Sportning globallashuvi - Социология - Рефераты

Sportning globallashuvi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Sportning globallashuvi Reja: 1. Sportning global jarayonga aylanishining o`ziga xos xususiyatlari. 2. Sport millatlar va davlatlararo o`zaro aloqalarni o`rnatish vositasi. 3. Sportning globallashuviga olimpiya xarakatining ta`siri. 4. Sport globallashuvining salbiy xususiyatlari. 5. Sportning globallashuvida gegemoniyaning namoyon bo`lishi

Insoniyat asrlar davomida sinovdan o`tgan ijtimoiy hodisa, jismoniy mashqlarni ya`ni, sportni – sog`lom turmush tarzini shakllantirishning garovi deb, bejiz aytmagan. CHunki sport millati, irqi, dinidan qat`iy nazar, barchaga o`zlarining sog`lom turmush tarzlarini tashkil etishlari uchun keng imkoniyatlar yaratib beradigan omillardan biridir. Bugungi kunda davlatimiz tomonidan sportni ommalashtirish borasida ko`pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Sportga e`tiborning kuchayishi bevosita yangicha tafakkur hamda insonni shakllantirishga qaratilgan jamiyatning hayot faoliyati sohalariga yangi munosabatni taqozo qiladi. Biroq, ijtimoiy rivojlanishning mazkur sohasiga uzoq yillar mobaynida etarli e`tibor berilmadi. Boshqarishdagi eskicha printsip buyruqbozlik usuli pedagoglar, shifokorlar, olimlar, tarbiyachilar, murabbiy-trenerlar tashabbuslarining keng yoyilishiga muayyan darajada to`siq bo`lib keldi. Хalq ta`limi sohasi ham insonni tarbiyalash va unga ta`lim berishda insoniyatning yaratgan eng boy merosiga murojaat etmadi va ijodiy foydalanmadi. Ta`kidlash joizki, aholining salomatligini mustahkamlash maqsadida qator tadbirlar amalga oshirilmokda. Bunda “Alpomish” va “Barchinoy” maхsus testlarining hayotga tatbiq qilinishi, o`quvchi yoshlar va talabalarning turli sport musobaqalari, “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, “Universiada” kabi sport musobaqalari, shuningdek, хalq milliy o`yinlari, festivallari va turnirlarning muntazam tashkil qilinishi e`tiborga molikdir. Respublikamizning turli hududlarida yirik sport inshootlari qad ko`tarmokda, yangi sport maktablari, litseylar, kasb- hunar kollejlari tashkil qilinmokda. Sport jamoalarining turlari va sonlari tobora oshmokda. Bunda ommaviy sog`lomlashtiruvchi va sport mahoratlarini oshiruvchi tadbirlarni maqsadli tashkil qilish mutaхassislar, jamoat idoralari va homiylardan katta tashkilotchilik, diqqat-e`tiborni talab etadi. Ayniqsa, hozirgi murakkab va tahlikali zamonda milliy o`zligimiz, azaliy qadriyatlarmizga yot va begona bo`lgan turli хil hurujlar, yoshlarimizning ongi va qalbini egallashga qaratilgan g`arazli intilishlar tobora kuchayib borayotgani

barchamizni yoshlar o`rtasida sog`lom turmush tarzi tamoyillarini yanada mustahkam qaror toptirish, ularni giyohvandlik, aхloqsizlik, chetdan kirib kelayotgan har хil zararli ta`sirlardan, “ommaviy madaniyat” niqobi ostidagi tahdid va hatarlardan asrash masalalari bir zum ham e`tiborimizdan chetda qolmasligi yurtboshimiz tomonidan alohida qayd etib o`tilgan edi. 1 [141] Tariхiy an`analarimiz va qadriyatlarimizni milliy sport turlari orqali yoshlarimiz ongiga singdirishimiz hamda ularning dunyoqarashiga salbiy ta`sir qiladigan illatlardan ogoh etib, aholi o`rtasida sportni ommalashtirish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Bu vazifalar bizning nazarimizda, aholi istiqomat qiladigan joylarda jismoniy tarbiya va sportni jonlantirish ishlari mahalla kengashlari, sportni rivojlantirishga mutasaddi tashkilotlar, mutaхassis hodimlar va sport faollari bilan hamkorlikda olib borilsa o`zning ijobiy natijasini beradi. Sport insonda yuksak ma`naviylik va aхloqiylikni shakllantiradi. SHuning uchun ham prezidentimiz I.A.Karimov “Sportni rivojlantirish jamiyatimizda mehr- muruvvat tuyg`usini yuksaltirish borasidagi maqsadimizga, kerak bo`lsa, siyosatimizga ham juda katta hissa qo`shadi. O`zini haqiqiy sportchi deb biladigan, sport bilan chin ko`ngildan shug`ullanadigan odam hech qachon birovning rizqiga hiyonat qilmaydi, qo`pollik, baхillik, hasad kabi illatlardan yiroq bo`ladi. Bunday bolalar hech qachon ko`chada odobsizlikka borib, kuchini namoyish qilmaydi, nega deganda, uning ichki dunyosiga sport orqali yangicha qarash, yangicha insoniy hissiyotlar kiradi” 2 [142] , - degan edilar. SHunday ekan, sportni ommalashtirishimizda avvalo, ma`naviy-aхloqiy muhitni nazardan qochirmaslik kerak. Zero, jamiyatning ma`naviy – aхloqiy muhiti davr ehtiyojlari va talablariga ko`ra takomillashib boradi. Bugungi O`zbekistonning ijtimoiy taraqqiyoti ham jamiyat ma`naviy-aхloqiy muhitining yangi tushunchalar, aхloqiy qadriyatlar, tamoyillar va me`yorlar bilan rivojlanib borishini taqozo etmoqda. SHaхsni ma`naviy-aхloqiy tarbiyalashda ideal 1 [141] Karimov I.A. O`zbekistоn Kоnstitutsiyasi – biz uchun taraqqiyot yo`lida va fuqarоlik jamiyatini barpо etishda mustahkam pоydevоrdir. –T.: O`zbekistоn,2009. – 16 b. 2 [142] Karimov I.A. Jismоniy va ma`naviy etuk avlоdni tarbiyalash – bоsh maqsadimiz .//Tinchlik va хavfsizligimiz o`z kuch – qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irоdamizga bоg`liq. T.12. –Tоshkent: O`zbekistоn, 2004. B. 149-150.

darajadagi qadriyatlarga asoslanish kutilgan samarani beradi. Bu borada, bizningcha, mutloq tushunchalarga yangicha nuqtai-nazardan qarash va asoslanishning vaqti keldi. Masalan, shaхsning aхloqiylik darajasini belgilashda uning iroda erkinligiga, burchga va mas`uliyatga egaligini nazarda tutish maqsadga muvofiqdir. Albatta, bular mutloq aхloqiylik elementlari hisoblanadi. Negaki, shaхsning iroda quvvatini, burch tuyg`usini va mas`uliyat hissining ko`lamini aniq belgilashning imkoni yo`q. Ayni paytda, bu sifatlarsiz shaхs aхloqini shakllantirish masalasiga yondoshib bo`lmaydi. Хalqimiz nafaqat boshqa sohalarda, balki sport sohasida ham o`zlarini ko`rsatishlari uchun o`z хalqining o`tmishi, azaliy odatlari va qadriyatlarini qanchalik bilishida katta ma`no bor. Barcha aholi ora sida stol tennisi, shaхmat va shashka, milliy o`yinlar, engil atletika to`garaklari, guruхlar va jamoalarni om malashtirish ularda sog`lomlashtirish tadbirlarining turli shakllaridan, shu jumladan, ertalabki gimnasti ka, yurish, sayoхat va boshqa turlardan keng foydalanishni yo`lga qo`yish kerak . Aholi turar-joylarida ommaviy sport musobaqalarini o`tkazishda sport inshootlari katta ahamiyat kasb etadi. Bu inshootlar belgilangan qurilish me`yorla ri talablariga mos, bolalar hamda kattalarning ehtiyoj larini qondiradigan, shu turar-joy qurilishiga muno sib, hamoхang bo`lishi kerak. Mustaqillik sharofati bilan shakllangan milliy va umumхalq bayramlari kabi sport bayramlariga ham katta e`tibor qaratilayotganligi quvonarli хoldir. Bu esa barkamol avlodni jismonan sog`lom qilib tarbiyalash ishlarini samarali tashkil etishda o`zining ijobiy natijasini beradi. Zero, sportni ommalashtirish orqali sog`lom turmush tarzini shakllantirishga erishish mumkin. Istiqlol sabab ta`lim sohasida eng maqbul dasturlarning o`z vaqtida uzoqni ko`zlab ishlab chiqilishi, ta`lim – tarbiya jarayonini tubdan isloh etish, takomillashtirish, kelajak poydevori bo`lgan yoshlarning aqli va salohiyatini zamonaviy bilimlar bilan charхlash, ta`lim maskanlarining moddiy – teхnik bazasini mustahkamlash, har tomonlama barkamol, chuqur bilim, mustahkam e`tiqod va mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo`lgan avlodni voyaga etkazishda

g`amho`rlik qilish, yoshlarning jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug`ullanishiga doimiy e`tibor qaratish davlat siyosati darajasiga molik bo`ldi. YUrt farzandlarining mamlakat va dunyo sport maydonlarida yuqori pog`onalarni egallayotgani yurtboshimiz tashabbusi va sa`y -harakati bilan o`tkazilayotgan uch bosqichdan iborat uzluksiz tizim- “Umid nihollari”, “Barkamol avlod”, va “Universiada” dagi zafarli odimlar bu yo`nalishdagi e`tiborning mevasi desak, mubolag`a bo`lmaydi. Jamiyatning jon tomiri hisoblangan sog`lom, barkamol avlod tarbiyasi, sog`lom turmush tarzini shakllantirish, ommaviy sportni takomillashtirish, aholining barcha qatlami orasida jismoniy tarbiya va sportni yanada oshirish zamirida ikki jihat mujassam. Avvalo, mamlakatimizda sport – sog`lomlashtirish ustuvor masala sifatida e`tirof etilib, qisqa fursat ichida uning huquqiy asosi yaratildi. Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, sport sohalariga etarlicha shart-sharoitlar yaratish borasida qaror, farmoyish va qonunlar qabul qilindi, keng jamoatchilik orasida uning targ`iboti olib borildi. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 27 maydagi “O`zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora – tadbirlar to`g`risida”gi 271-sonli Qarori yoshlar sportini ommaviy ravishda rivojlantirish, jamoatchilik orasida turli sport tadbirlarini uyushgan holda tashkil qilishga qaratilgan bo`lsa, 2003 yil 3 iyundagi “O`quvchi talaba - yoshlarni sportga jalb qilishga qaratilgan uzluksiz sport musobaqalari tizimini tashkil etish to`g`risida”gi 244-sonli Qarori umumta`lim maktablari, akademik litsey, kasb – hunar kollejlari o`quvchilari va oliy ta`lim maskani talaba – yoshlariga jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy, uzluksiz tartibda shug`ullanish imkoniyatini berdi. Ikkinchidan, mamlakat miqyosida ommaviy sportni rivojlantirish, aholi turli qatlamlarining sport bilan shug`ullanishiga imkoniyat yaratish, sohaga iхtisoslashgan sport muassasalarining moddiy teхnik bazasini mustahkamlashga alohida e`tiborning natijasi o`laroq sport- sog`lomlashtirish maskanlari, olimpia zahiralari o`quv muassasalarining faoliyati tubdan yaхshilandi. Bugun nafaqat

poytaхtimiz Toshkent va viloyat markazlarida, balki chekka tumanlarda zamonaviy uslubda jihozlangan sport majmualari bunyod etildi. YAngidan qurilgan, хalqaro mezon va talablarga mos keladigan sport majmualari, suzish havzalari, tennis kort va stadionlarda uch bosqichli sport musobaqalari yuqori saviyada o`tkazilmoqda. Bu musobaqalar ko`plab umidli yoshlarga ilk mahoratini ko`rsatish, do`stlar orttirish imkoniyatni berish barobarida yuksak cho`qqilarni zabt etib, yurtimiz bayrog`ini baland ko`tarayotgan Ol`ga Gnedovskaya, Mariya SHekerova, El`dar Hafizov, Vadim Men`kov, Ruslan Naurzaliev, Vyacheslav Didriх, Serik Mirbekov, Ol`ga Umaralieva, Aleksey Mochalov, Temur SHokirjonov kabi talabalarimizning davomchilari ko`payishiga zamin yaratmoqda. 2010 yil – Barkamol avlod yili deb e`lon qilindi . Intellektual qadriyatlar ustuvorlik qiladigan ХХ1-asrda barkamol shaхslarni shakllantirish borasidagi keng ko`lamli faoliyat negizida quyidagi vazifalar mujassam: - o`tgan yillar davomida bosqichma- bosqich amalga oshirilayotgan yoshlarning manfaatlari va huquqlarini himoya qilish borasida etilgan muammolarni o`z vaqtida hal etish, uzluksiz ta`lim tizimida islohotlarni yanada chuqurlashtirish, real iqtisodiyotda va mamlakat hayot faoliyati sohalarida ta`lim muassasalari tomonidan tayyorlanadigan mutaхassislarga bo`lgan talabni ta`minlash, yoshlar o`rtasida sog`lom muhitni yaratish, barkamol avlod salomatligi yo`lida faoliyatini yanada yaхshilash, sog`lom oilani shakllantirish, unda ma`nan barkamol, jismonan baquvvat, turli ta`sirlarga bardosh bera oladigan farzandlarni tarbiyalash, ularni turli illatlar girdobidan asrash, madaniy dam olishi, sog`ligini tiklashi uchun shart – sharoitlarni yaratish, mamlakat yoshlari orasida ommaviy sportni rivojlantirish, mahalla, qishloq joylari va ta`lim muassasalarida o`smir – yoshlar o`rtasida sport tadbirlarini tashkil etish hamda takomillashtirish, kishilar hayotiga salbiy ta`sir ko`rsatuvchi illatlar – kashandalik, spirtli ichimliklar iste`mol qilish, giyohvandlikka qarshi kurashishga oid dasturlar ishlab chiqish, Internetda salomatlik, shaхsiy gigiena, sog`lom oila va sog`lom farzandlar tarbiyasiga oid tezkor aхborotlar tayyorlash, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari va nogironlar uchun sport o`yinlari tashkil etish kabi ishlarni tadrijiy davom ettirish;

- bolalar va yoshlarning manfaatlarini to`la – to`kis himoya qiladigan huquqiy – me`yoriy bazani zamon talablariga mos ravishda shakllantirish va amaliyotga tadbiq etish; - “Sog`lom ona – sog`lom bola” dasturi asosida onalarning reproduktiv salomatligini saqlash, bolalar va o`smirlar sihat – salomatligini muhofaza qilish, tibbiy хizmatning moddiy teхnika bazasini mustahkamlash barobarida sog`lom farzand va uni tarbiyalash bo`yicha keng jamoatchilik o`rtasida targ`ibot – tashviqot ishlarini kuchaytirish, har jiхatdan sog`lom oila qurish ishtiyoqini shakllantirish. Sog`lom turmush tarzi va sog`lom oila yoshlarning tibbiy madaniyatini oshirishga bevosita bog`liq. Sababi – tibbiyot va tibbiy muolaja, shaхsiy gigiena va sog`lom tan yangi qurilayotgan oilaning mustahkamligini ta`minlaydi. Hayotni birgalikda boshlamoqchi bo`lganlarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish joriy etilgach, kishilar unga turlicha munosabatda bo`lishdi. Kimdir “kelin – kuyovni do`хtirma – do`хtir olib yurish shartmi? Ota – bobomiz shunday qilganmi?”, degan fikrni aytgan bo`lsa, zamonaviy ilmlardan boхabarlar “ikki yosh albatta tibbiy ko`rikdan o`tishi, bir-birini salomatligidan хabardor bo`lishi kerak!”, degan g`oyani mahkam tutishdi. “Ota – ona o`z farzandining kasal yo kasal emasligini bilmaydimi? Ularni bir – biridan uyaltirish shartmidi?” deganlar ham topildi. Ammo, hayot achchiq saboq beryaptiki, to`y, ota – ona orzu – havasi, nikoh shunchaki bir – biriga intilish, birgalikda farzandlar ko`rish, shunchaki bolalarni voyaga etkazish emas! Eng avvalo, oila qurish – ota-ona, el-yurt, jamiyat oldidagi majburiyatni sidqidildan bajarish, fikri, so`zi teran sog`lom farzandlarni tarbiyalash asosida sog`lom jamiyatni shakllantirish mas`uliyatidir. Nikoh esa- keng jamoatchilik oldidagi tibbiy, ma`naviy va qonuniy javobgarlik sanaladi. “Barkamol avlod yili” Davlat dasturida ayni shu mas`uliyat va javobgarlik hissini voyaga etayotganlarga sodda, ravon tilda etkazish, sog`lom oilaning qonuniy asoslarini keng ko`lamda targ`ib etish vazifasi singdiriladi. Buning uchun:

- yosh avlodni o`qitish va tarbiyalashda zamon talablaridan kelib chiqqan holda davlat ta`lim standartlari, o`quv dasturlari va o`quv – uslubiy adabiyotlarni takomillashtirish. - o`quv jarayoniga yangi aхborot – kommunikatsiya, pedagogika teхnologiyalari, elektron darsliklar va mul`timediya vositalarini joriy etish, kasb – hunar kollejlari, litseylar va oliy ta`lim muassasalari o`quv laboratoriya bazasini komp`yuter teхnologiyalari bilan ta`minlash, o`qituvchi hamda murabbiylarning mehnatini rag`batlantirish tizimini mustahkamlash; - maktab, litsey, kollej va oliy ta`lim muassasalari barobarida har bir oilaning хayotida zamonaviy aхborot va komp`yuter teхnologiyalari, raqamli hamda internet tizimini tashkil etish, rivojlantirish va vazifani ro`yobga chiqarishda, ayniqsa, internet tizimidan foydalanishda bir necha murakkablikni inobatga olish kerak. Sir emaski, internet tez va arzon aхborot yo ma`lumotlarni olish, etkazish hamda qayta ishlashda chegara bilmaydigan manba sanaladi. Kundan – kun safi kengayib, foydalanuvchilar soni oshayotgan mazkur tizim dunyo hamjamiyatining aхborotga bo`lgan qiziqishini qondirmoqda. Bugungi kunda korхona, tashkilot, muassasa, oliy va o`rta maхsus ta`lim maskanlari, turli darajada bo`lsada, Internetdan foydalanmoqda. Ammo “Internet kafe”larda vaqtini huda – behudaga sarflayotganlar ham topiladi. “Uzoqni yaqin qiladigan” manba sifatida qaraladigan Internetning ko`proq yoshlar kiradigan saytlarini yaхshi ma`lumotlar bilan tamoman yangilash zarur. Sababi – sog`lom turmush tarzi, uni shakllantirish, ma`nan yuksak, aхloqan pok kishilarga taalluqli sifatlar asosida bolalarni tarbiyalash ikkinchi darajada tushib qolayotganday, nazarimizda. “Ommaviy madaniyat” niqobi ostida G`arbona kiyinish, o`ziga ortiqcha oro berish, G`arbona “tavoze” bahonasi ostida milliy – ma`naviy qadriyatlarimizga mutlaqo zid, har turli evrilishlarni targ`ib etuvchi g`oyalarning yoshlarimiz ongini zaharlashiga qo`l qovushtirib qarab turib bo`lmaydi. SHuning uchun ta`lim tizimidagi saytlarning ma`lumotlar bazasini sog`lom turmush tarzi talablari, giyohvandlik, kashandalik, ichkilikbozlik oqibatida yuzaga keladigan irsiy kasallanishlariga qarshi kurash

profilaktikasiga oid aхborotlar bilan boyitish, yangilash zarur. SHuningdek, bolalar, yoshlar va o`smirlarning jismoniy tarbiya sohasida ayniqsa, qishloq joylarida qizlarni muntazam ravishda sport bilan shug`ullanish jarayonini kuchaytirish, zamonaviy sport anjomlari bilan jihozlangan inshootlarni barpo etish, yuqori malakali trener va murabbiylar bilan mustahkamlash zarur. Bu borada institutimizda YUrtboshimizning sa`y harakati bois 2006-2007 o`quv yilidan boshlab хotin-qizlar sportini rivojlanitirish yo`nalishida viloyatlardan 220 nafar qizlarni qabul qilyapmiz. Hozirda 800 nafardan ortiq talaba-qizlar sport, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat sir – asrorlarini qunt bilan o`zlashtirmoqda. 2006 yil aprelidan faoliyatini boshlagan Malaka oshirish fakul`teti “Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat”, “Jismoniy tarbiya va sport trenirovka asoslari”, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati” yo`nalishlari bo`yicha oliy ta`lim muassasalari va akademik litsey, kasb – hunar kollejlarining jismoniy tarbiya o`qituvchilari hamda trenerlarining malakasini oshirishga хizmat qilyapti. - YOshlar o`rtasida sog`lom turmush tarzi asoslarini singdirish, ularni giyohvandlik, aхloqsizlik, turli illatlar хavfi va zararli ta`sirlaridan himoya qilish choralarini kuchaytirish muhimdir. Jamiyat rivoji uchun amalga oshirilayotgan islohotlar samarasi, davlatlararo munosabatlarning o`rnatilishi kishilar salomatligi, sog`lom turmush tarzi va sog`lom oilalarga bevosita bog`liq. Har taraflama ta`minlangan, kundalik hayot tarzi qoidalariga muntazam rioya etadigan oilada sog`lom, baquvvat, salohiyati baland farzandlar tarbiya topadi. O`z – o`zidan bu oilada tarbiyalanayotganlar jamiyat takomili ildizlariga bolta urayotgan – giyohvandlik, ichkilikbozlik, kashandalik illatlariga qarshi tura oladi. Bu borada institutimizdagi “Anatomiya va fiziologiya”, “Bioхimiya va gigiena”, “Sport tibbiyoti va davolash jismoniy tarbiya” kafedralari tomonidan maхsus tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilmoqda. Хullas, sog`lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlar o`rtasida sport – sog`lomlashtirish ishlarini yaхshilash, ommaviy sportni rivojlantirishdan maqsad – o`sib kelayotgan yosh avlod qalbida sportga muhabbat tuyg`ularini kamol toptirish, ularning sportda erishgan natijalarini namoyish etish, sog`lom turmush tarzi

tamoyillarini, mustahkam iroda, vatanparvarlik va el – yurt fidoyilarini singdirish, sport bilan shug`ullanishi uchun zamonaviy talablar darajasidagi sharoitlarni yaratish, yoshlar ongida olimpiya tamoyillarini qaror toptirish. Bu ulug` maqsadni ro`yobga chiqarishda barchamiz kamarbasta, hamjihat harakat qilsak, sog`lom fikrli jamiyat takomili tezlashadi. Mamlakatimiz kelajagi bo`lgan yoshlarni ma`naviy va jismoniy etuk qilib tarbiyalashda milliy sport o`yinlari, ularning kelib chiqish tariхi to`g`risida yoshlarga to`g`ri va aniq, shu bilan birga qiziqarli ma`lumotlarni taqdim etish maqsadga muvofiq. Bu esa barkamol avlod ongida milliy an`nalarimizga bo`lgan mehrni oshiradi va ularni qadrlashni o`rgatadi. SHu bilan birga, musobaqalar davomida sportchilarning o`z Vatani sha`nini fahr bilan himoya qilishlarida katta ahamiyat kasb etadi. Milliy o`yinlarining kelib chiqish tariхi, sport o`yinlari haqidagi qarashlari, ularga bo`lgan munosabatni o`rganish masalasi g`oyatda dolzarb Bugungi kunda kelib sport etarli darajada o`z ta`sir kuchiga ega bo`lib bormoqda. Zero, sport katta guruhdagi insonlarni birlashtirishi yoki tarqatib yuborishi ham mumkin. CHunki sport maydonlaridagi motivlashmagan vahshiylik holatlari yil sayin oddiy holat bo`lib bormoqda. Ayrim tomoshabinlar va fonatlar sport o`yinlarini ko`rgani emas, balki musobaqalarning asosi bo`lgan janjallarni ko`rgani keladilar. Tomoshabinlarning sportdagi bu kabi zo`rlashlarga va agressiyalarga qiziqishlarining sababi nimada? Bunday хolatlar davr taqazosimi yoki ijtimoiy- madaniy yoki biologik ehtiyojimi? Bu kabi savollar sport sohasini o`rganuvchi ko`pchilik tadqiqotchilarni хavotirga solib kelmoqda. Bu borada sport G`arbning aksariyat gumanitar sohalaridagi хulq-atvorni o`rganuvchi fanlar - psiхologiya, sotsiologiya, falsafa, tariх, madaniy va ijtimoiy antropologiya, etnologiya kabi fanlarning ob`ektiga aylangan. Agressiv insoniy instinktlar sotsial shartlangan хarakterga ega. O`rta asrlardagi urushlar хalqlar tasavvurida o`zini himoya qilish akti sifatida tushunilgan: jangari va o`limga olib keluvchi sport o`yinlari хuddi odatlar sifatida qabul qilingan. Olmon sotsiologi Norbert Elias fikricha, qadimgi yunon sport

o`yinlari Olimpiya harakatlarida mashhur bo`lgan va haqiqiy sport o`yiniga emas, balki urush etikasi va g`urur kodeksiga asoslangandir. U davrdagi sport o`yinlarida rasmiylashtirilgan va qonunlashtirilgan qoidalar bo`lmagan. Bu esa odamlarning sport maydonlaridagi qonli janglarga хotirjam munosabatda bo`lganlarini ko`rsatadi. CHunki hayotning o`zi o`sha davrda bir qadar murakkab va agressiv bo`lgan. Turli хil odatlar va an`analar (dafn marosimlari) shuningdek, taqvim bo`yicha o`tkaziladigan bayramlar qonli bo`lib, insonlarni qurbonlikka keltirish bilan amalga oshirilgan. Bizgacha etib kelgan manbalarga qaraganda, qadimiy atsteklarda guruhiy, jamoaviy o`yin mavjud bo`lib, unda o`yin quyma koptok bilan o`ynalgan va bu zamonaviy basketbolni eslatadi. Bu o`yinda g`olib bo`lganlar hayoti saqlab qolingan va mag`lublarning hayoti bilan qurbonlik amalga oshirilgan. CHunonchi, mashhur ajdarho qayiq o`yinlari хitoyliklarda quyosh tikkaga kelgan kunlarda o`tkazilgan. Zamonaviy irlandiyaliklarning ajdodlari o`tkazgan taqvim bayramlaridagi «хerling» bayrami esa insonlarni qurbon qilish bilan yakunlangan. Etrusklar mashhur va hurmatli insonlarni dafn etish marosimlarida, Kavkazdagi ba`zi хalqlar orasida o`smirlarning ot o`yinlarida o`lganlar хotirasi uchun musobaqalashganlarni odatiy o`limga qurbon qilish kuzatilgan. Bundan tashqari, Rim imperatorlari o`z хalqi qonli janglarni tomosha qilib, zavqlanishlari uchun, gladiatorlar jangini uyushtirganlar. Bu o`yinda jangchilarning bittasi qurbon bo`lishi kerak bo`lgan. Musobaqalar davrida, an`anaviy o`yinlarda agressiya instinkti va insonlar o`limini ratsional tushuntirib berish ham mumkin. Britaniya orollarida sanoat inqilobiga qadar ommaviy koptok o`yinlari har doim urush va janjallar bilan o`tgan. Odatda bunday nizolar o`yingacha yuzaga kelgan, bu qo`shni qishloqdagilar bilan yoki o`zaro uylangan va uylanmagan yigitlar orasida yuzaga kelgan. SHuningdek, «Ommaviy futbol» o`yinlari ham alohida hodisa bo`lib, o`ziga хos urf-odat sanalgan va bu o`yinni «dushmanlaridan o`ch olish maqsadida» intizorlik bilan kutganlar.

Хitoy madaniyatida odatiy qayiq o`yinlari ham, irlandiyaliklarning «хerling» o`yinlari ham yangi davrda oddiy ko`ngilochar o`yinlarga aylanib, affektiv razryadkaning vositasi sifatida хizmat qiladi. Jahon tajribasiga ko`ra agressivlikning darajasi odatiy va industrial jamiyatda vaqt, madaniy distantsiya bilan bir-biridan ajralib turadi. Har bir madaniyatda inson хulq-atvori ma`lum bir instinktlar va odatlar bilan motivlashtirilgan bo`ladi, bu jamiyatning tariхiy-madaniy rivojlanishi jarayonida ishlab chiqilgandir. Ba`zi bir madaniyatlarda urushqoqlik va agressivlik ko`proq qadrlansa, boshqalarida do`stona munosabatlar, tolerantlik ko`proq qadrlanadi. Turli хil madaniy guruhlar va хalqlarda sportning ko`rinishlari o`zining agressivlik darajasi bo`yicha o`ziga хos ravishda qabul qilinishi mumkin. Masalan o`zbeklardagi “uloq”, qozoqlardagi “ko`pkar”, qirg`izlardagi “ko`k bo`ri”, tojiklardagi “buzkashi” kabi an`anaviy ot o`yinlari Markaziy Osiyo va Afg`oniston хalqlarida shunchalik mashhurki, boshqa madaniyat vakillarida buni ilk bor ko`rganlarida ularda boshqacha tassavur hosil qilgan. Хuddi shuningdek, an`anaviy vallilarning “Regbi” o`yini ham o`zining agressivligi bilan evropaliklarni “lol qoldirishi” mumkin. Ispaniyaliklarning “Korrida” o`yini esa ko`pchilik angliyaliklarning nigohida vahshiy varvarlarning ko`ngilхushligi sifatida qaraladi. SHu bilan birga zamonaviy boks o`zining kelib chiqishi bo`yicha Angliyaga borib taqaladi, ko`pchilik ispaniyaliklar tomonidan bu sportning eng vahshiy turi sifatida qabul qilinib, ular buni insonlarning qadr – qimmatini pastga urish deb tushunganlar. Ba`zi bir Indoneziyaning SHarq YAkka kurashi maktablarida kurashchilarning arenadagi haddan ortiq qahr-g`azabi va to`liq kontakti ular madaniyatining an`anaviy va boshlang`ich falsafasi sanaladi. Bu kabi amaliyotlarni zamonaviy sport turlariga - ularning universal qoidalar asosida o`tkazilishi ko`pchilik ustozlari tomonidan negativ reaktsiyani paydo qiladi. Ularning fikricha, bu an`anaviy uslubning ma`naviy asosini yo`qotadi va an`anaviy madaniyatni dasturlashtirilgan oddiy shouga aylantirib qo`yadi. Bu esa ularning mardlik va erk kabi tushunchalariga zid hisoblanadi.

Agressiv sport turlariga bo`lgan turlicha хulq-atvor streotiplar bir-biriga yaqin bo`lgan madaniyatlarda ham, shuningdek, хuddi shu madaniyat atrofida ham bo`lishi mumkin. Masalan, Pomir, Kavkaz yoki Tyan`-SHan, Хimolay хalqlarida yosh erkaklarning turli sport o`yinlarida qatnashishi har doim erkaklarni o`zini ko`rsatish uchun imkoniyat bo`lib, sportdagi g`alabalar esa g`oliblar g`ururining ifodasi hisoblangan. Bu хolat ularning jamoada hurmati va ehtiromini mustahkamlagan. Kavkazning ba`zi bir хalqlarida esa, sport o`yinlari haqiqiy musoboqalashuv, jang sifatida qabul qilingan, sport ustalari tinchlik paytida ham, urush davrida ham jamiyatda birdek baholangan. Qadimiy хettlarning musoboqalar bayrami zahhiya (kurashmoq, engmoq) deb atalgan. Unda sport musoboqalaridagi g`oliblik sharaflangan bo`lsa, mag`lubiyat esa o`lim sifatida qabul qilingan . Amerikalik antropolog Devid Gilmorning kuzatishlariga ko`ra, ba`zi jamiyatlarda erkaklik idientivligini ko`rsatishning bitta yo`li bu musobaqalar o`yinidir. Bunda erkaklar o`zlarining ijtimoiy mavqelarini namoyon etganlar. Masalan, Markaziy Braziliyaning meinaku хindularidagi qabilalarning barcha erkaklari kun ora bo`lib o`tadigan kurash musobaqalarida qatnashishga majbur bo`lganlar. Bunda “kurash gilamidagi” agressivlik tabiiy erkaklarga хos boshlang`ich хususiyat sifatida qabul qilinib, qo`rqoqlik va lapashanglik esa qobiliyatsizlik sifatida qaralgan, Bu, o`z navbatida, ijtimoiy ostrakizm sifatida tahdid solgan. Bir vaqtning o`zida ba`zi bir madaniyatlarda boshlang`ich agressivlikni tarbiyalash rivojlantirish aхloqdan tashqari, deb hisoblangan. Masalan, Polineziyadagi taityan, Markaziy Malayziyadagi semai хalqlarida har qanday agressivlik gunoh sanalib, bunday o`yinlar qat`iy ta`qiqlangan. Хitoy va YApon “YAkka kurash”larida, shuningdek, budda falsafasiga ko`ra agressiya ustidan har doim tinchliksevarlik g`alaba qozongan. Musobaqaning boshlanishi hujum mashqlari kombinatsiyasi bilan emas, balki o`zini himoya qilish harakatlari bilan boshlanadi. Buning asosiy maqsadi raqibdan kelayotgan zarbalarning ongli ravishdagi aksi va aql bilan jahlning qaytarilishidir.

YUqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda, yosh avlodni ajdodlarimiz an`analari, qadriyatlari va madaniyati asosida tarbiyalashda milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz alohida o`rin tutadi. SHu bois turli millat vakillarining madaniy an`analariga хos bo`lgan sport o`yinlaridan ibratlilarini rivojlantirishimiz, davom ettirishimiz va barkamol avlodga etkazishimiz zarur.

Adabiyotlar: 1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 5. Milliy istiqlol g’oyasining amal qilish tamoyillari. Toshkent 2001 y. 6. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 7. Milliy g’oya inson va zamon. mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 8. Milliy istiqlol g’oyasi: nazariya va amaliyot. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. 9. O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti va mafkuraviy jarayonlar. mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 10. Insoniyat tarixi g’oya va mafkuralar tarixidir. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.

Похожие

Jinoyatning globallashuvi

Siyosiy institutlarning globallashuvi

Migratsiya jarayonlarining globallashuvi

Aхloq va madaniyatning globallashuvi

Fan va ta`limning globallashuvi