Ислом дини, унинг келиб чиқиши, моҳияти ва мазмуни - Социология - Рефераты

Ислом дини, унинг келиб чиқиши, моҳияти ва мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Режа: 1. Арабистон ярим оролида ислом вужудга келган даврдаги шарт- шароит ва маънавий ҳаёт. 2. Исломнинг келиб чиқиши, шаклланиши ва бошқа ўлкаларга тарқалиши 3. Ислом таълимоти. 4. Ислом динидаги асосий йўналишлар ва мазҳаблар.

Ислом дини жаҳон динлари ичида энг ёш диндир. Эътиқод қилувчилари сони жиҳатидан эса христианликдан кейин иккинчи ўринда туради. Хозирда Ислом динига эътиқод қилувчилар сони қарийиб миллиард 200 миллион кишини ташкил этади. 2 5 Йил сайин бу динга эътиқод қилувчилар сони ортиб бормоқда. Ислом дини VII асрнинг бошларида Арабистон ярим оролида (хозирги Саудия Арабистонида) пайдо бўлган. Ислом – арабча сўз бўлиб, мазмуни бўйсуниш, итоат этиш, ўзини Аллоҳ иродасига топширишни билдиради. Ислом динига эътиқод қилувчилар арабча «муслим» - «исломни қабул қилган», «итоатли», «садоқатли» демакдир. Кўплиги «муслимун» деб аталади. Бу сўз хозир ўзбекларда – мусулмон, қирғиз ва қозоқларда – мусурмон, Украина ва Россияда – басурман номи билан аталади. Умумий тарзда, Ислом – Аллоҳ ягона деган эътиқод билан унга бўйсунимоқлик, итоат этмоқлик ва бутун қалб билан ихлос қилмоқлик ва Аллоҳ буюрган динга иймон (ишонч) келтирмоқлик демакдир. Исломнинг пайдо бўлиши VI аср охири – VII аср бошларида Арабистон ярим оролида юз берган ижтимоий-иқтисодий аҳвол ва маънавий ҳаёт билан боғлиқ ҳолда рўй берган. Бу даврда араблар катта-кичик қабила ва уруғларга бўлиниб кетган бўлиб, улар ўртасида доимий келишмовчилик, уруш ва жанжаллар рўй бериб турарди. Иккинчидан, бу даврда Арабистонда кўп худолилик динлари мавжуд бўлган. Асосан фетишизм – турли санамларга сиғиниш хукмронлик қиларди. Ҳар бир қабиланинг ўз дини, санами бўлиб, 360 дан ортиқ санам Маккада сақланарди. Уларни араблар вақти-вақти билан зиёрат қилиб турганлар. Учинчидан, бу даврда араб қабилалари ўртасида жохилия – билимсизлик ҳолати, жаҳолат хукмронлик қиларди. Яъни, араблар ҳаётида 2 5 Қаранг. Ислом энциклопедия. 113-бет.

тубанлик, ичкиликбозлик, қимор, бузуқлик авж олган эди. Бинобарин, инсонларнинг руҳлари ҳам, эътиқодлари ҳам, ҳатти-ҳаракатлари ҳам бузилган эди. Одамларда уят туйғуси йўқолган эди. Фоҳишалик бир касбга айланганди. Аёлларга ҳайвондек муомила қилинарди. Гўдак қизларни тириклайин кўмиш одати бўлган ва бошқалар. Шундай қилиб, Исломдан илгари Арабистонда қонунсизлик, ахлоқсизлик, зўравонлик ҳукм сургани учун ҳам кейинги авлод ўша даврни ҳақли равишда Жохилия деб атаган ва ундан қутилишнинг нажот йўли керак эди. Бундай холатларга, айниқса бўлиниб кетган араб қабилалари ўртасидаги ўзаро низо ва урушларга бархам бериш учун сиёсий, иқтисодий, маънавий жиҳатдан бирлашган ягона Араб давлатини вужудга келтиришни давр тақазо этмоқда эди. Бунга эса ягона худога эътиқод қилиш орқали эришиш мумкин бўларди. Бу даврда Исломнинг пайдо бўлиши учун ғоявий муҳит ҳам етилиб бораётган эди. Чунончи, ханифлар – чинакам эътиқод қилувчилар, ҳақиқат изловчилар диний ҳаракати бунга яққол мисол бўла олади. Ханифлар араб қабилаларини бирлаштириш жараёнининг ғоявий ифодачиси эдилар. Улар якка худога ишонишни ва кўпхудоликка эътиқод қилишдан воз кечишни тарғиб қилардилар. Ханифлар ўз тарғиботларида арабларни оғир аҳволдан қутқариш учун халоскорнинг келиши яқинлашиб қолганлиги ҳақида хабар тарқатиб, уни сабр билан кутиб туриш лозимлигини уқтирардилар. Шундай қилиб, бу даврда арабларни ҳар жиҳатдан бирлаштириш, кучли салтанатни вужудга келтириш, яккахудочиликка ўтишга хижоз араблари маълум маънода тайёр эдилар. Бундай ҳаракатни бошқарган кишилар ўз фаолиятларини илоҳий илҳом билан асослай олган ҳолдагина муваффақиятга эриша оларди. Исломнинг асосчиси Муҳаммаднинг диний ва сиёсий фаолиятлари юқоридаги жараёнларнинг хусусий кўриниши бўлган. Муҳаммад ҳар томонлама баркамол инсон бўлганлари, у зотнинг шахсий фазилатлари туфайли хижозликларнинг ҳаракати ўзига хос хусусиятлар касб

этиб, диний ва сиёсий кучга айланди; бу куч исломнинг вужудга келишини энг муҳим тарихий воқеалардан бирига айлантирди. 2. Исломнинг келиб чиқиши, шаклланиши ва бошқа ўлкаларга тарқалиши. Исломнинг вужудга келиши , араблар орасида вахдониятга асосланган диннинг қарор топиши , араб қабилаларининг яккахудо – Аллоҳ ғояси атрофида бирлашиши Абдуллоҳнинг ўғли Муҳаммад номи билан чамбарчас боғлиқ . Қуръони каримда 25 нафар пайғамбарнинг номи зикр этилган. Муҳаммад Аллоҳ томонидан одамлар орасидан танлаган сўнгги пайғамбар саналади. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ (570-632) Маккада Қурайш қабиласига мансуб Хошимийлар хонадонида туғилган. Отаси Абдуллоҳ Муҳаммад туғилмасдан икки ой олдин 25 ёшида вафот этган. Муҳаммад 6 ёшли бўлганида онаси Амина ҳам вафот этади. Муҳаммадни бобоси Абд ал- Муталлиб ўз тарбиясига олади. Икки йилдан сўнг бобоси ҳам вафот этади. Саккиз ёшли Муҳаммадни амакиси Абу Толиб ўз қарамоғи ва тарбиясига олади. Абу Толиб тижорат ишлари билан шуғулланарди. Муҳаммад ҳам амакиси билан тижорат ишлари билан шуғулланган. 25 ёшида Яманга ўша даврнинг бадавлат аёли Ҳадича билан унинг молларини сотишда кўмаклашиш учун боради. Бу ҳамкорлик Муҳаммад билан Ҳадичанинг оила қуришига сабаб бўлади. Улар 6 нафар фарзанд – икки ўғил ва тўрт қиз кўрганлар. Фарзандларидан фақат Фотима ўсиб улғайди, қолган фарзандлари бевақт вафот этган. Муҳаммад амакиси Абу Толибга ёрдам бўлсин деб унинг кичик ўғли Алини ўз ёнига олган ва кейинчалик қизи Фотимани унга турмушга берган. Муҳаммад 40 ёшга борганида унинг ҳаётида пайғамбарлик даври бошланган. Яъни унга илк ваҳий кела бошлаган. Ана шу даврдан Муҳаммад Аллоҳнинг расулига – элчисига айланди. Бу фаолият 23 йил давом этди.

Унинг бир қисми Маккада (610-622), иккинчи қисми Мадинада (622-632) ўтган. Адабиётларда қайд этилишича дастлабки ваҳий рамазон ойининг 26- сидан 27-сига ўтар кечаси келган. Шунинг учун бу кунни мусулмонлар қадр яъни илоҳий қудрат кечаси сифатида нишонлайдилар. Рамазон ойини эса муборак деб биладилар. Келган ваҳий Муҳаммад Пайғамбарни инсонларни жоҳилиядан қутқариш ва Аллоҳ кўрсатган тўғри йўлга чақиришга даъват этади. Муҳаммад Маккаликларни бут ва санамларга сиғинишдан қутқариш ва ягона Аллоҳ эътиқодига олиб кириш учун 3 йил яширин равишда ҳаракат қилди. Бу даврда Ислом динига кирганлар 30 кишини ташкил этди халос. Биринчи бўлиб Биби Хадича, кейин амакиваччасининг ўғли Ҳайдар яъни Али, асранди ўғли Зайд ибн Хорис исломга кирди. Сўнг Абу Бакр, аз-Зубайр, Талҳа, Саъд ибн Абу Ваққос, Абд ар Раҳмон ибн Авф, Усмон ибн Аффон ва бошқалар исломни қабул қилдилар. Шу тариқа Маккаликлар иккига ажралишди. Булар Аллоҳнинг яккалигига ишонганлар – мўмин-мусулмонлар ва ишонмаганлар – мушриклар эди. Мушриклар Аллоҳни якка деб эътироф этмай, унинг шериклари бор, яъни худолар кўп деб, турли санам, тош ва ҳакозоларга, кўплаб худоларга сиғинардилар. Мушриклар 23 йил давомида Муҳаммад тарғиболарига тиш-тирноқлари билан қарши чиқдилар. Улар ҳатто Муҳаммад Пайғамбарни жисмонан йўқ қилмоқ пайига ҳам тушганлар. 619 йилда аввал амакиси Абу Толиб, кейин хотини Хадича вафот этди. Бу икки улуғ, орўли зотнинг вафотидан сўнг мушриклар Пайғамбарга қарши курашни янада кучайтирдилар. У зот ўзга ерлардан тарафдорлар излашга мажбур бўлдилар. Дастлаб бир гуруҳ мусулмонлар Ҳабашистонга кўчди. 622 йилда Макка зодагонлари билан рақобатлашиб келаётган Ясриб (Мадина) даги Абс ва Хазраж қабилаларининг вакиллари мусулмон жамоасини ўзига қабул қилиш, Муҳаммадни умумий раҳнамо сифатида тан олишга рози бўлишди. Шу тариқа 622 йилда мусулмонлар жамоаси Маккадан Мадинага кўчади. Буни тарихда хижрат – кўчиш деб юритилади. Мусулмон йили

Хижрий йил ҳисоби шу йилдан бошланиши расмий тан олинган. Кўчиб келган кишилар мухожирлар (кўчиб келганлар), Мадинада Исломни қабул қилганлар ансорлар (тарафдорлар) деб аталдилар. Бу ерда Муҳаммад қисқа вақт ичида тарқоқ араб қабилаларини мухожирлар билан бирлаштириб бир жамоа – уммани ташкил этди. Бу жамоа қисқа вақт ичида кичик, лекин кучли давлатга айланди. Диний, маъмурий ва харбий ҳокимият бутунлай Муҳаммад Пайғамбар қўлига ўтди. Мадина атрофидаги барча араб қабилалари бўйсундирилди. Айни вақтда Мадина ва Макка ўртасида бошланган кураш 8 йил давом этди ва Бадр, Ухуд, Ҳандоқ каби жанглар бўлиб ўтди. Ниҳоят Макка зодагонлари 628 йилда Муҳаммад билан келишишга мажбур бўлдилар. 630 йилда мусулмонлар қўшини ҳеч қандай қаршиликсиз Маккага кириб борди. Макка аҳолиси ёппасига Ислом динини қабул қилди ва Муҳаммадни Аллоҳнинг элчиси деб эътироф этди. Ана шундан бошлаб Макка Ислом дини марказига, Каъба мусулмонларнинг муқаддас зиёратгоҳига айланган. 632 йилда Муҳаммад оила аъзолари билан бирга Каъбага биринчи марта ҳаж зиёратига келди. Мазкур Ҳаж тарихда «видолашув хажи» деб юритилиб, Муҳаммад ҳажга тўпланган 124 минг мусулмонга қарата туя устида ўтириб нутқ сўзлаган. Бу нутқ тарихда – «видолашув хутбаси» деб юритилиб, у на фақат йиғилган мусулмонларга, балки бутун инсониятга қаратилганлиги ва инсоният тарихида энг буюк инқилиб ясаганлиги билан ажралиб туради. Видолашув хутбаси жохилият даврининг бутун хурофатларини, бутун ёмонликларини, қон даъволарини, судхўрликни, қимор, фоҳишаликни, аёлларга нисбатан паст назар билан қарашни ўртадан барҳам топтиришда муҳим рол ўйнади. Муҳаммад Пайғамбар айтган ваъзларининг қисқача мазмуни қуйдагича: «Эй инсонлар! Сўзларимни диққат билан эшитингиз. Билмайман, балки бу санадан кейин Сиз билан бу ерда яна бир бор бирга бўлолмасман. Эй инсонлар!... Бу кунингиз (қурбон куни) қандай муқаддас бўлса, бу ойингиз қандай муқаддас бўлса, бу шаҳримиз (Макка) қандай муқаддас бир

шаҳар бўлса, билингизки, жонларингиз, молларингиз ҳам шу каби муқаддасдир. Буларга қилинган ҳар қандай тажовуз ҳаромдир. Асҳобим! Ҳушингизни йиғиб олинг! Билингизки, зинҳор-безинҳор мендан кейин эски адашувга қайтиб бир-бирингизнинг бўйнингизни кесманг! Асҳобим! Эски жоҳилият давридан қолган ҳамма қон даъволари батамом бекор қилинди. Асҳобим! Кимнинг ёнида бир омонат бўлса, уни эгасига қайтариб берсин. Эй инсонлар! Хотинларнинг ҳақларига риоя этингиз. Улар билан шафқат, меҳр ила муомалада бўлингиз. Уларнинг ҳақлари хусусида Аллоҳдан қўрқингиз! Хотинлар Сизга Тангрининг омонатидир. Уларн Аллоҳ номига сўз бериб олдингиз. Сизнинг хотинлар устида ҳақларингиз бўлгани каби, уларнинг ҳам Сизда ҳақлари бор. Сизнинг хотинлардаги ҳақларингиз – хотинларнинг оила шарафини Сиз ёқтирмайдиган ҳеч бир кимсага оёқости қилдирмасликларидир. Хотинларингизнинг ҳар турли ейиш ва кийиш эҳтиёжларини таъминлашингиз эса, уларнинг Сизнинг устингиздаги ҳақларидир… Бир хотин эрининг руҳсатисиз унинг молидан бирор нарсани бировга бериши ҳалол эмас. Эй мўминлар! Сўзларимни яхши эшитингиз:…Ҳеч кимнинг бошқалардан устунлиги йўқдир. Шараф ва устунлик фақат фазилат иладир. Ҳар бир мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Ҳақсизлик қилманг! Ҳақсизликка бўйин ҳам эгманг! Одамнинг ҳақларини еманг. Бир-бирингиз билан бўғишманг!... Эй инсонлар! Ҳар бир жиноятчи ўз айбига фақат ўзи жавобгардир. Ҳеч бир жиноятчининг гуноҳи учун авлоди жазо тортмайди. Эй мўминлар! Сизга бир омонат қолдиряпман. Унга маҳкам боғланганингиз сари йўлингизда ҳеч адашмагайсиз. Бу омонат Аллоҳнинг китоби – Қуръондир. Эй инсонлар! Ҳаддан ошишликдан сақланинг…» 2 6 2 6 Қаранг. Алихонрўра Соғуний. Тарихи Муҳаммадий. Иккинчи китоб. Тошкент-1991. 185-186- бетлар. З.Кунрапа. Алвидо, дунё! Ассалом, охират! 3-китоб. Тошкент, 1996. 15-18-бетлар.

Муҳаммад Расуллулоҳ ҳаждан қайтгач 632 йил 8 июнда касалланиб вафот этди. Бу даврга келиб Арабистон ярим ороли тўла бирлаштирилган, унинг аксарият аҳолиси Ислом динини қабул қилган эди. Арабистоннинг сиёсий, иқтисодий, этник ва маданий жиҳатлардан бирлашишида Ислом дини муҳим омил бўдиб хизмат қилди ва келажакда вужудга келган мусулмон оламининг мафкурасига айланди. Муҳаммад Расулуллоҳ вафот этгач у барпо этган давлатни унинг ўринбосарлари – халифалар бошқарган. Шу муносабат билан мусулмонлар давлати тарихда «Араб халифалиги» деб ном олган. 632-661 йилларда тўрт нафар халифа – Абу Бакр, Умар, Усмон ва Алилар халифаликни бошқариб ер юзининг катта қисмини халифаликка бўйсундирганлар. 661-750 йилларда қарийиб юз йил Ислом тарихида Уммавийлар сулоласи хукмронлик қилган. Бу даврда араблар истилоси ва Исломнинг бошқа халқлар орасида тарқалишининг иккинчи даври бошланиб Шимолий Африка, Испания ерлари босиб олинди. Араблар VIII асрда Ўрта Осиёни – Моварауннаҳрни босиб олдилар ва қаттиққўллик билан исломлаштириш сиёсатини олиб бордилар. Бу жараён ўта қийин кечган. Чунончи улар рақибларни ўлдирдилар, Исломни қабул этмаганларни бошига турли-туман кулфатларни туғдирдилар, ҳар хил йўллар билан маҳаллий халқларга зулм ва хўрликларни ўтказдилар, катта солиқлар солдилар. Айни пайтда араб ҳукмдорлари исломни қабул қилганлари учун турли имтиёзлар яратдилар, жумладан, уларни жузьядан, яъни жон солиғидан озод қилдилар. 2 7 Шундай қилиб бир асрдан камроқ вақт давомида Шимолий Хитойдан Испаниягача, Кавказ ортидан Ҳинд океанигача бўлган катта ҳудуд забт этилди ва Ислом дини кенг худудда тарқалди. Ўрта Осиё аҳолисининг арабларга қарши олиб борган эрк ва озодлик кураши бир ярим аср узлуксиз давом этди. Уларнинг бу интилишлари, 2 7 Қаранг. Қ.Бўронов. Халқимиз маънавияти ва маърифатининг теран илдизлари. Тошкент, «ФАН», 2003. 28-бет.

ҳаракатлари ниҳоят IX асрнинг охирларига келиб минтақада араб ҳалифалиги ҳокимиятининг қулаши билан якунланди. Ўрта Осиёда IX - XI асрлар давомида марказлашган мустақил давлатлар вужудга келди. Бу – Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар ва Хоразмшоҳлар давлатидир. Араб халифалиги 632-йилдан то 1258-йилгача, яъни 627 йил давом этди. Ундан кейин Миср Аббосий халифалиги 1261-йилдан 1517-йилгача, Усмонлилар халифалиги эса 1517 йилдан 1924-йилга қадар ҳукм сурди. Шундай қилиб ислом халифалиги жами 1293 йил амал қилиб, 1924- йилда Туркия жумхуриятининг раҳбари Мустафо Камол бошчилигидаги Миллий мажлис Усмонлилар халифалигини бекор қилиниши билан ниҳоясига етди. 2 8 3. Ислом таълимоти. Ислом таълимоти унинг муқаддас китоби – Қуръони Каримда баён этилган. Исломнинг ақидалари, эътиқод талаблари, хуқуқий ва ахлоқий меъёрлари, чеклаш ва тақиқлари Қуръон билан бирга унинг тафсирларида, хадис тўпламлари ва шариат қўлланмаларида, илоҳиёт адабиётларида ўз ифодасини топган. Ислом динининг асосий ақидаси «Аллоҳдан бошқа ҳеч бир илоҳ – йўқ, Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир». Қуръон тилида эса: «Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур Расулуллоҳ». Бу калимаи тавҳид дейилади. «Гувоҳлик бераманки, бир Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ ва яна гувоҳлик бераманки, Муҳаммад Аллоҳнинг бандаси ва расули (элчиси) дир». Қуръон тилида «Ашҳаду ан ла илаҳа иллалоҳу ва ашҳаду анна Муҳаммадан аъбдуҳу ва расулуху». Бу Калимаи шаҳодат дейилади. 2 8 Қаранг. А.Абдураҳмонов. Саодатга элтувчи билим 295-бет.

Ислом динига кириш, мусулмон бўлиш учун юқоридаги икки иймон калимасини тили билан айтмоқ ва қалбан, чин дилдан ишониб тасдиқлаш лозим. Буни иймон келтириш деб юритилади. Бу икки калимани келтириш иймоннинг илк босқичидир. Иймоннинг яна қолган олти босқичи-шарти бўлиб, мусулмон киши яна ана шуларга ишонмоғи ва уларга амал қилиб яшамоғи ҳам шарт ҳисобланади. Суннийликда иймон талаблари 7тадир. Булар: 1. Аллоҳнинг яккаю-ягоналигига ишониш, фақат унгагина сиғиниш, эътиқод ва ибодат қилиш. 2. Аллоҳнинг фаришталарига ишониш. 3. Аллоҳнинг барча илоҳий, муқаддас китобларига ишониш. 4. Аллоҳнинг барча пайғамбарларига ишониш. 5. Тақдирга, унинг илоҳийлигига ишониш. 6. Охиратга, қиёмат қойим бўлишига ишониш. 7. Қайта тирилишга ишониш. Ана шу етти шарт, эътиқод талаблари-иймоннинг тўлиқ асоси, устуни саналади. Исломга эътиқод қилувчи ҳар бир киши тили билан-«Иймон келтирдим Аллоҳга, унинг фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига, тақдирига, киёмат кунига ва ўлгандан кейин қайта тирилишига», деб айтмоғи ва бунга дили билан ишонмоғи лозим. Энди шулар ҳақида қисқа тўхтаб ўтамиз. Аллоҳ- дунёдаги барча мавжудотларни яратган. Оламда юз берган ва берадиган барча воқеа ва ҳодисалар Аллоҳ томонидан белгиланган ва унинг иродаси билан содир бўлади. Аллоҳни ҳеч ким бор қилган эмас, у ўзидан ўзи бордир. Аллоҳ бирдир, яккадир, ёлғиздир. Унинг шериги, ўхшаши, тенгдоши, фарзандлари, оиласи йўқ. У ўлмайди, ухламайди. У билувчидир, у билмайдиган бирор иш йўқ. У ҳар ишга қодирдир, ҳамма нарсани кўрувчи ва эшитувчидир. Аллоҳ билдирувчи, тарбия қилувчидир. Аллоҳда ҳеч қққандай нуқсон ва камчилик йўқдир. У ҳамма ерда хозир. Аллоҳ емайди, ичмайди, касал бўлмайди.

Ҳар бир мусулмондан Аллоҳнинг ана шундай қудратига ишонмоқлик талаб этилади. Фаришталар- Аллоҳнинг ниҳоятда итоатли, ҳеч бир гуноҳсиз, нурдан яратилган, одамлар кўзига кўринмайдиган бандаларидир. Улар Аллоҳнинг буюрган ишларини бажарадилар. Уларда эрлик, аёллик, туғиш, туғдириш, ейиш-ичиш, ухлаш каби хусусиятлар йўқ. Фаришталарнинг энг машхурлари- Жаброил, Микоил, Исрофил, Азроилдир. Пайғамбарлар – Аллоҳ томонидан бандаларига дин ҳукмларини ўргатмоқ учун юборилган элчилардир. Улар ақлли, зийрак, тўғри, итоатли бўлиб одам болаларидан чиқадилар. Улар Аллоҳ томонидан буюрилган дин ва шариат ҳукмларини бандаларига етказадилар, уларни ҳақ динга, яхши ишларга ваъз, насиҳат билан чақирадилар. Қуръони каримда 25 пайғамбарни исми келтирилган. Пайғамбарлар 2 хилга бўлинадилар: 1. Расуллар; 2. Набийлар. Аллоҳ томонидан ўзларига алоҳида китоб ва шариат берилган пайғамбарлар расул деб аталадилар. Барча пайғамбарлардан 8 нафари: Одам, Идрис, Шис, Иброҳим, Мусо, Довуд, Исо ва Муҳаммад расул пайғамбарлардир. Ўзларига махсус китоб ва шариат берилмай, бир расулга берилган китоб ва шариат асосида иш қилишга буюрилган пайғамбарлар набий дейилади. Набийлар расул бўлолмайди. Расулларнинг ҳар бири айни пайтда набий ҳам ҳисобланадилар. Муқаддас китоблар – ҳар бир замоннинг ўзига яраша дин ва муомалат ҳукмларини баён этиб, ўша замоннинг пайғамбарларига ваҳий қилиб юборилган китобларидир. Аллоҳ ўз пайғамбарларига 100 саҳифа – Одам, Шис, Идрис, Иброҳимга; 4 китоб эса Мусо, Довуд, Исо ва Муҳаммадга юборган. Охират – нариги дунё, ўлган бандаларнинг Аллоҳ қудрати билан тирилиши ва Аллоҳ тайин қилган ерга йиғилиш куни. Йиғиладиган жойнинг номи «Машхар ери», куни эса «Қиёмат куни» деб аталади. Бу куни

бандаларнинг бу дунёда қилган яхши, савоб ёки гуноҳ ишларига яраша ҳукм чиқарилади. Тақдир – Аллоҳ томонидан ҳар бир бўлган ва бўладиган ишларнинг бўлмоғини азалдан, олдиндан тайин белгилаб қўйилишидир. Буни бизда пешонасига ёзилган ҳам дейилади. Ислом динида «Ислом арконлари» деган тушунча ҳам мавжуд. У қуйидаги беш асосдан, устундан иборат: 1. Иймон; 2. Намоз; 3. Рўза; 4. Закот; 5. Ҳаж. Юқоридагилар ҳар бир мусулмон учун фарз қилиб белгиланган. Булардан ташқари жаноза, суннат, никоҳ ва қурбонлик қилиш каби муҳим маросимлари ҳам мавжуд. Ислом дини байрамларига – Рамазон ҳайити, Қурбон ҳайити, мавлуд ва бошқалар киради. Иймон – юқорида айтилган Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига ва Муҳаммад унинг бандаси ва расули эканлигига ишонмоқ ва эътиқод қилмоқликдир. Намоз – кунига 5 маҳал ўқилиб, кишида доимий диний кайфиятни сақлашнинг муҳим воситасидир. Намозлар – фарз, суннат, вожиб кабиларга бўлинади. Рўза – кун чиқишдан то кун ботишга қадар емоқ ва ичмоқликдан тийилмоқ ва шунга ният қилмоқликдир. Рўза ҳар бир соғлом мусулмон учун фарз ибодати саналади. У хижратнинг иккинчи йили Мадинада фарз қилинган. Закот – мол-мулки шариат белгилаган миқдорга етганда йилда бир маротаба улардан қирқдан бирини, яъни 2,5 фоизини бева-бечораларга, мискинларга, илм толибларига ва бошқа мухтожларга берилиши шарт бўлган Аллоҳнинг ҳақи. Хаж – ҳам жисмоний, ҳам маънавий, ҳам моддий ибодат. Ҳаж – кабатуллоҳни тавоф қилмоқ, Сафо ва Марва тоғлари орасида югурмоқ, Арофат тоғида бўлмоқ ва зарур маросимларни адо этмоқ учун Макка шаҳрига зиёратга бормоқликдир. Хажнинг шартлари қуйидагилар:

1. Ислом динида бўлиш; 2. Балоғатга етган бўлиш; 3. Оқил бўлиш; 4. Озод бўлиш; 5. Қодир бўлиш. Исломнинг ана шу беш амали ҳар бир мусулмонга бажариш учун фарз қилинган. Юқорида баён қилинганлар Ислом таълимотининг асосини ташкил этади. 4. Ислом динидаги асосий йўналишлар ва мазҳаблар Ислом динида илк даврдан пайдо бўлган энг биринчи йирик муаммо – олий ҳокимиятни эгаллашга пайғамбардан кейин ким хақлироқ, деган муаммо бўлди. Халифа Али билан уммавийлар ўртасидаги тахт учун курашда VII асрнинг иккинчи ярми бошларида хорижийлар (арабча – ажралиб чиққан, исёнчи) оқими ажралиб чиққан. Али Муовия тарафдорлари билан олий хокимиятга ворислик масаласида музокара олиб боришга кўнган. Бу ҳол Али ҳақиқий ворислик ҳуқуқига эга, деб ҳисоблаган тарафдорларнинг ўртасида норозилик туғдирган. Қўшиннинг бир қисми (12 минг киши) халифа Алини келишувчиликда айблаб, ундан ажралиб кетди. Ажралиб чиққан қўшин Алига ҳам, уммавийларга (муовия тарафдорлари) ҳам баб- баробар қарши курашганлар. Хорижийлар ҳаракати араблар томонидан бўйсундирилган Ироқ ва Эрон аҳолиси, оддий араб мусулмонлар манфаатини ифодалаган. Улар ўзларини ҳақиқий мусулмон ҳисоблаб, «диндан қайтган» деб эълон қилинган сиёсий ва ғоявий рақиларга нисбатан муросасиз бўлганлар. Хорижийлик йўналиши таълимоти: халифа диний жамоа томонидан сайланади ва унга бўйсунади; ҳар қандай тақводор мусулмон (ҳатто қул ёки ҳабаш бўлса ҳам) халифа бўлиб сайланиши мумкин; агар халифа жамоа манфаатларини ҳимоя қилмаса вазифасидан бўшатилади ва ҳатто қатл қилинади.

Хорижийлар эътиқод амалий фаолият билан мустаҳкамланиши лозим деб ҳисоблаганлар. Улар эътиқодсиз ва гуноҳкор кишиларни жазолаш муддатини кечиктиришга қарши турганлар. Диний масалаларда ислом «мусаффолиги» тарафдори бўлиб, шариат кўрсатмаларига қатъий риоя қилишлари билан ажралиб турганлар. 2 9 Уммавий ва аббосий халифалар VII - IX асрларда Хорижийларга қарши кескин кураш олиб борди. Бунинг натижасида улар қириб ташланди. Хорижийларнинг қолганлари Шимолий Африкада ўз давлатини вужудга келтирди. Хозирги даврда Хорижийларнинг ибодий фирқаси Жазоир, Тунис, Уммон ва Танзанияда учрайди. Бугунги кунда Ислом динида суннийлик ва шиалик йўналишлари амал қилиб келмоқда. Суннийлик деб, диний қонун-қоида ва тартиботларга амал қилишда Қуръони карим ва пайғамбаримиз хадислари – «Сунна» га бирдек амал қилувчиларга айтилади. Суннийлик йўналиши «Аҳли сунна вал жамоа» деб аталади. Бу номда Пайгамбарнинг суннатига амал қилиш ва мусулмонларнинг асосий кўпчилик жамоаси маънолари акс этган. Жаҳондаги жаъми 1,2 миллиарддан кўпроқ мусулмонларнинг 92,5 фоизини суннийлик йўналишидагилар ташкил этади. Шиалик йўналиши яъни жаъфария мазҳабидаги мусулмонлар 7,5 фоиздан иборат халос. Суннийликка мансубликни билдирувчи асосий белгилар қуйидагилардир: дастлабки тўрт халифа (Абу Бакр, Умар, Усмон, Али) ҳокимияти қонуний эканлиги тан олиш, олтита ҳадис тўплами (ал-Бухорий, Муслим, ат-Термизий, Абу Довуд, ан-Насоий, Ибн Можа тўпламлари)ни саҳиҳ (ишончли)деб билиш, суннийликдаги тўрт диний-хуқуқий мазҳаб – ҳанафийлик, моликийлик, шофиъийлик, ханбалийликдан бирига мансуб бўлишдан иборат. Суннийликдаги энг йирик мазҳаб Ҳанафия бўлиб, унга эргашганлар жаҳондаги мусулмонларнинг 47 фоизини ташкил этади. Бу мазҳабнинг 2 9 Қаранг. З.Хусниддинов. Ислом: йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. «ЎМЭ», Тошкент-2000. 56-59 бетлар. Ислом энциклопедия 260-бет.

асосчиси Абу Ханифа Нуъмон ибн Собит (699-767) дир. У Ироқнинг Куфа шаҳрида туғилган, келиб чиқиши жиҳатдан форслардан. Абу Ханифа Шариат хуқуқларини тизимга солган. Шариат қонунларини мусулмонлар ҳаётига қўллашда, ҳукм чиқаришда, хулосага келишда аввало Қуръони карим, сўнгра пайғамбар суннатлари – хадисларни, ундан кейин ижмоъни, охирида қиёсни қўллаган. У маҳаллий хуқуқ, меъёр, одатларни шариат билан келиштириб қўллашни жорий этган. Ислом хуқуқшунослигига ақл-идрок, мулоҳазкорлик билан иш кўриш тадбирларини киритган. Бу йўлни Имом Аъзам йўли деб ҳам юритилади. Суннийликдаги иккинчи мазҳаб моликийликдир. Унинг асосчиси Молик ибн Анас Абу Абдуллоҳ (713-795) дир. Ислом хуқуқини пухта эгаллаб, «Мадина имоми» унвонига сазовор бўлган. Молик ибн Анас бирор сиёсий оқимга эргашмаган, ҳокимиятнинг сайлаб қўйилиши қоидасини афзал билган, лавозимларга маъмурий тайинланишларга қарши бўлган. Моликийлик мазҳабидагилар Қуръон ва Хадис хуқуқ асослари саналади деб ҳисоблаганлар. Улар пайғамбарга оид хадисларнигина саҳиҳ деб тан оладилар. Мадинанинг саводли аҳолиси якдиллик билан маъқуллаган қоидаларнигина ижмоъ деб ҳисоблайдилар. Хозирда жаҳондаги мусулмонларнинг 17 фоизи моликийлик мазҳабидадир. Суннийликдаги учинчи диний-хуқуқий мазҳаб – шофиъийлик бўлиб, унинг асосчиси Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Идрис ибн Аббос аш- Шофиъий (767-820) дир. Шофиъийлик Қуръон ва суннага ягона манба сифатида қарайди. Шофиъийликка кўра, сунна Қуръонни тўлдиради, халос, суннанинг ўзи қиёслаб ўртача ҳукм чиқариш учун асос бўлолмайди. Улар ижмоъдан фойдаланишга катта эътибор берадилар. Ҳозирда 27 фоиз мусулмонлар шофиъий мазҳаби йўлидан бормоқдалар. Суннийликдаги тўртинчи мазҳаб Ханбалиядир. Унинг асосчиси Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Ханбал (780-855) дир. Бу мазҳаб хуқуқ тизимининг ўта торлиги, ҳар қандай кўринишдаги «янгилик»ка диний масалаларда эркин фикр юритишга қаршилиги, шариат меъёрларига қатъий, ҳеч қандай

ўзгаришсиз амал қилиши билан ажралиб туради. Мазкур мазҳабда Қуръони карим ва хадисларни эркин талқин этишдаги ҳар қандай уринишлар қораланади. Хозирда барча мусулмонларнинг 1,5 фоизи Ханбалия мазҳабидадир. Суннийликдаги юқорида қайд этилган тўрттала мазхаб тенг ҳисобланади. Бу мазҳаблар диний хуқуқ доирасидан чиқмаган ҳолда шариат масалаларида енгилроқ ёки қаттиқроқ хукм чиқариши билан бир-биридан фарқ қилади. Бизнинг юртимизда азалдан фиқҳда ханафийлик, ақидада эса мотрудийлик таълимотларига амал қилиб келинади. Ислом динидаги йўналишлардан яна бири Шиаликдир. Шиъа – арабча сўз бўлиб, маъноси «гуруҳ», «тарафдор» демакдир. Шиаликдаги «жаъфария» мазҳаби Исломдаги бешинчи диний-хуқуқий мазҳаб саналади. Шиалик аслида гуруҳлар ўртасида ҳокимият учун кураш оқибатида вужудга келган бўлса ҳам, кейинчалик диний таълимотидаги тафовут шаклида барқарорлашган. Шиалар суннийлар каби Қуръони каримни илоҳий деб эътироф этадилар, аммо дастлабки уч халифа даврида унинг айрим қисмлари тушириб қолдирилган, деб ҳисоблайдилар. Улар яна Пайғамбар ҳадисларининг ҳаммасини эътироф этмайдилар, балки фақат Ҳазрат Али ва унинг тарафдорлари томонидан ривоят қилинган хадисларнигина тан оладилар. Улар шундай хадислардан иборат тўплам тузганлар. Бу тўплам умумий ном билан «Ахбор» деб аталади. Шиалар Али ва унинг авлодларидан иборат 12 имом ҳокимиятини тан олади. Алидан бошқа халифаларни, хусусан дастлабки халифалар Абу Бакр, Умар, Усмонни ҳокимиятни зўравонлик билан эгаллаб олган деб қоралайдилар. Суннийликда эътироф этилган 7 та диний ақидалардан фарқ қилиб, шиаликда 5 та ақидага эътиқод қилинади. Булардан 4 ақида – Аллоҳнинг ягоналиги, тақдирга, пайғамбарларга, қиёмат-охират кунининг келишига

ишониш асосан суннийлик таълимоти билан мос тушади. 5- ақида Имомат эса (имомлар ҳокимиятини эътироф этиш) суннийликка ва сунний ҳалифалар ҳокимиятига зидлиги билан фарқ қилади. Суннийлар учун Макка ва Мадина шаҳарлари зиёрат ва хажга борадиган муқаддас шаҳар ҳисобланади. Шиалар эса Макка ва Мадинани муқаддас ҳисоблаш билан бирга имомлар дафн этилган шаҳарларни ҳам муқаддас ҳисоблайдилар ва зиёрат қиладилар. Шиалар охирги 12 – имом – Муҳаммад ал-Маҳдийни яширинган деб ҳисоблаб, унинг қайтиб келишини кутиш улар орасида сақланиб келмоқда. Гўё имом Маҳдий охирзамонда келиб, Исо билан бирга Дажжол, яъжуж- маъжуж ва бошқа кофирлар билан урушиб, уларни енгиб, қиёмат-қойим бўлишдан аввал ерда адолат ўрнатадилар деб ишонадилар. Шиалар Имом Хусайнга мотам тутадилар. «Шахсей-вахсей» («Шоҳ Хусайн, воҳ Хусайн») деб қичқириб, ўзларига озор бериб кўчаларга чиқадилар. Ислом давлатлари кенгайиб бориши ва ислом динини қабул қилиши оқибатида ақидавий масалалар ҳам мураккаблашиб кетади. Бунинг устига турли томонлардан мусулмонлар ақидасини бузишга уриниш ва танқид қилиш ҳам авж олади. Ана шундай шароитда суннийлик ақидаси ва фикрларини илмий асосда жамлаш ва тартибга солишни давр тақозо этди. Бу ишни мусулмон оламининг икки йирик ақоид олими – Абу Мансур ал- Мотрудий ас-Самарқандий ва Абул Ҳасан ал-Ашъарий амалга оширдилар. Шу тариқа Ислом динида ақидавий масалаларни изоҳлаш, тушунтиришда Мовароуннаҳрда Мотрудия мактаби, Ироқ ва Эрон томонларда Ашъария мактаби IX - X асрларда шаклланди. Мотрудийлик ашъарийликдан ўнлаб ақидавий масалаларда фарқ қилади. Мотрудийликнинг кенг ёйилишига унинг мўътадиллик йўлини тутгани, ақидавий масалаларда Қуръон, хадис ва ақлу идрок, мантиқ ҳамда ҳақиқатга яқин тургани сабаб бўлди. Чунончи мотрудийлик ҳар бир инсоннинг тақдири Аллоҳ томонидан белгилаб қўйилганига қарамай, у ўз ҳатти-ҳаракатлари учун жавобгардир, деб билади. Инсон имтиҳонлар учун яратилган. Шу билан

бир вақтда унга ушбу синовлардан муваффақиятли ўтиш ва тўғри йўлни топиш учун кенг имкониятлар бериб қўйилган. У ўз ҳатти-ҳаракатларида ихтиёри эркиндир деб билади. Юртимизда 2000 йилда Мотрудий таваллудининг 1130 йиллиги нишонланди, асарлари ўзбек тилига ўгирилди. Адабиётлар : 1. И.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 2. И.Каримов. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т., «Ўзбекистон», 1996й.

3. И.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 4. И.Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 5. И.Каримов. Халоллик ва фидоийлик-фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 6. И.Каримов. Юксак малакали мутахассислар – тараққиёт омили. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 7. И.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 8. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т., «Ўзбекистон», 1998й. 9. И.Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., «Ўзбекистон», 199й. 10. И.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999й. 11. И.Каримов. Хушёрликка даъват. Т., «Ўзбекистон», 1999й. 12. И.Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. Т., «Ўзбекистон», 2000й

Похожие

Зардуштийлик дини ва унинг мукаддас китоби «Авесто»

Христианлик дини, мохияти, мазмуни. Хозирги даврда христианлик

Узбек миллий менталитетини ислом дини кириб келиши билан богликлиги

Буддавийлик дини ва таълимоти

Жамиятнинг сиёсий системаси, унинг моҳияти, ўрни ва аҳамияти