Иктисод ва ижтимоий бошкарув социологияси - Социология - Рефераты

Иктисод ва ижтимоий бошкарув социологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

www.arxiv.uz Режа: 1 . Бозор иқтисодиётига ўтишнинг асосий тамойиллари 2. Ижтимоий бошқарув асослари ва унинг ҳозирги даврдаги шакли ҳамда ижтиомий башорат элементлари

www.arxiv.uz XIX аср охири ва XX аср бошларига келиб, иқтисодий ҳаёт социологиянинг тадқиқот объектига айланди. Худди шу даврда ишлаб чиқаришда инсон омилининг етакчилик роли англаб етилди ва бу борадаги тафаккур шаклланиб борди. Ҳозирги даврда иқтисодий ҳаётни маълум бир концепцияларсиз, мафкуравий мақсадларга асосланмасдан тасаввур қилиб бўлмайди. Шунга кўра Президент Ислом Каримовнинг бозор иқтисодиётига ўтиш даври тамойилларидан бири бўлган «иқтисодиётнинг сиёсатдан устунлиги» тамойили иқтисодий ҳаётнинг маъмурий буйруқбозлик мафкурасидан ҳоли бўлишини, иқтисодиётни эркинлаштиришни кўзда тутади. Иқтисодий ҳаёт инсон маънавий ҳаёти билан узвий боғлиқдир. Президент И.Каримов таъкидлаганларидек, «Бизнинг бозор муносабатларига ўтиш моделимиз республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини, анъаналар, урф-одатлар, турмуш тарзини ҳар томонлама ҳисобга олишга, ўтмишдаги иқтисодиётни бир ёқлама, бесўнақай ривожлантиришнинг мудҳиш меросига барҳам беришга асосланади». Иқтисодий ҳаёт сотувчи ва харидор ўртасида маданий, маънавий муносабатларсиз мавжуд бўлмайди. Агар ишчининг мафаатлари, эҳтиёжлари инобатга олинмаса, уларнинг мақсади ва интилишларига шароит яратилмаса, ҳеч қандай техник ва технология муаммоларини ҳал қилишга имконият бермайди. Ғарб давлатларида XX аср 60-йилларида иқтисодий социология фанининг ижтимоийлашуви тенденцияси кучайди.

www.arxiv.uz Иқтисодий социологияни бугунги кунда глобал ва хусусий масалаларни ҳал қилувчи фан сифатида тасаввур қилиш мумкин. Иқтисодий ҳаётни ижтимоий талқин этишга биринчи бор Ғарбда Ф.Тейлор эътибор берди. У ишчиларнинг меҳнатга бўлган қизиқишини ўрганди ва 1894 йили меҳнатга ҳақ тўлаш тизимига асосланган назарияни ишлаб чиқди. Бу ғоя «иқтисодий одам» концепцияси асосида шу нарсаларга эътибор берилди: 1. Энг қисқа вақтда ишчи қанча кўп ҳажмда иш бажарса, унга шунча ҳақ тўлаш. 2. Ишнинг ҳажмини эмас, балки самарадорлиги ва яхшилигини рағбатлантириш. 3. Ишчиларга кам иш ҳақи бериш ва кўп бериш баравар зарарлидир. 4. Ишловчида юксак ҳақ олувчи бўлишга интилиш ҳиссини уйғотиш, юксакликка интилиб яшаш. Тейлор концепцияси Америка саноатида Форд томонидан ишлаб чиқаришга тадбиқ этилди, конвейер ишлаб чиқариши шароитида меҳнатнинг самарадорлиги рағбатлантирилди. Собиқ СССРда иқтисод моддий рағбатлантириш ўрнига тенглик тушунчасини майдонга ташлади. Натижада мулкнинг давлат ва кооператив шакли мутлоқлаштирилди. Бу эса ишчини меҳнатдан, мулкдан бегоналашувга олиб келди. Кам иш ҳақи олувчиларнинг иш ҳақи юқори малакали мутахассисларни рағбатлантирмасди. Ҳозирги социологлар ва иқтисодчилар жамиятнинг қуйидаги кўринишларини тадқиқ этмоқдалар:

www.arxiv.uz 1. Анъанавий жамият. 2. Индустриал жамият. 3. Пост индустриал жамият. 1. Анъанавий жамиятда ерга бўлган мулкчилик асосий ўринни эгаллайди. Бойлик ташқи манбалар асосига қурилиб, табиат манбааларини эгаллаш, ўзлаштириш кучаяди. 2. Индустриал жамиятда мулкнинг барча кўринишларига бўлган муносабат шаклланади. Йирик машина ишлаб чиқариши қўл меҳнати ўрнига келиб юксак меҳнат унумдорлигига асосланган ишлаб чиқаришни изоҳлайди. Автоматик ишлаб чиқариш вужудга келади. Оммавий ишлаб чиқариш белгига айланади. Ишлаб чиқаришда юксак малакали ишчиларнинг роли ортиб боради, улар мутахассислашадилар. Натижада машина ёрдамида стандартлашган операциялар бажарилади. Хўжалик соҳасида саноат ва молиявий капитал устунлик қилади. Маҳсулот бозор учун мўлжалланган бўлади. Индустриал жамиятни иқтисодий жамият деб аташ ҳам мумкин. Чунки реал боғлиқ иқтисодга қартилган бўлади. Натижада эркин халқаро иқтисодий ҳамкорлик мамлакат давлатлари қаторига қўшила боради. Урбанизациялашув таълим тизимига янгича ёндашувни, оммавий маданиятни вужудга келтира боради. 3. Пост индустриал жамиятда интеллектуал мулк, инсоннинг ақл-заковати, билими асосий ўринга чиқиб қолди. XX аср ўрталаридан қатор Ғарб давлатлари жамиятнинг учинчи босқич – пост индустриал жамиятга ўта бошлади. Социологияда бу жамият номи ҳар хил, жумладан «информацион» жамият, инсон билими ва

www.arxiv.uz информация заҳираларига кўра жамиятнинг асосий манбаи бўлиб қолади. Замонавий микроэлктроника ва компютер техникасига асосланмоқда. Булар оммавий ахборотларни вужудга келтиради ва қайта ишлаб чиқаради. Коммуникация тизимида хўжалик тизими тубдан ўзгаради. Табиат манбаларидан, ишлаб чиқариш, металлургия, қишлоқ хўжалиги қисқаради, машина кўлами кенгаяди, аҳоли деярли 50 фоиз шу соҳани ташкил этади. Пост индустриал жамият - маиший хизмат қилиш жамияти деб ҳам юритилади. Ишлаб чиқариш (молиявий, банк, суғурта, савдо, илмий маслаҳат, дастур) ва ноишлаб чиқариш соҳаларида хизматлар (фан, таълим ва бошқа) ўсиб боради. Бунда урбанизация жараёни индустириал жамиятга нисбатан тескари равишда юз беради. Қишлоққа саноат кириб боради. Тейлор фикрига кўра интеллектуал омил биринчи ўринга чиқади. Инсон юксак капитал эмас, балки ўз моҳиятини, билим ва иқтидорини, қадриятларини намоён қилувчи ижтимоий кучга айланади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, анъанавий жамиятда иқтисодий масалалар инсоннинг табиатга бевосита муносабати орқали ҳал қилиган бўлса, индустриал жамиятда инсон томонидан яратилган сунъий ишлаб чиқариш воситалари иқтисоднинг асосини ташкил этади. Шу боисдан ҳам бу жамият иқтисодий жамиятдир. У иқтисодий муносабатларни белгилайди. Ҳозирги иқтисодиёт ижтимоийлашиб бормоқда. Интеллектуал салоҳият асосий ўринга чиқа боради.

www.arxiv.uz 2. Ижтимоий бошқарув асослари ва унинг ҳозирги даврдаги шакли ҳамда ижтиомий башорат элементлари Ижтимоий муносабатларнинг унумли тарзда кечишини ҳар хил мезонлар ёрдамида ўрганадиган фан социологик бошқарув деб номланади. Бу фан умумсоциология фанининг ажралмас қисми бўлиб, унинг барча назария ва амалиётларидан тўла фойдаланади. Инсон иқтисодий фаолияти маълум бир услублар, назариялар, амалиётлар, институт, ташкилотлар орқали бошқарилиб келинса, ижтимоий жараён, ҳодисалар ва муносабатлар эса ҳали унчалик бошқарилиш даражасига ўтгани йўқ. Ижтмоий бошқарув фанига XX аср бошларида Тейлор, М.Вебр, А.Файола каби олимлар асос солдилар. XX аср ўрталаридан бошлаб системали ёндашув усули қўлланила бошланди. Ижтимоий жараёнларни башорат қилиш ва бошқариш қуйидаги асосий вазифаларни кўзлайди: 1) истиқболни баҳолаш, жамият ижтимоий тараққиётининг муҳим кўрсаткичларини аниқилаш ва унга оқилона етишишнинг самарали воситаларини белгилаш. 2) меъёрларни аниқлаш, истиқболдаги асосий ижтимоий талаб ва уни қондириш имкониятларини белгилаш. 3) таҳдидларни тахминлаш, жамият ижтимоий тараққиётига акс таъсир этиш мумкин бўлган ўзгаришларни аниқлаш ва таҳлил этиш. Ижтимоий башорат турлари:

www.arxiv.uz 1. Истиқболдаги ҳолатларни башорат қилиш: ўтган, ҳозирги ва келгуси замон ҳамда истиқбол анъаналарини башорат этиш. 2. Меъёрий башорат - ижтимоий ҳаётга мос меъёрларни топиш, аниқлаш. 3. Таҳдидлар башорати - ижтимоий тараққиёт издан чиқиш ҳолатининг таҳлилига асосланилади. Ижтимоий башорат 4 ўзаро мантиқий боғланган босқичларда амалга оширилади : 1. Биринчи босқич - башорат объекти бўйича маълумотлар манбаини ва кўрсаткичларини аниқлаш, башорат дастурини ишлаб чиқиш, башорат мақсади масалаларини белгилаб олишдан иборат бўлади. 2. Иккинчи босқич - башорат қилинувчи объектнинг динамик моделини ишлаб чиқишни ўз ичига олади. 3. Учинчи босқич - башорат қилинувчи жараён моделига кирувчи бошқарув кўрсаткичларини белгилаш, уларнинг ўзгариш тенденцияларини ва чегараларини аниқлаб олиш, турли тахминий вариантларини аниқлаш. 4. Охирги босқич - кўп вариантли башоратни амалга оширишни асослаш ва таҳлилий хулосаларни ишлаб чиқишдан иборат. Ижтимоий башорат масаласини ечишда математик моделлаштириш ва экспертиза усуллардан фойдаланилади. Ахборот жамият фаолиятининг ижтимоий жиҳатдан ўзига хос тамойилларини ифодалайди ва унинг ёрдамида ижтимоий

www.arxiv.uz бошқарув амалга оширилади. Ижтимоий ахборотнинг ўзи гуруҳларга ажратилади. 1. Биринчи гуруҳга ижтимоий гуруҳлар тузилмаси ва холати ҳақидаги ахборотлар киради. 2. Иккинчи гуруҳга одамларнинг мехнат ва турмуш шароити ҳақидаги ахборотлардан ташкил топади. 3. Учинчи гуруҳи одамларнинг ҳаёт фаолияти, турмуш тарзи ва бошқа ахборотлардан иборат. Бошқарув нуқтаи назаридан ижтимоий ахборот:  ташкилий;  назорат – ҳисобга олиш;  натижавий ахборотлардан иборат. 1. Ташкилий ахборотлар ижтимоий бошқарув объекти ва субъекти ўзаро боғланиши, бошқарув жараёни, бошқарув қарорларининг бажарилиши ҳақидаги маълумотларни ташкил этади. 2. Назорат – ҳисобга олиш, ахборотлар, ижтимоий жараёнларни бошқаришнинг бориши ва унинг бошқарув қарорларига мослиги ҳақидаги маълумотлардир. 3. Натижавий ахборотлар - белгиланган бошқарув тадбирлари, талаблари, қоида ва нормалари ҳақидаги ахборотларни ўз ичига олади. Ижтимоий бошқарув: сифат ва миқдор кўрсаткичлари орқали амалга оширилади.

www.arxiv.uz Сифат кўрсаткичлари - ижтимоий ҳодиса ва жараённинг таърифий хусусиятлари ва таркибий тузилишининг кўринишлари ҳақидаги маълумотлардир. Миқдор кўрсаткичли ахборотлар – ижтимоий ҳодиса ва жараённинг миқдорий ўлчов шаклида аниқланган катталикларидан иборат. Бу ахборотлар ЭҲМга асосланган ҳолда математик моделлаштиришни ва у орқали ижтимоий башорат қилишни, таҳлил қилиш ва баҳолашни амалга оширишга имкон беради. Ижтимоий-ҳудудий бирликларни бошқариш идоралари. Ижтимоий - ҳудудий бирликлар халқ депутатлари кенгаши орқали бошқарилади. Халқ депутатлари давлат ва фуқаролар мафаатларидан келиб чиққан ҳолда жамият муаммоларини ҳал қилади. Ўзбекистон Конституциясининг 100-моддасига кўра маҳаллий ҳокимият органлар ихтиёрига қуйидагилар киради:  қонунийликни, ҳуқуқ-тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш;  ҳудудларни иқтисоди, ижтимоий ва маданий ривожлантириш;  маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш;  маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш;  атроф-муҳитни муҳофаза қилиш;  фуқаролик ҳолати актларини қайд этиш.

www.arxiv.uz  норматив ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда Ўзбекистон Конституцияси ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш. Ижтимоий - ҳудудий бирликларнинг ҳокимият идоралари ЎзР қонунлари, Президент фармонларини, давлат ҳокимияти идораларининг қарорларини ҳаётга тадбиқ этадилар. Шунингдек, ўзларига бўйсунувчи қуйи халқ депутатлари кенгашларини бошқаради. Ушбу бирликларни вилоят, туман ва шаҳар ҳокимлари бошқаради.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси - Т.: «Ўзбекистон», 2001. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. Т.: «Ўзбекистон», 1996. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. Т.: «Ўзбекистон», 1996. 4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳаёт – пировар мақсадимиз. Т.8. Т.: «Ўзбекистон», 2000. 5. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9. Т.: «Ўзбекистон», 2001. 6. Умумий социология. Т.: ТошДУ, 1999, 111–116-бетлар. 7. Носирхўжаев С., Бекмуродов М., Султонов Т. Социология асослари. Т.: ТДПУ, 2001, 58–119-бетлар. 8. Муллажонова М.М. ,Ҳошимов Т. Социология фанидан маърузалар матнлари. Т.: ТДИУ, 2000, 42-75 бетлар. 9. Социология. Маърузалар матни. Т.: ЎАЖБНТ, 2000. 10. Абдураҳмонов Ф.Р., Саидхўжаев Х.Б. Социология. Маърузалар курси. Т.: ЎРИИВА, 2000, 55–77, 109-бетлар. 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Ижтимоий тузилмалар социологияси

Ижтимоий тараққиёт социологияси

Ижтимоий институтлар, ташкилотлар ва тизимлар социологияси

Ижтимоий иктисодий ва сиесий хаёт социологияси

Таълим социологияси тарбия социологияси