Global jarayonlar dialektikasi

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

43.5927734375 KB

Скачать

Global jarayonlar dialektikasi Reja: 1. Globallashuv tushunchasi. 2. Globallashuvning asosiy xususiyatlari va namoyon bo’lish y o’llari. 3. Globallashuv amalga oshishining turli xil vositalari. 4. Globallashuv to’lqinlari , davrlari.

Globallashuvtushunchasi. Globallashuv (globalizatsiya) lotincha “glob” so’zidan olingan bo’lib, aynan uni “dumaloqlashuv”, “kurralashuv” deb tarjima qilish mumkin. Yer sharining, Yer kurrasining fantexnika yutuqlari tufayli insoniyat ixtiyoridagi xuddi bir butun sharga, kurraga aylanishini tushuntirish uchun ishlatiladi. “Global” tushunchasi lug’aviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilida “umumiy”, lotin tilida esa “globus”Yer shari” ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana shu ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog’liq bo’lgan katta muammolarni, “sayyoraviy”, “dunyoviy” muammolarni, global taraqqiyot istiqbollarini o’ziga qamrab oladi. Globallashuv atamasi birinchi bor 1960 yil Giddins tomonidan foydalanilgan [1] . Bu atama XX asrning 90 yillarigicha deyarli foydalanilmagan. 1985 yilga kelib amerikalik sotsiolog R. Robertson «globallashuv» atamasiga tushuncha bergan [2] . Globalizatsiya atamasi birinchi bo’lib iqtisodchi olimlar tomonidan 1981 yildan beri qo’llanilib kelingan. Ammo bu so’zning to’liq ma’nosi, konsepsiyasi 1990 yilning yarmida amerikalik olim Charlz Taz Rassel tomonidan to’liq ochib berilgan. “Globallashuv” atamasi dastlab amerikalik olim T.Levitt tomonidan 1983 yili «Garvard biznes rev`yu» jurnalida chop qilgan maqolasida qo`llangan. T.Levitt yirik transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqaradigan turlituman mahsulot bozorlarining birlashuv jarayonlarini “globallashuv” deb atagan [3] [1] . Mazkur ta`rifda globallashuv jarayonining iqtisodiy tamonlariga e`tibor berilgan. O`z davrida frantsuz faylasufi Rene Dekart “Tushunchalar ma`nosini aniqlashtiring va bu insoniyatning yarmini adashishdan saqlaydi” deb yozgan edi. Ayni shu ma`noda dastlab biz “globallashuv” tushunchasining istilohiy ma`nosini izohlashga harakat qilamiz. Bu so’zga quyidagicha tarif berish mumkin: Globallashuv – Jahon xo’jaligi rivojlanishining ob’ektiv jarayoni bo’lib, juda ko’p ijobiy xususiyatlarga egadir: bular asosan turli mamlakatlar xo’jaligining o’zaro aloqasi, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, ilm – fan texnika texnalogiya yutuqlari almashuvini tezlashishni hamda davlatlarni ilmiy texnikaviy taraqqiyotiga ko’maklashuv bilan

tasdiqlanadi. Globallashuv — butunjahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiya (bir birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro mehnat taqsimoti, kapital, ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurlarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy va texnologik jarayonlarni standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining qo’shilish va yaqinlashuvidir. Bu ob’ektiv jarayon bo’lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab oluvchi tizimli xususiyatga ega. [4] Globallashuvga qarshi harakatlar ham mavjud bo’lib, ular globallashuv natijasida yuzaga keladigan va kelayotgan muammolarni oqibati salbiy deb e’tirof etishadi. Bunday tashkilot, uyushma, harakatlarga Green, AntiDaos kabi bir necha antiglobilistlarni kiritish mumkin. Globallashuv bosqichiga mintaqalashuv bosqichini bosib o’tish lozim. Globallashuvning asosiy xususiyatlari va namoyon bo’lish yo’llari. Vaholanki, globallashuv yaxlit jarayonlarni o`z ichiga qamrab oladi. A.Ochildievning ta`kidlashicha, “...eng umumiy ma`noda, globallashuv, bir tomondan, muayyan hodisa, jarayonning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Er yuzini qamrab olganini, ikkinchi tomondan, ularning insoniyat taqdiriga dahldor ekanini anglatadi” [5] [2] . V.I.DanilovDanil`yan esa “Globallashuv ko`proq mantiqdan emas, balki tarixiy paradigmadan kelib chiqqan so`zdir. Globallashuv jihatlarining o`zaro aloqadorligini aniq va ravshan tahlili mavjud emas” [6] [3] , deb yozgan edi. Yuqoridagi ta`riflardan ko`rinadiki, globallashuv jarayoni o`zining murakkabligi va serqirraligi bilan alohida ajralib turadi. Shuning uchun ham S.Otamuratov “...globallashuv tushunchasi haqidagi qarashlar turlitumanligicha davom etib kelmoqda. Bu tabiiy hol. Chunki uning makon va zamonda sodir bo`lish xususiyatlari turlicha bo`lib dunyoning o`zgarishiga o`tkazayotgan ta`sirida ham yangiyangi imkoniyatlari namoyon bo`lmoqda” [7] [4] . 19801990 yillar bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega bo’ldi: asli yaponiyalik keyinroq amerikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab bergan mazkur atamaning ommaga tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari, uning dastlabki taraqqiyot bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta boshladilar.

Proffesor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga kelishi: “Globallashtirish chegaralar orqali iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni intensifikatsiya qilish orqali aniqlanishi mumkin. Globallashtirish – bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga aylantirgan Internet hamda moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, degan taklifni kiritadi [8] . Jahon olimlari tomonidan olib borilayotgan ilmiy tadqiqot larda «Globallashuv» tushunchasiga turli ta’riflar berilmoqda va unga turli qarashlar va munosabatlarni bildirish davom etib kelmoqda. Lekin uning er kurrasining bir butunligini ifodalash va barcha soqalarning «yagonaligini» ta’minlash jarayoni, omili si fatida qarash umumiy qarashlardan ustuvor bo’lib kelmoqda. Jum ladan, rus olimi I. Burikova globallashuvni jarayon sifatida qaraydi va olimlar tomonidan unga nisbatan qarashlarni umumlashtirib, uning uchta asosiy jihatini ko’rsatadi: Bilim jiqatlari globallashuv jarayoni haqida nimalar ma’ lumligi. Emotsional bu ma’lumotga qanday yondoshuv zarurligi. Axloqiy nima qilish kerak ekanligi. 5 Uning ta’kidlashicha, SanktPeterburg Universitetining siyo siy psixologiya fakulteti psixologlari globallashuvni jaxrnda siyosiy qokimiyatning yangi shakli sifatida tushunadilar. Bu siyo siy hokimiyat yangi shakllarining instrumentlari quyidagilardir: informatsion globallashuv informatsiya soh_asidagi o’zgarishlar; iqtisodiy globallashuv iqtisodiy soqadagi o’zgarishlar; mintaqaviy globallashuv hududlar va chegaralar sohasidagi o’zgarishlar; demografik globallashuv globallashuvning asosiy instru menti bo’lib, insondagi barcha asosiy o’zgarshdlarni o’ziga qamrab oluvchi o’zgarishlardir. Shuningdek, muallif ularning har birining o’ziga xos xususi yatlari haqida batafsil fikr yuritgan. 6 Globallashuv amalga oshishining turli xil vositalari. Yana bir rus olimi L.E. Grininning fikricha, «Globallashuv mintaqalar va umuman jahonning integratsiyasi va yaqinlashuvining natijasidir». 7 U globallashuvga jarayon

sifatida qaraydi va unga quyidagi ta’rifni beradi. «Globallashuv bu jarayon, uning nati jasida dunyo o’zining barcha sub’ektlariga yanada aloqador va yana qam bog’liq bo’ladi» 8 . Rus olimlaridan yana biri professor A.G. Kosichenko qam glo ballashuvga jarayon sifatida qaraydi. U shunday yozadi: «Globallashuv ko’p o’lchamli jarayon, u o’z ta’sir doirasiga gurli usul va vosi talar bilan barcha soqalarni qamrab oladi». Ayni paytda uning fikricha, «iqtisodiyotning o’ziga xos qukmronlik ta’siri bugun ja h_on hayotining barcha sohalarida namoyon bo’lmoqda».' 2006 yilda «Glo ballashuv» tushunchasi va uning turli sohalarga o’tkazayotgan ta’sirini aniqlashga bag’ishlangan jahonning etakchi olimlari qamkorligida «Globalistika mejdunarodnsh mejdissiplinarnsh ensiklopedicheskiy slovar» tayyorlanib e’lon qilindi. Unda globallashuv tushunchasiga olimlar turlicha ta’rif berganlar va uning ta’sir doirasini aniqlashga qarakat qilingan. Jumladan, amerikalik olim T.Fridman bu qaqda shunday ta’kidlaydi: «Globallashuv bu «sovuq urush tizimini» almashtirgan yangi tizim» 10 . Keltirilgan fikrdan ko’rinib turibdiki, iqtisodiyotda kechayotgan globallashuv jamiyat, mamlakat va xalqlar qayotining barcha soqalariga o’zining ta’sirini o’tkazmoqda. Shuning bilan birga uni o’z davrida jahonni larzaga solgan va butun insoniyatga xavf tug’dirgan «sovuq urush» bilan tenglashtirgan mualliflar qam bor. Haqiqatdan qam, yuqorida mualliflar tomonidan ilgari surilayotgan fikrlarda globallashuvning iqtisodiyotga, siyosatga va jahon miqyosidagi jarayonlarga o’tkazayotgan ta’siri keng qamrovli ekanligi ko’rsatib beril gan. Ayniqsa uning iqtisodiyotga o’tkazayotgan ta’siriga asosiy e’ti bor berilganligini ta’kidlash lozim. Haqiqatan qam iqtisodiyotdan manfaatdor bo’lmagan insonning o’zi yo’q. U inson h.ayot kechirishining moddiy asosini tashkil qiladi. Shuning uchun qam iqtisodiyotdagi globallashuv milliy ma’naviyatda ham o’z ifodasini topadi. Afsuski, yuqorida mualliflar tomonidan bildirilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, globallashuvning milliy ma’naviyatga o’tkazayotgan salbiy ta’siri e’tibordan chetda qoldirilgan. Bu jarayonda iqtisodiy globallashuv milliy ma’naviyatning globallashuvida vosita vazifasini bajaradi. Ana shu muqim jiqat mualliflar e’tiboridan chetda qolganligini ko’rish mumkin.

Shuning bilan birga T. Fridmanning globallashuvning «sovuq urush» siyosati bilan tenglashtirilganligi zamirida ham katta ma’no bor. Haqiqat dan ham bugun u butun insoniyat, ayniqsa uning oliy qadriyatlaridan biri bo’lgan millatlar taqdiriga solayotgan tahdidini «sovuq urush» siyosatiga tenglashtirish mumkin. Respublikamizda qam tadqiqotchilarimiz tomonidan globallashuv jarayonini o’rganishga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda. Hali bu masalaga bag’ishlangan fundamental tadqiqotlar e’lon qilinmagan bo’lsa qam bir qator ilmiy jiqatdan pishiq bo’lgan maqolalar e’lon qilinganligini ta’kidlash lozim. Jumladan, «Globallashuv ziddiyatlari», 11 «Ada biyotida globallashuv jarayoni», 12 «Xalqaro globallashuvning chuqurlashuvi» 13 va boshqa maqolalarda uning ba’zi bir jiqatlariga to’la qonli ta’rif keltiriladi. Aytish joizki, mazkur maqolalarda ham «Globallashuv» jarayon sifatida talqin etilganligini ko’rish mumkin. Globallashuv to’lqinlari , davrlari. Bundan tashqari, globallashuvni turli soqalarda sodir bo’layotgan integratsiyalashuvning natijasi sifatida qarashlar ustuvorlik qiladi. Bunday qarash mazmunini dunyo mamlakatlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarning tabiiy ravishda mustaqkamlanib borishi va ularning o’zaro integratsiyalashuvi natijasi sifatida, sub’ektiv omillar ta’siri, ya’ni katta iqtisodiy saloqiyatga ega bo’lgan davlatlarning kam taraqqiy qilgan mamlakatlarning resurslarini turli yo’l va vositalar bilan qo’lga kiritish maqsadida amalga oshirilayotgan tadbirlarning natijasi sifatida qarashlar ham mavjud. Xullas, globallashuv tushunchasi qaqidagi qarashlar turlitumanligicha davom etib kelmoqda. Bu tabiiy qol. Chunki uning makon va zamonda sodir bo’lish xususiyatlari turlicha bo’lib dunyoning o’zgarishiga o’tkazayotgan ta’sirida qam yangiyangi imkoniyatlari namoyon bo’lmoqda. «Globallashuv» tushunchasiga mualliflar tomonidan yuqorida il gari surilayotgan turli fikrlarga qo’shilish mumkin. Chunki qar bir muallif uning turli sohalariga o’tkazayotgan ta’sirini turlicha tafakkur qiladi va uni turlicha talqin etadi. Boz ustiga globallashuvning o’tkazayotgan ta’sir doirasi bepoyon va keng qamrovli hamdir. Shu ma’noda mualliflar tomonidan ilgari surilayotgan fikrlar qanchalik turlituman bo’lsa, uning turli xususiyatlari va insoniyat, millat,

mamlakat, jahon miqyosida o’tkazayotgan ta’sirini o’rganishning imkoniyatlari shunchalik kengayib boradi. Avvalo «globallashuv» tushunchasiga ta’rif berishda, unga haqiqatan ham kengroq va chuqurroq yondoshmoq kerak bo’ladi. Jumladan, yuqorida berilayotgan ta’riflarning aksariyat ko’pchiligida «globallashuv» tushunchasiga yaqin bo’lgan «internatsionallashuv» (baynalminallashuv) va «integratsiyalashuv» tushunchalari o’rtasidagi munosabatlar e’tibordan chetda qolib kelmoqda. Ya’ni nega «Globallashuv» tushuncha sifatida ommaviylashib ketmoqda yoki «internatsionallashuv» va «integratsiyalashuv» tushunchalari unga nisbatan kam qo’llanilmoqda degan savolga javob ochiq qolib kelmoqda. Aslida, «Globallashuv»ning asl mohiyati va uning barcha sohalarga o’tkazayotgan ta’sir doirasini bilish uchun uni yuqorida keltirilayotgan ikkala tushuncha bilan solishtirish maqsadga muvofiqdir. Chunki ular o’rtasida ma’lum o’xshashlik mavjud. Ayni paytda ular o’z yo’nalishi, maqsadi va funksiyalari bilan o’zaro farqlanadi. Shuning bilan birga ularning tushuncha sifatida ilmiy iste’molga kirish davrlari o’rtasida ham farklar mavjud. Ayniqsa, «internatsionallashuv» sobiq sho’rolar qukmronligi sharoitida eng ko’p qo’llaniladigan tushunchaga aylangan edi. Uni millatlarning o’zaro qo’shilib ketishiga olib keladigan ijobiy omil sifatida baqolashdan tortib, oila, turmush, milliy madaniyatlarning yagona madaniyatga aylanishigacha bo’lgan barcha soqalarda sobiq KPSSning «internatsionallashtirish» borasida olib borgan zo’ravonlik siyosatini aqolidan yashirish maqsadida qo’llanilib kelinar edi. Lekin bu aslida internatsionallashuv jarayoni bo’lmagan edi, degan gap emas, balki bu erda uni jirkanch manfaat va maqsadlarni amalga oshirish yo’lida qo’llanilib kelinganligi qaqida so’z bormoqda. Yana yuqoridagi tushunchalar taxliliga qaytib shuni aloqida ta’kidlash lozimki, bugun bir qator olimlar globallashuv jarayon sifatida insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal qilgan, degan fikrlarni qam ilgari surmoqdalar. Hatto qadim dunyo xalqlari o’rtasidagi madaniy aloqalarning yuzaga kelishi va rivojlanish jarayonlarini «globallashuv» bilan bog’lash to’g’risidagi fikrlar qam uchraydi. Jumladan, yuqorida tilga olingan maqolada Muqammadjon

$Xolbekov: «Moziyga qaytaylik. Miloddan oldingi IV asrda yunon sarkardasi Aleksandr Makedonskiy butun Osiyoni qurol kuchi bilan zabt qilib, aslida yarim dunyoni birlashtirmoqchi, qudratli davlat barpo etmoqchi bo’lgan va shu tariqa insoniyat tarixida globallashuv jarayonning boshlab bergan. YOki miloddan oldingi I asrda Rim imperatori Yuliy Sezar qam xuddi shunday yo’l tutib, butun Ovro’poni ishg’ol qilgan va qudratli imperiya sarqadlarini kengaytirgan. Ta’bir joiz bo’lsa, insoniyat tarixida zo’ravonlik bilan bo’lsada, ikkinchi globallashuvga asos solgan», 14 deb yozadi. O’rta asrlarda (1UX1\0, X1UXUP, XVIII, XIX va XX asrlarda qam globallashuv jarayonining sodir bo’lganligini ko’ramiz. Insoniyat tarixiy taraqqiyoti bosqichlarida sodir bo’lgan turli «birlashtirishlar», «sivilizatsiyalar», «ma’rifatchilik» qarakatlari globallashuv jarayonini yuzaga keltirgan. Adolat yuzasidan aloqida ta’kidlash lozimki, muallif maqolani juda qiziqarli tarzda aniq faktlar asosida yozgan va ushbu maqolaga munozara yuritishga arziydigan material sifatida qarash noto’g’ri bo’lmaydi. Ana shunday munozaraga arziydigan fikrlardan biri globallashuvning eramizdan avvalgi IV asrda boshlanganligi va adabiyot bugungacha bo’lgan davrda o’z boshidan globallashuvni kechirish natijasida taraqqiy qilganligi qaqida ilgari surilayotgan fikrdir. Bu erda bizni munozaraga tortayotgan fikr globallashuvning boshlangan davri adabiyotni ma’rifatning globallashuvi ta’sirida rivojlanayotganligidir. Agar muallifning fikriga qo’shiladigan bo’lsak, adabiyot, san’at va xalqlarning birbiriga tabiiy ta’sir o’tkazish jarayonida o’zaro boyishni o’zida ifoda ettiruvchi baynalminallashuvning o’rni qaerda qoladi? YOki bugun jahonda bir qator yuksak taraqqiy qilgan mamlakatlarning barcha imkoniyatlarini ishga solib barcha xalqlar uchun umumiy bo’lgan ommaviy madaniyatni shakllantirishga bo’lgan qarakatlarini qam ijobiy baholash kerakmi? Ular adabiyot, san’at, ommaviy axborot vositalari, kompyuter, internet va uyali telefon kabi zamonaviy vositalar bilan yoshlar ongi hamda qalbini «zabt» etish yo’lida olib borayotgan siyosatlariga qanday qara moq kerak? Bu qo’yilayotgan savollarga javob mazkur kitobning uchin chi paragrafida so’z boradi va yana yuqorida fikr yuritilayotgan$

Global jarayonlar dialektikasi

26.12.2023

0

43.5927734375 KB

Похожие