi tarmoqqa o‘rnatilgan rostlagichdan o‘tkaziladi. Quvurli suv bo‘lgich sxemasi (rasm, d) da ko‘rsatilgan. Bunday suv bo‘lgichlarning yutug‘i shundan iboratki, uning ustidan avtotransport qatnovi uchun yo‘l o‘rnatish mumkin. Suv bo‘lgichlarning har bir tarmog‘iga bir yoki bir nechta qatorli quvurlar o‘rnatish mumkin, ularning soni suv chuqurligi va gidravlik rejimga bog‘liq. Quvurli suv bo‘lgich kirish kallagi ikki tarmoq uchun umumiy qilib o‘rnatiladi. Tarmoqdagi quvurlarni imkon qadar to‘g‘ri chiziq bo‘yicha

joylashtirish maqsadga muvofiqdir, biroq ba’zi bir hollarda buni bajarib bo‘lmaydi, ularning burilishi maxsus bloklar orqali amalga oshiriladi. Bloklar yig‘ma yoki betondan joylarda tayyorlanadi. Quvurlari suv bo‘lgichlar gidravlik rejimi bo‘yicha bosimli va bosimsiz rejimda ishlaydi Gidrotexnika inshootlariga ta’siri etuvchi omillar Ma’lumki mavjud gidrotexnika inshootlarga havo atmosferasi, suv, to‘lqinlar, mayda muzlar va muz, xavo harorati, atmosfera yog‘ingarchiligi, shamollar va dovullar, quyosh radiatsiyasi, seysmik kuchlar va boshqa shunga o‘xshash omillar ta’sir qiladi. Havo atmosferasi gidrotexnika inshootlarini buzulishiga olib keladigan kimyoviy birikmalar, chang va gazlar massalari bilan to‘yingan bo‘ladi. Havo tarkibidagi kimyoviy birikmalar, xususan, nam bilan qo‘shilganda beton konstruksiyalarda, mexanik jihozlar va ularning asosiy qismlarida korroziya (zanglash) hosil qiladi, yorilishni keltirib chiqaradi, konstruksiyalar va jihozlarni ifloslantiradi va buzulishiga olib keladi. Bunga misol qilib Janubiy Mirzacho‘l (1966 yil) kanalining o‘ng tarmog‘idagi PR-3 kanaliga suv beradigan to‘suvchi inshoot zatvorlari va ulardagi boltlarni korroziyasini keltirishimiz mumkin. 2005 yilning 17 iyulida suv to‘suvchi inshootda o‘tkazilgan kuzatish natijalariga ko‘ra zatvor-larning tepa qismi, zichlagichni qotirish uchun o‘rnatilgan yog‘och reykaning suvdan tashqari qismi chirigani, diametri 10 mm. lik boltdan diametri 4 mm. li bolt qolgan aniqlangan. Shunga o‘xshash yemirilish holati Do‘stlik kanalida (PK 460) joylashgan gidrouzelning segmentli zatvori tayanch boltlarida ham kuzatilgan (2014 yil. rasm).

rasm. Do‘stlik kanalining PK 460 dagi inshootini pastki byefdan ko‘rinishi. Zatvorning suv ostidagi qismida yemirilish (korroziya) tepadagi qismiga nisbatan ancha kam bo‘ladi. Toza (yemiruvchi kimyoviy brikmalarsiz) suvda betonning mustahkamligi oshishi tajribalardan ma’lum. Xuddi shunday quruq va toza atmosfera sharoitida beton, metall, tosh inshootlar yuz yillab buzulmasdan saqlanishi ham kuzatilgan. Har xil yonilg‘ilarni yonishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar va kimyoviy korxonalarni tashlamalari muhitning yemiruvchanligini oshishiga olib keladi va asosiy ifloslantiruvchi hisoblanadi. Suvli muhitning gidrotexnika inshootlariga jadal mexanik, fizikkimyoviy va biologik ta’sirlari bor. 1. Mexanik ta’sirlar statik, dinamik va abraziv ta’sirlarga bo‘linadi. Statik ta’sirlarga suv, muz, teskari to‘kilmadagi grunt, inshootlar oldida cho‘kib qoladigan oqizindilar va sh.o‘. larning bosimlari kiradi. 2. Dinamik ta’sirlarga suv oqimi, muzlik, suzib oquvchi jinslar, yo‘l qo‘yilmaydigan darajadagi to‘lqinlar zarbalari, gidravlik zarba va seysmik kuchlar va shunga o‘xshash zarbalar kiradi.

3. Mexanik abraziv ta’sirlar ostida gidrotexnika inshootlarini yemirilishi Kampirrovot gidrouzelini vodosliv qismidagi shovva (vodoskat) da (2002 y. 25.03), Oqsuv gidrouzeli tez oqarining chapki proleti pastki byefi (2003 y. 18.06) da, Yuqori Chirchiq suv uzelining to‘g‘onini vodosliv qismida, chap qirg‘oq proletlari (8,9,10 proletlar) shovvosida (2001y. 20. 04), Do‘stlik kanalini PK 580 da joylashgan tashlama inshootning pastki byefida (2012 yil. 2.12– rasm) va boshqa bir qancha inshootlarda kuzatilgan. 4. Inshootlarga suvning fizik - kimyoviy ta’siri metallar va betonning korroziyasi, betonning muzlashi va erishidagi buzulishlar, oqimni sizib o‘tishi natijasidagi grunt va betonning suffoziyasi shaklida namoyon bo‘ladi. Inshootlar elementlari sirtidan yuqori tezliklarda suv oqqanda, oqim bilan sirt orasida past bosimli mahalliy zonalar hosil bo‘lib beton sirtida koverna (o‘yiq, chuqurcha) hosil bo‘lishga va sirtni kavitatsion yemirilishiga olib keladi (rasm). rasm. Do‘stlik kanalining PK 580 da joylashgan tashlama inshootni pastki byefidagi abraziv yemirilishlar.

Metallar korroziyasiga misol qilib Respublikadagi ko‘pchilik gidrotexnika inshootlari gidromexanik (zatvorlari) jihozlaridagi zanglashlarni keltirish mumkin. Misol uchun metallar korroziyasi (2003 y. 25.08) Beshariq gidrouzeli, Qatta Farg‘ona kanalini qo‘shimcha to‘yintirish kanalidagi to‘suvchi inshoot (2003 y.11.05), Xarxur gidrouzeli (2002y.28.01) Do‘stlik kanalining PK 580 da joylashgan gidrouzelda va boshqa bir qancha inshootlarda ham kuzatilgan (2012 yil. rasm). rasm. Kalkauz kanalidagi tezoqar.

rasm. Do‘stlik kanalini PK 260 va PK 580 da joylashgan gidrouzellarga o‘rnatilgan zatvorlarda yuz bergan karroziya xodisasi. Betonlar korroziyasi Janubiy Farg‘ona kanali 1-GES to‘suvchi inshooti ustunlarida (2005 y.12.09) kuzatildi, betonlar uqalanib 5 - 8 sm qalinlikda tushib ketgan. Shunday holat Do‘stlik kanalining PK 460 da joylashgan gidrouzel oraliq ustunlarida ham yuz bergan (2012 yil. rasm). rasm. Do‘stlik kanali PK 460 da joylashgan gidrouzel oraliq ustunlarining yemirilish holati. Suvning inshootlarga biologik ta’siri suvli muhit va inshootlar elementlarida hayot kechirayotgan mikroorganizmlarning ta’sirida har xil elementlar (yog‘och, metall) chirib, quvurlar sirti o‘sib ketadi, inshootlarning ba’zi bir qismini mollyuskalar bosib panjaralarini berkitib qo‘yadi. Chaqmoq kanali (Toshkent viloyati) o‘zanini (2006 y.15.12) har xil mayda chig‘onoqlar bosib suv o‘tkazish

qobiliyatini pasaytirib, kanalni dim holatda ishlashishga olib kelganligi kuzatildi. Doimo oddiy va toza suvda turuvchi yog‘och materiallar ham mustahkamligini o‘n yillab, hattoki yuz yillab o‘zgartirmasligi mumkin. Misol uchun Karmana gidrouzeli 1973 yilda qurilgan, 1998 yilda toshqin gidrouzelni Fletchinger polini buzub ketgan, ekspluatatsiya xizmati o‘shanda 25 yil suvda bo‘lib, buzulgandan keyin oqib chiqqan yog‘ochlarni xuddi yangidek saqlan-ganligini guvohi bo‘lishgan. Shuning bilan birga suv sathini o‘zgarib turadigan zonasida, vaqti - vaqti bilan atmosfera ta’siriga uchraydigan yog‘ochlarda buzulish, chirish jarayonlari jadal kechishi barchaga ma’lum. Shuning uchun ham inshootlarning yog‘och konstruksiyalari antiseptik ishlov berilib, yog‘ochga neft mahsulotlari shimdirilib, bo‘yalib va sh.o‘. tadbirlar qo‘llanilib ishlatiladi. To‘lqinlar gidrotexnika inshootlari elementlariga dinamik ta’sir ko‘rsatadi. To‘lqinning qiyalikka urilib sapchishi natijasida kanal dambasidan suv oshib o‘tishi yoki kanal qig‘oqlarini yuvishi mumkin. Mayda muz va muz hosil bo‘lishi havoning manfiy haroratli kunlaridan boshlab to daryo yoki kanal muzi erib, muzdan tozalangan davrigacha davom etadi. Kanaldagi suvning muzlashi gidrouzelga o‘rnatilgan zatvorlarni ishlashiga halaqit beradi (rasm). Kanal o‘zanidagi yaxlit muz eriy boshlashi natijasida kichik – kichik parchalarga ajralib oqib kelishi yuz bergan taqdirda gidrouzelning yuqori byefiga tiqilib shovush (zajor) hosil qiladi. Agarda gidrouzel oqizindi jismlarni tashlashga moslan-magan bo‘lsa, muz parchalarini to‘planishi oqibatida gidrouzelning yuqori qismida suv dimlanishi yuz beradi.

rasm. Gidrouzeldagi suvning muzlash holati. Past harorat kanal qirg‘og‘ida yoriqlar hosil bo‘lishiga, zichlagichlarni ochilishiga, quvurlarni muzlashiga, gil tuproqni shishib chiqishiga olib kelishi mumkin. Bulardan tashqari mexanik jihozlarni moylari qotib qoladi, panjaralar, zatvorlar yurish yo‘l (paz) lari va zichlagichlari muzlab qoladi, sun’iy materiallar - plastmassa, polietilin, rezinalarning mustahkamlik va elastik hususiyatlari pasayadi. Yuqori harorat - beton va jihozlarning metall qisimlarini kengayishiga olib keladi, shikastlantiradi, mikroyoriqlar hosil qiladi. Juda katta haroratda moylash materiallari oqib chiqib ketadi, qiyaliklarni mustahkamlovchi plitalar choklaridagi bitum yumshab chiqib ketadi va h.k. Atmosfera yog‘ingarchiligi - uzoq muddat va ko‘p miqdorda bo‘lsa suv ombor-larini to‘ldirib, toshishiga, natijada to‘g‘onni yuvilishiga olib kelishi mumkin. 1968 yil 27-28 apreldagi yog‘ingarchilik va sel Toshkent suv omborini to‘ldirib yuborgan, xavfni oldini olish maqsadida favqulodda suv tashlamadan 300 m3/s suv tashlangan, bu suv yo‘ldagi yog‘ingarchilik va sel suvlari bilan bilan

qo‘shilib 500 m3/s miqdorida Oqqo‘rg‘on gidrouzeli oldida to‘plangan, so‘ng himoya dambalarini yuvib ketgan. Shamol va to‘zonlar - ta’sirida cho‘l zonalarda joylashgan kanallarning o‘zanida qum bosish holatlari kuzatiladi. Misol uchun qum bosish holati Qarshi magistral kanalining nasos stansiyalari kaskadida, Xorazm viloyati Divanko‘l kollektorida, Buxoro viloyatining GVST kollektorlarida kuzatilgan. To‘zonlar inshoot zatvorlari ko‘targichlari moyini qotirib, ko‘targichlarni ishlashishini cheklab qo‘ygan holatlari ko‘p kuzatilgan. Quyosh radiatsiyasi - qorlarni erishini tezlashtirib toshqin bo‘lishiga olib keladi, rezina materiallari, plastmassa va boshqa sun’iy materiallarga salbiy ta’sir qiladi. Seysmik ta’sirlar - yer qimirlash balliga bog‘liq ravishda gidrotexnika inshootlarini to‘lig‘icha buzulishiga olib kelishi mumkin. Kichik balli silkinishlarda inshoot elementlarida yoriqlar hosil bo‘ladi, zatvorlar qiyshayib yurmaydigan bo‘lib qoladi, choklar zichlagichlari joyidan chiqib ketadi, drenaj tizimlar konstruksiyalari buzuladi va h.k. Inshoot va asosning bir-biriga o‘zaro ta’sirida - suv to‘lish darajasiga qarab zo‘riqish holati, egiluvchanlik moduli, asos, qirg‘oqning geologik tuzilishi o‘zgaradi. Grunt asosli inshootlarda ba’zi hollarda inshoot elementlarining notekis cho‘kishi kuzatiladi. Inshoot elementlarini notekis cho‘kishi inshoot tanasida yoriqlar hosil bo‘lishiga, ularga o‘rna-tilgan suvni sizib o‘tishiga qarshi qurilmalarini buzulishiga, yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada suvning sizib chiqishiga, yoxud inshootning turg‘unligini yo‘qolishiga olib keladi. Ba’zi holatlarda zatvorlar qiyshayib qoladi.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obyektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P.Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985. 10. Gidrotexnicheskiye soorujeniya / Pod red. M.M. Grishina. -M.: Visshaya shkola, 1979, chasti 1 i 2

Похожие

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari

Gidrotexnika inshootlarini zatvorlari

O’zan rostlash inshootlari

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar

Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari