Европа мамлакатларида инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлар тарққиётини ўрганиш - Социология - Рефераты

Европа мамлакатларида инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлар тарққиётини ўрганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Европа мамлакатларида инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлар тарққиётини ўрганиш Режа: 1. Христиан назариётчиларининг жамият ва инсон ҳақидаги ғоялари (Августин ва Ф.Аквинский). 2. Европа уйғониш даври вакилларнинг ижтимоий ҳаёт тўғрисидаги фикрлари. 3. Немис классик фалсафаси вакилларининг ижтимоий фикрлари.

XVII-XVIII асрларда Европанинг Т. Гоббс, Ж. Локк, Ж. Ж. Руссо каби мутафаккирлари давлатнинг вужудга келишини шартномавий хусусиятга эга деб тушунтиришга уринганлар. Гоббс тасвирлашича, давлат – афсонавий махлуқ Левиафандир (яъни Инжил афсоналаридаги улкан денгиз махлуқи): унинг руҳи – ҳокимият, тана аъзолари – ҳукмдорлар, қони – пуллар. Инқилоб – давлатнинг ўлишидир. Унинг ўлимидан сўнг дарҳол янги Левиафан пайдо бўлади, чунки инсоният усиз яшай олмайди. Гоббс монархияни ҳокимиятнинг энг яхши шакли ҳисоблаган, лекин аристократия ва демократия бўлиши эҳтимолини ҳам инкор этмаган. Локкнинг фикрича, табиий ҳолат барча учун умумий тенглик, ўз шахси ва мулкига эгалик қилиш эркинлиги билан фарқланади. Бироқ табиий ҳолатда низоларни ҳал қилиш ҳамда ҳуқуқ ва эркинликни бузувчиларни жазолаш механизми йўқ. Давлат эркинлик ва мулкни ҳимоя қилиш зарурияти туфайли пайдо бўлади. Локк биринчилардан бўлиб ҳокимиятларнинг бўлиниши ғоясини конституциявий бошқарув ўрнатиш тамойили сифатида асослаб берди. Руссонинг фикрига кўра, инсониятнинг бошига тушган кулфатлар иқтисодий тенгсизликка олиб келган хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлишидан бошланган. Иқтисодий тенгсизликни сиёсий тенгсизлик янада кучайтирди. Лекин эртами-кеч ҳуқуқсиз кўпчилик золим ҳокимиятини ағдаради, тенгсизликни йўқотади, фуқаролик дунёсини ўрнатади ва адолатли “ижтимоий шартнома” тузиш заруратига олиб келади, бунда халқ суверен ҳокимият манбаи сифатида чиқади. Руссо одамни яхшилик сари ўзгартириш мумкинлигига ишонган. У инсон тафаккурига ва жамиятнинг уйғунлашувига умид қилган. Шунинг учун ҳам унинг асари саҳифаларидан одамларнинг мулкий ва ижтимоий тенглиги асосида жамиятни янгилашга чақириқ янгради. Европа мамлакатлари кўплаб мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари тафсилотларига киришиб кетмасдан, худди юқоридаги каби, улардан бир ёки иккита вакилнинг ғояларини очиб беришни маслаҳат

берамиз. Чунки ўқувчиларга жаҳон тарихи фанидан европалик буюк олимлар, жамоат арбоблари ва файласуфларнинг кўпгина ғоялари ва уларнинг биографик маълумотлари маълум. Христиан дини ақидаларини халқ оммасига сингдириш, уларни ана шу қарашларнинг ҳақиқат эканлигига ишонтириш, расмий давлат бошқаруви тизимини ҳам унга мослаштириш, ҳаттоки ҳокимиятни унга бўйсундириш кўп жиҳатдан христиан назариётчиларининг ижоди ва фаолиятига боғлиқ бўлган. Ана шундай кишилардан бири Аврелий Августиндир (354-430). У шимолий Африкадаги Нумидия давлатининг Тагаст шаҳрида туғилган, манихейчилик, платонизм орқали христианликка эътиқод қўяди ва 387 йили христианликни қабул қилади. Шимолий Африкадаги Гиппо шаҳри епископи даражасига кўтарилади. Унинг асосий асарлари "Тавба", "Учлик ҳақида", "Илоҳ шаҳри ҳақида" ("О граде божьем") ва бошқалар. Августин дунёқараши теоцентристик характердадир. Худонинг бирламчилиги тамойилидан у яратган руҳнинг, жоннинг танадан, ирода ва ҳиссиётнинг ақлдан устунлиги қоидалари келиб чиқади. Худо олий моҳиятдир. Фақат унинг мавжудлигигина ҳеч нарсага боғлиқ эмас, бошқа ҳамма нарсалар унинг иродаси туфайлигина мавжуддир. Худо барча нарсалар мавжудлигининг, улар ўзгаришларининг сабабидир; у дунёни нафақат яратди, балки уни доимо сақлаб туради, уни яратишда давом этади. Августин дунё бир мартагина яратилган, кейин унинг ўзи ривожланади, деган фикрни инкор қилади. Жонни Августин Платоннинг идеяси руҳида тушунади ва у фикрлаш, ирода, хотира каби функцияларни бажаради ҳамда ҳеч қандай биологик функцияларга эга эмас, деб ҳисоблайди. Жон танадан мукаммаллиги билан ҳам фарқланади ва бу мукаммаллик худодандир, демак жон, руҳ худога яқин ва ўлмасдир . Биз танадан кўра жонни, руҳни яхшироқ биламиз, худони ҳам тана эмас, руҳ орқали биламиз, тана билишга халақит беради. Руҳнинг танадан устунлиги сабабли инсон фақат у ҳақдагина ғамхўрлик қилиши, ўзидаги

ҳиссий завқланишни бостириши керак. Руҳий ҳаётда асосий нарса ақл, тафаккур эмас, иродадир. Инсоннинг моҳиятини пассив ҳисобланмиш тафаккур эмас, фаол бўлмиш ирода белгилаб беради. Августин бу тамойилни психологиягагина эмас теологияга ҳам жорий қилади: ироданинг фаоллиги илоҳий моҳиятга ҳам тегишлидир. Шу маънода унинг фалсафаси интеллектуализм ва рационализмдан волюнтаризмга боради. Августин дунёқарашида ҳамма нарса ягона, мукаммал, абсолют борлиқ бўлган худога тақалади, унингсиз ҳеч нарсани амалга ошириб ҳам, билиб ҳам бўлмайди, моддий дунё эса худонинг маҳсули, ва унинг акс этишидир. Табиатда ҳеч бир нарса ғайритабиий кучлар иштирокисиз содир бўлмайди. Худо ягона борлиқ ва ҳақиқат сифатида метафизиканинг мазмунидир; худо билишнинг манбаи сифатида билиш назариясининг предметидир; худо ягона бўлмиш яхшилик ва гўзаллик сифатида этиканинг предмети ҳисобланади; худо барча нарсага қодирлик ва меҳр-саховатга тўлалик сифатида диннинг асосий масаласи саналади. Августин фикрича инсон ҳаётининг мақсади ва мазмуни бахтга эришишдир. Бахтга эса ягоналик бўлмиш худода эришиш мумкин. Шу маънода инсоний бахтга эришиш энг аввало худони англаш, билишни ва жонни синаб кўришни тақазо қилади. Худо ҳақидаги ҳақиқат ақл билан эмас, ишонч билан англанади. Ишонч эса ақлга эмас, кўпроқ иродага тааллуқлидир. Ишонч ва тафаккур бир-бирини тўлдириши керак. "Ишониш учун тафаккур қил, ва аксинча, тафаккур қилиш учун ишон",- дейди Августин. Августин этикасига кўра ёмонлик инсондан келиб чиқади, у ушбу мавжуд дунёга оид характердадир, яхшилик эса худодан вужудга келади, у худонинг меҳр-саховатидир. Инсон яхшилик учун эмас, ёмонлик учун масъулдир. Августин ижтимоий-сиёсий таълимоти тенгсизлик ғояси асосига қурилган, бу ҳолат ижтимоий ҳаётнинг абадий ва ўзгармас тамойилидир. Тенгсизлик худо томонидан яратилган ижтимоий организм иерархияли

(қуйининг юқорига бўйсуниши) тузилишининг бир томонидир. Ердаги иерархия – худо "монарх" ҳисобланмиш осмоний иерархиянинг аксидир. Аммо у кишиларнинг еретик таълимотларга мурожаат қилишларининг олдини олиш учун барча кишилар битта отадан вужудга келгани сабабли худо олдида тенгдирлар, деган ғояни илгари суради. Инсоният барча даврларда турли шакллардаги ижтимоий тартибларга асосланган жамиятларда яшашсада, улар Августин фикрича доимо икки даражага бўлинади: инсонга монанд яшайдиганлар ва худога монанд яшайдиганлар. Ер шаҳри одамлари (инсонга монандлар) дастлабки инсонлар Одам Ато ва Момо Ҳавонинг гуноҳлари туфайли, улардан вужудга келганликлари сабабли доимо гуноҳкордирлар, шунинг учун улар муносабатларида жуда кўп камчиликлар (тенгсизлик, эксплуатация, ахлоқсизлик, урушлар, қийинчиликлар ва ҳ.к.) мавжуд. Демак, бошланғич гуноҳнинг пайдо бўлиши сифатида Ёмонлик учун худо эмас, одамлар жавобгар. Осмоний шаҳар одамлари эса (худога монандлар) руҳонийлар ва худо йўлига ўз умрини тиккан черков ходимлари эса худо чизган йўлдан чиқмай яшайдилар, улар муносабатларида тенгсизлик йўқ, уларнинг мақсади оллоҳга етишишдир. Августин фикрича инсон заиф мавжудот, у ўз кучи билан гуноҳдан қочишга ҳам, ерда анча-мунча етук бўлган жамият қуришга ҳам қодир эмас. Лекин барибир бир пайт келиб яхшилик ва адолат ғалаба қозонади ва аввалдан белгиланган абадий тартибга кўра илоҳиётга мос даврга ўтилади. Унинг фикрича инсоният ўз тараққиётида олти босқични босиб ўтади: чақалоқлик даври, болалик даври (хотира ривожланадиган пайт), ёшлик ("тубан ақл", ахлоқий онг), етуклик (диний онгнинг тарқалиши), кексаликнинг бошланиши (руҳнинг худони англаши даври). Августин етуклик, кексаликнинг илк даврларини диний томоннинг ғалабаси даври сифатида кўрсатади. Сўнгги давр эса Христоснинг туғилган давридан унинг иккинчи марта пайдо бўлишигача ўтган даврни ўз ичига олади.

Августиннинг таълимоти қадимги даврдаёқ катта таъсирга эга бўлган эди. Рим-католик черкови ундан ўзининг теократик фикрлари ва давлатга таъсирини кучайтириш мақсадларида фойдаланди. Черков олдидаги хизматлари учун унга Авлиё номи берилган. XIII асрда Рим-католик черковини янада мустаҳкамлаган кишилардан бири доминикан монахи Фома Аквинский (1225/26-1274) ҳисобланади. Унинг асарлари кейинчалик ўрта аср черкови расмий мафкурасининг энциклопедияларига айланган. Асосий асарлари "Теологиялар суммаси" ва "Мажусийларга қарши сумма". Христианлик ҳақиқати тафаккурдан устун туради, аммо у ақлга зид эмас. Ҳақиқат битта бўлади, чунки у худодандир. Фалсафа динга унинг ҳақиқатларини тафаккур категориялари орқали тушунтириш билан хизмат қилиши керак. Фалсафанинг ўзи ғайритабиий ҳақиқатни исбот қила олмайди, аммо у унга қарши бўлган асосларни заифлаштириши мумкин. Шунинг учун у теологиянинг қуролидир. Дунё муайян тартибдаги системадир, у бир неча иерархик даражадаги босқичлардан иборат. Энг кенг босқич – жонсиз табиат, унинг устида ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси туради. Улардан эса олий босқич бўлмиш одамлар дунёси ўсиб чиқади. Одамлар дунёси эса ўз навбатида ғайритабиий ва руҳий соҳаларнинг асосидир. Энг етук реаллик, барча реалликларнинг чўққиси, уларнинг абсолют сабабчиси, мазмуни ва мақсади худодир. Барча алоҳида нарсалар бошқа омиллар билан яратилгандир, яъни улар нималар биландир шартланганлик, тасодифийлик хусусиятига эга. Фақат худогина абсолют, ҳеч нима билан белгиланмаган. Худо оддий борлиқдир, воқедир; яратилган нарса ва ҳодисалар эса мураккаб борлиқдир. Инсоннинг жони, руҳи моддий эмасдир, у соф материясиз шаклдир, у моддийлик, материяга умуман боғлиқ эмас. Худди ана шу нарса унинг йўқолмаслиги ва ўлмаслигини таъминлайди. Руҳ танага боғлиқ бўлмаган субстанция бўлгани сабаб тана томонидан йўқотила олмайди, соф шакл бўлгани учун ўз-ўзидан йўқола олмайди.

Фома руҳнинг бир қанча турлари борлигини таъкидлайди: ўсимликларга хос вегетатив руҳ (кўпайиш ва модда алмашинуви), ҳайвонларга оид сенситив руҳ (сезиш, тасаввур, эркин ва сабабли ҳаракат), одамларга хос – тафаккур. Демак, инсон ақлли руҳга эга, у ўзида икки паст даражадаги руҳларни қамраб олади. Шу маънода иродани тан олган Августиндан фарқли равишда, Фома ақлга катта эътибор беради. Унингча, интеллект иродадан устун туради. Ахлоқий хислатлар, фазилатлар ҳақида гапирганда у донишмандлик, мардлик, адолат, ўртамиёналик ни таъкидлаган анъанавий юнон қарашларига ишонч, умид, муҳаббат каби христиан сифатларини ҳам қўшади. Ҳаёт кечиришлан мақсад бахтга эришишдир, у эса худони англаш ва у билан уйғунлашиб кетиш демакдир. Билиш инсоннинг энг улуғ функциясидир, худо эса – билишнинг чексиз предметидир. Инсон мавжудлигининг сўнгги мақсади худони билиш, уни кузатиш ва унга муҳаббатдир. Бу йўл синовларга бойдир, ақл инсонни илоҳий қонунни ифодаловчи ахлоқий тартиботга олиб келади; ақл инсонга ўзини қандай тутганда абадий роҳат-фароғат ва бахтга етишиш мумкинлигини ўргатади. Фома давлат умумий фароғат ҳақида қайғуриш учун мавжуддир, дейди. Аммо у ижтимоий тенгликка кескин қарши чиқади, унингча табақавий тенгсизлик абадийдир. Фуқаролар бошқарувчиларга бўйсуниши керак. Монархия – давлатнинг энг яхши шаклидир. Руҳ танада, худо оламда қандай аҳамиятга эга бўлса, монарх ҳам ўз давлатида шундай бўлиши керак. Адолатли ва яхши қиролнинг ҳокимияти худонинг оламдаги ҳукмронлигини акс эттириши керак. Черковнинг роли давлатникидан устун бўлиши керак, шунинг учун дунёвий давлат ҳукмдорлари черков иерархиясига бўйсунишлари лозим. Рим папаси худонинг ердаги вакилидир. Давлат черковга бўйсунмоғи лозим. XII аср охири - XIV аср бошларида Фома Аквинский таълимоти асосида вужудга келган томизм назарияси ғалаба қилади. Аквинский унинг "биринчи доктори" деб тан олинади, 1323 йили у авлиё деб эълон қилинади,

1567 йили эса черковнинг бешинчи устози деб тан олинади. 1879 йили папа Лев XIII Фома Аквинский таълимотини бутун католик черкови учун мажбурий деб эълон қилади. 2. Европа Уйғониш даври – Ренессанс шу вақтгача ер юзида бўлиб ўтган революциялар ичида энг буюги бўлди. Ана шу революция вазиятида ривожланиб борган табииёт илми ҳам бошдан-оёқ революцион бўлиб, буюк италянларнинг уйғониб келаётган янги фалсафаси билан биргаликда ривожланар ва унинг жафокашлари гулхан ва зиндонларда қурбон бўлиб кетар эди. Шуниси характерлики, уларни таъқиб қилишда протестантлар билан католиклар ўзаро рақобат қилганлар. Протестантлар Мигель Серветни ( 1509 /1511-1553 йиллар. Испан мутафаккири, врач. Кичик қон айланиш доирасининг мавжудлигини айтган) ўтда куйдирган бўлсалар, католиклар Жордано Брунони (1548-1600. Италиялик пантеист файласуф, дунёнинг чексизлиги ва кўплиги ҳақидаги қарашларни баён қилган) ўтда куйдирганлар. Бу давр гигантларга муҳтож бўлган ва гигантларни, билимдонлик, руҳ ва характер гигантларини вужудга келтирган давр бўлди. Бу шундай давр эдики, уни французлар Ренессанс, яъни антик маданиятнинг, фан ва фалсафанинг қайта тикланиши, уйғониши, деб тўғри атадилар. Уйғониш даври тафаккури, мафкураси ва маданияти учун ҳал қилувчи тенденция дунёни теоцентристик тушунишдан антропоцентристик тушунишга ўтилганлигидир . Ўрта аср диний дуёқарашига қарши курашда Уйғониш даври маданиятида инсонпарварлик, антропоцентристик мотивлар олдинги планга чиқади. Ердаги ҳаётга паст назар билан қараш ўз ўрнини инсоннинг ижодий имкониятларини, унинг ақл-тафаккурини, ерда бахтли яшашга интилишини тан олишга бўшатиб беради. Инсонийликнинг амалга оширилишини эса ўтмиш маданияти эришган ютуқларсиз кўз олдига келтириш мушкул, шу маънода Уйғониш даври гуманизми (инсонпарварлиги) ўтмиш маданий меросига, антик фалсафа ютуқларини эгаллашга қизиқиш уйғотади. Шу сабабли яна Афлотун ва Аристотелнинг,

стоиклар, эпикурчилар, Цицероннинг ҳамда бошқа антик мутафаккирларнинг фалсафаси янгича жозиба билан юз оча бошлайди. Антропоцентризм томонга бурилишни "соф" материалистик қарашларнинг ғалабаси сифатида ҳаддан ортиқ юзаки тушунмаслик керак. Гап шундаки, Ренессанснинг инсонпарварлиги инсоннинг ички оламига, унинг ердаги "илоҳийлигига" эътибор берганликда, ташқи илоҳий "қоидалардан" чекинилганликда, инсонни ҳаётий фаолликка чақирганликда, инсонни ўзига ишонишни таъкидлаганликда ўз ифодасини топади. Аммо мана шу прогрессив ҳисобланувчи янгиликларнинг ўзи ҳам тарихий жиҳатдан белгиланган бўлиб, у ёки бу шаклларда диний рамкаларда юзага чиқиши мумкин эди. Шу билан бирга Уйғониш даври гуманизмини идеаллаштириш ҳам нотўғри бўлади ва ундаги ички зиддиятларни ҳам кўрмаслик мумкин эмас. Улар XII – XV аср тарихий воқелиги билан белгиланади. Ана шу ўзига хосликлар ушбу ғояларнинг элитарлигида (яъни, сараланган, юқори табақага оид кишиларга мўлжалланганлигида), "аристократик" (оқсуяклик) тенденцияларида яққол кўзга ташланади. Масалан, ахлоқнинг инсонпарварлик ғоялари таълим олишга имконияти бўлган юқори табақаларга мўлжалланган. Шуни таъкидлаш жоизки, гуманизмни кўтариб чиққан кишиларнинг ўзлари ҳам антик маданият ва фалсафа ютуқларини ўрганиш имкониятларига эга бўлган кишилар эдилар, бир неча чет тилларини, айниқса Ренессансда алоҳида ҳурматга эга бўлган лотин тили ва адабиётини эгаллаган кишилар эдилар. Данте Алигьери (1265-1321) ўзининг инсонпарварлик дунёқарашини "Комедия", "Пир", "Монархия" асарларида акс эттирган. Данте христиан ақидаларини ўзгармас ҳақиқат сифатида тан олса-да, илоҳийлик ва инсонга хос хусусиятларнинг ўзаро муносабатини янгича талқинда акс эттиради. У ушбу муносабатларни бир-бирига қарши қўймайди, балки уларни ўзаро бирликда кўради. Худони инсоннинг ижодий кучларига қарши қўйиб бўлмайди. Инсон икки ёқлама белгиланган: бир томондан, худо томонидан,

бошқа томондан – табиат томонидан. Шу маънода бах-саодатга, фароғатга ики йўл орқали борилади: фалсафий таълим, яъни инсон тафаккури кучи билан борувчи ва муқаддас руҳдан келувчи "илоҳий таълим". Унинг фикрича инсон ўз ҳаётининг яхшилиги ёки ёмонлиги учун ўзи масъулдир, бунда инсоннинг шахсий хусусиятлари белгиловчи аҳамиятга эга ва бунда унинг бойлиги ёки меросий аҳволи ҳеч қандай рол ўйнамайди. Франческо Петрарка ни (1304-1374) кўпинча "биринчи гуманист", "гуманизмнинг отаси" деб аташади. У "абадийлик"ни Дантедан фарқли равишда умуман инкор этади. Петраркани кўпроқ инсоннинг ички, ахлоқий масалалари қизиқтиради. "Менинг сирим" фалсафий диалогида у инсондаги ички зиддиятларнинг қанчалик мураккаблигини очиб беради ва уни енгиб ўтишнинг йўлларини кўрсатади. Петрарканинг ижоди реаллиги, инсон хурсандчиликлари ва азобларини чуқур тушуниши билан ажралаб туради. Пико делла Мирандола (1463-1495) дунёни пантеистик тушунган. Дунё иерархия тарзида тузилган: у фаришталар, осмоний, элементар сфералардан ташкил топган. Ҳиссий дунё "ҳечнима"дан эмас, балки олий, аммо "танасиз" ибтидо бўлмиш "хаос"дан вужудга келган, унга эса ўз навбатида худо "туртки берган". Дунё ўзининг мавжуд зиддиятлари ва гармонияси билан гўзалдир. Унинг зиддиятлилиги шундаки, бир томондан у худодан ташқаридадир, иккинчи томондан эса – унинг вужудга келиши илоҳийдир. Худо табиатдан ташқарида мавжуд эмас, у доимо табиатда амал қилади. Буни пантеистик руҳда тушунмаслик керак. Пиконинг назарида худо дунё моҳиятининг ниҳояси, чўққиси сифатида тушунилган. Томас Мор (1478-1535) инглиз гуманисти, "Утопия" асарининг муаллифи, хаёлий социализм сарчашмаларидан бири. У парламент аъзоси сифатида қирол Генрих VIII нинг молиявий кирдикорларига, унинг зулмкорлигига қарши чиқади ва бу ҳаракати билан Лондон майда буржуазияси ўртасида ҳурмат қозонади. У Генрих VIII нинг кацлери сифатида қиролнинг реформаторлик интилишларига қаршилик қилгани учун қатл қилинади.

"Утопия" асарида у ўз даврининг ижтимоий ва сиёсий масалалари ҳақида фикр юритади. Бу асар диалог шаклида ёзилган бўлиб, унда расмий сиёсий қарашларни ёқлаш ва уларни инкор қилиш ўз аксини топади. Асарнинг биринчи қисмида Англия ижтимоий ҳаёти танқид қилинади, иккинчи қисмида эса хаёлий Утопия оролидаги жамият ва ҳаёт ҳақида гапирилади. Англия воқелигида шафқатсизликлар билан содир бўлган капиталнинг дастлабки тўпланишини танқид остига олган Мор уларнинг сабабчиси хусусий мулк эканлигида, ҳаётни худди Утопия оролигидагидек ташкил қилиш учун ижтимоий мулкчиликка ўтиш кераклигини таъкидлайди. Бунда ижтимоий мулкчилик, юқори даражада ташкил қилинган ишлаб чиқариш, бошқарувнинг мақсадга мувофиқлиги натижасида ижтимоий бойликларни адолатли ва баравар тақсимланишига эришилган. Барча кишиларнинг ҳуқуқлари тенг ва улар меҳнат қилишлари керак. У ана шу жамиятни маърифатли подшоҳ ёрдамида яқин келажакда амалга ошириш мумкин, деб ҳисоблайди. Худди ана шу ҳолат мазкур дунёқарашнинг хаёлий бўлиб қолганлигини белгилаб берди. Унинг фикрича, жамият – бойларнинг фитнаси натижасидир. Давлат эса – уларнинг оддий қуролидир. Ундан бойлар халқни итоатда тутиб туриш, ўзларининг ғаразли мақсадларини ҳимоя қилиш учун фойдаланадилар. Улар алдов, куч ва айёрлик билан камбағалларни ўзларига бўйсундирадилар. Бу нарсаларни улар қонун ёрдамида, ҳокимиятнинг буйруғи, давлатнинг иродаси сифатида ва давлат номидан амалга оширадилар. Утопия оролида хусусий мулк йўқ. Ер – ижтимоий мулкдир. Ишлаб чиқарилган барча маҳсулот жамиятники. Уларни эса бирор бир нарса ишлаб чиқаришга ихтисослашган ҳунарманд-оилалар ишлаб чиқаради. Иш куни 6 соатдан иборат. Барча ишлайди. Утопияда муҳтожлик нималигини ҳеч ким билмайди. Бунга эса ўзига хос йўл билан эришилади. Биринчидан, барча эркак ва аёллар мажбурий равишга меҳнатга жалб қилинади. Иккинчидан, эҳтиёжларнинг энг минимал

даражага қисқартирилишига эришилади, яъни ҳар қандай дабдабабозлик, тақинчоқлар, ортиқча кийим-кечак, уй-жой ва овқатланишга чек қўйилган. Шуни таъкидлаш керакки, Утопияда қуллар ҳам мавжуд. Морнинг фикрича мазкур орол одамлари учун энг ифлос ишларни бажариш уят, шунинг учун қассоблик, турли-туман чиқиндиларни чиқариш каби ишлар қуллар зиммасига юклатилган. Бундай ишларни бажаришга кўнгиллилар деярли бўлмаганлиги сабабли қулларга эҳтиёж туғилган. Ҳарбий асирлар, жазони ўтаётган жиноятчилар, бошқа давлатларда ўлимга ҳукм қилинган, аммо ўтопияликлар томонидан сотиб олинган кишилар қуллар ҳисобланишади. Қуллик авлоддан авлодга ўтмайди, уларнинг фарзандлари – озод одамлардир. Уларнинг ўзлари ҳам қулликдан озод бўлиш имкониятларига эга. Морнинг Утопия давлати федеративми ёки унитарлиги унчалик аниқ акс эттирилмаган. Аммо унда боқарув тизими аниқ ифодаланган: ҳар 30 оила филарх деб аталувчи бошқарувчини сайлайди, 10 филарх эса битта протофилархни сайлайди. Махсус йиғилишда филархларнинг барчаси ёпиқ овоз бериш йўли билан давлат бошлиғини (принцепсни) сайлашади, у умрбод сайланади. Аммо у зулмкорликка интилса, уни бўшатадилар. Қолган мансабдорлар эса тажрибали кишилар бўлиб, ҳар йили сайланадилар. Муҳим ишлар принцепс, сенат ва халқ вакиллари билан биргаликда ечилади. Бундай муҳим ишлар жумласига маъмурият ишлари, хўжалик режалари, ижтимоий омборлардан ишлаб чиқарилган маҳсулотларни тарқатишни ҳисобга олиш ва ҳисобот ишлари ва бошқалар киради. Томмазо Кампанелла (1568-1639) итальян гуманисти, "Қуёш шаҳри", "Христиан монархияси ҳақида", "Черков ҳокимияти ҳақида", "Испан монархияси ҳақида" асарларининг муаллифи. У черков ҳокимияти ва оқсуяклар ҳокимиятининг бирлигини ҳимоя қилади, протестант Реформацияси ғояларини инкор қилади ва папанинг барча христианлар устидан ҳукмронлигини эълон қилади.

XIX асрнинг дастлабки ўн йилликларида Ғарбий Европа мамлакатларида либералистик ҳаракат вакилларининг буржуа тартиботларини (хусусий мулкчиликни, ишбилармонлик ва конкуренция эркинлигини ва шу кабиларни) мустаҳкамлашга интилишлари билан бир қаторда ана шу жамиятни танқид остига олган А.Сен-Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэнлар қарашлари ҳам ривожланди. Анри де Сен-Симон (1760-1825) инсоният жамияти қонуний равишда илгарилаб, юқори даражага томон тараққий қилади, деб ҳисоблаган. Бир босқичдан бошқасига, ундан учинчисига ўтиш билан жамият ўз тараққиёнинг "олтин асрига" томон боради. Антик ва феодализм даврини ўз ичига олган теологик босқич ўз ўрнини буржуа даврини ифодаловчи метафизик босқичга бўшатиб беради. Ундан сўнг кишиларнинг барча эҳтиёжларини қондирадиган, уларни бахтли яшашларини таъминлайдиган позитив (ижобий) босқич бошланади. Агар биринчи босқичда жамиятда ҳукмронлик руҳонийлар ва феодалларда, иккинчи босқичда – юристлар ва метафизикларда бўлган бўлса, учинчи босқичда у олимлар ва саноатчиларга ўтади. Шарл Фурье (1772-1837) таълимотида ижтимоий тараққиёт хусусий мулкчилик ҳукмронлигига ва халқ оммасининг эзилишига олиб келганлиги ва уни ўзгартириш зарурияти асосланади. Хусусий мулкчилик шароитида қонунлар ва декларацияларда эълон қилинган турли ҳуқуқ ва эркинликлар аслида қоғозда қолиб кетади. Шу маънода Фурьенинг энг қимматли фикрларидан бири шуки, жамиятда энг аввало расмий равишда "меҳнат қилиш ҳуқуқи" қабул қилиниши керак ва у амалга оширилиши лозим. Чунки ана шу ҳуқуқсиз бошқа ҳуқуқлар ўз аҳамиятини йўқотади. Роберт Оуэн (1771-1858) инглиз социалисти, 1810 йилларда капиталистик жамият шароитларида ишчилар аҳволини яхшилаш тўғрисидаги филантропик (фило, грекча –севиш, антропос - инсон), яъни

камбағалларга ёрдам бериш, хайрия фаолияти олиб бориш тўғрисидаги режалари билан чиқади. Ушбу режани у Шотландиянинг Нью-Ланарк шаҳридаги тўқимачилик фабрикасида амалга оширишга уринади. Оуэн томонидан АҚШда ва Буюк Британияда ташкил қилинган коммунистик колониялар муваффақиятсизликка учради. Томас Гоббс (1588-1679) атоқли инглиз мутафаккирларидан бири бўлиб, унинг фикрича кишилар бир-бирлари билан жисмоний ва ақлий жиҳатдан тенг яратилган, шунинг учун уларнинг ҳар бири "ҳамма нарсага эгалик қилиш" ҳуқуқига эга. Аммо инсонда айни ҳолда шахсиятпарастлик, очкўзликка интилувчанлик, қўрқув ва шуҳратпарастлик хусусиятлари ҳам мавжуд. У ўзига ўхшаган, демак унга рақиб бўлган, ҳасадгўйлар, душманлар қуршовидадир. Шу маънода "киши кишига бўри", бундан эса жамиятда барча бир-бирига душман ,"барча барчага қарши уруш олиб боради" деган хулоса чиқади. "Ҳамма нарсага ҳаққи борлик" ана шундай ўзаро уруш вазиятида амалда ҳеч нарсага ҳуқуқи йўқликка олиб келади. Ана шундай ҳолатни Т. Гоббс "инсониятнинг табиий ҳолати" деб атайди. Вольтер (1694-1778) француз маърифатпарварлигининг асосий вакилларидан бири сифатида эркинлик, инсонпарварлик ва бағрикенглик (сабр-тоқатлилик) талабларини юқори кўтарди. Жамиятда амал қилувчи ва йўқотилиши лозим бўлган ижтимоий ёвузликларнинг илдизини Вольтер энг аввало билимсизликда (жаҳолатда), хурофот ва ирим-чиримларнинг кучли эканлигида деб билди. барқарорлик ва жамиятнинг нормал ривожланиши учун зарурий асосдир. Жан Жак Руссо (1712-1778) келиб чиқишига кўра паст табақа вакили эди. Шунинг учун унинг қарашларида жамиятдаги мавжуд тартибни кескин ўзгартиришга чақириқлар ўз ифодасини топган. Асосий асарлари: "Кишилар тенгсизлигининг вужудга келиши ва асослари ҳақида мулоҳазалар" (1754), "Абадий тинчлик ҳақида фикр" (1782 йилда чоп этилган), "Ижтимоий шартнома ҳақида, ёки сиёсий ҳуқуқ Тамойиллари" (1762).

3 . Иоганн Готфрид Гердер (1744-1803) фикрича инсоният ўз тараққиётида қонуний равишда гуманизмга келади, яъни улар табиат томонидан ато этилган кучларни ўзларининг тафаккур ва ахлоқини мукаммаллаштириш, бир-бирларига ижобий таъсир қилиш йўлида сарфлайдилар. Унинг фикрича инсоният тарихи қуёш системаси тарихининг бир қисмидир. Тарихий тараққиёт, унинг фикрича, ундан илгари юз берган космологик тараққиёт билан боғланган. Гердер инсон ва ҳайвонот оламининг ўзаро боғлиқлигини қатъий таъкидлаган. Инсоннинг устунлиги унинг тик юра олишидир. Ҳайвонларда ҳид ва таъм сезгилари ривожланган, одамда эса кўриш сезгиси кучлироқ, унинг қуллари озод бўлгани сабабли унда яратувчилик фаолияти, айниқса санъат тараққий этган. Булар унинг нутқ қобилиятини тараққий эттирган. Шу маънода Гердер Монтескье ишлаб чиққан географик детерминизм тарафдори бўлиб чиқади. Кишилар турмуш тарзи атроф-муҳит хусусиятлари билан белгиланган, аммо бу унинг фаоллигини чекламайди. Инсон ўз фаолияти билан ташқи муҳитни, иқлимни ўзгартиради. Инсон табиат салтанати ва "гуманизм" ("инсонийлик") салтанати, яъни ўз кучи, ақл ва ахлоқини мукаммаллаштириш ва улардан фойдалана олиш соҳаси орасида туради. "Инсонийлик"нинг мазмуни бошқаларнинг азобларига ҳамдард бўла олиш қобилияти бўлиб, унинг энг юқори даражаси инсонда мужассамлашган. Табиатдаги "инсонийлик" куртак ҳолида бўлиб, унинг атиргул мисол очилиши инсонга боғлиқ ва у жамиятнинг мазмунини ташкил этади. Шундай қилиб инсоният тарихи табиат тараққиётининг давомидир. "Инсонийлик" иборасининг мазмунини худого монандлик деб тушуниш ҳам мумкин. Инсон ердаги энг мукаммал хилқат сифатида барча кучларнинг энг мукаммали – худонинг намоён бўлиши ҳисобланади. Худога монандлик одамнинг табиатнинг барча қонунларини англай олишида ҳам акс этади.

Гердернинг жамият ҳақидаги концепциясида ижтимоий тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучи, субъекти сифатида унчалик буюк бўлмаган тарихий шахслар кўрсатилган. Жамиятнинг тараққиёти кашфиётлар, янги билимларга боғлиқ. Кашфиётчилар инсониятнинг ҳақиқий қаҳрамонларидир, дейди у. Имманиул Кант (1724-2804) ўз қарашларида кўпроқ соф фалсафий, ахлоқий ва эстетик масалалар хусусида фикр юритган. Руссо қарашлари таъсири остида Кант ҳар қандай шахс олий мақсаддир ва у қандайдир вазифаларни бажариш йўлида восита сифатида қаралмаслиги керак, ҳатто бу мақсад энг олий бўлган тақдирда ҳам, деган фикрни айтган. Кант инсонни табиат ва жамиятнинг пассив ҳодисаси деб тушунишларга қарши чиқади ва унда энг аввало мустақил ҳатти-ҳаракат юритувчи ва ўз-ўзини баркамоллаштирувчи субъектни кўради. У Руссо каби кишилардаги эркинлик уларнинг ўз шахсий истакларини жиловлай олиш ва бошқалар эркинлигини ҳурмат қилишда деб билади. Инсон ҳатти-ҳаракати ташқи сабаблар билан белгиланган ҳайвонлардан ўз ҳатти-ҳаракатининг мустақил асосланганлиги билан фарқ қилади. Мустақил мотивацияга қобил бўлган инсон "ўз-ўзига мақсад"дир, бошқа барча жониворлар эса оддий "воситалардир". Георг Вильгельм Фридрих Гегел (1770-1831) ўз қарашларида немис фалсафий фикрини энг юқори чўққига олиб чиқади. Тарих унинг фикрича қонунийлик соҳаси бўлиб, бу соҳадаги қонунийлик табиий қонунийликдан фарқ қилади. Мазкур қонунийлик кишиларнинг онгли фаолияти орқали амалга оширилади. Тарих "дунёвий руҳнинг замондаги тараққиёти" ҳисобланади. Жамият тараққиётининг тарихи ўз мақсадига эга – бу эркинликнинг, "фуқаролик" жамиятида фуқаро эркинлигининг ривожланишидир. Эркинликнинг амалга оширилиши, Гегел фикри бўйича, руҳнинг ўз-ўзини эркин ҳис қилишини англашни ҳам ўз ичига олади. Шу маънода тарих "эркинликни англаш йўлидаги тараққиёт" ҳамдир.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. 2-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 5. Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. "Fidokor" газетаси мухбирининг саволларига жавоблар. 2000 йил 8 июнь. 6. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., 2000. 7. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 1992. 8. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Т.: Ўқитувчи, 1992. 9. Алимова Д., Буряков Ю., Филанович М. Объективность в истории – ответственность за будущее. "Учитель Узбекистана", 2003 г., 16 мая. 10. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т.: Фан, 1990. 11. Бекмуродов А. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: 1997. 12. Бобоев Х., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. Т.: Ёзувчи, 1999. 13. Буюк сиймолар, алломалар. Т.: мерос, 1-китоб – 1995, 2-китоб – 1996, 3-китоб – 1997. 14. Воҳидов Ҳ.Ф. Ўзбек маърифатпарварларининг социологик қарашлари. Т.: 1996. 15. Во ҳ идов Р., Неъматов Ҳ., Ма ҳ мудов М. Сўз бағридаги маърифат. Т., 2001.

Похожие

Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги қарашларини ўрганиш

Инсоннинг келиб чиқиш ва моҳияти ҳақидаги концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Сиёсий карашларнинг пайдо булиши ва ривожланиши

Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари