Овоз аппаратининг тузилиши - Искусство - Рефераты

Овоз аппаратининг тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Овоз аппаратининг тузилиши. Инсон овоз аппарати ўзига хос мураккаб “мусиқа асбоби” бўлиб, у ўзининг ранг-баранг тембр бойлиги, ниҳоятда нозик мусиқа ифодалаш хусусиятларига эга. Чунки киши овози куй ва сўзни органик пайвандлаш натижасида мусиқий нутқнинг асл маъносини очиб беради. Инсон овозига тенг келадиган бирорта ҳам мусиқа асбоби йўқ. Овоз аппарати томоқ хиққилдоқ, халқум, нафас равоғи овоз пардалари (боғламлари), резонаторлар ва хор мушакларидан иборат. 1. Хиқилдоқ-овоз пайдо қилиш аппарати вазифасини бажаради. 2. Хиқилдоқ узуксимон, қалқонсимон ва иккита шохсимон (учбурчак) тоғайлардан иборат. Мускуллар ёрдамида орқага ва олдинга харакат қилади. 3. Калқонсимон тоғайнинг халқа қисми устидаги пардалар эластик толалардан тузилган. 4. Томоқнинг халқум деворлари томонидан нафас (бурундан кейинги) йўли бошланади ва овоз равоғига тақалади. 5. Овоз равоғининг ҳар иккала четида жуда нозик тўла- тўқималардан иборат овоз пардалари жойлашган. 6. Одам овози жуфт ва тоқ хиққилдоқ тоғайлари пардаларининг мускуллари ёрдамида бир-бири билан бирикишидан ҳосил бўлади. 7. Нафас орқали чиқаётган ҳаво хиққилдоқдаги тоғайлар орасида тортилган овоз пардаларига урилиб тебратади ва овоз чиқаради. А - қалқонсимон безнинг боғловчи қисми Б – товуш пардалари тортилган тола тўқима В - қалқосимон товуш тўқималари. Хиқилдоқнинг кесмаси 1. Калқонсимон тоғайнинг хиқилдоқда жойланиши 2. Калқосимон тоғайнинг олд кесмаси 3. товуш тола тўқимасининг олд қисми.

4. Узуксимон тоғай. 5. Товуш қатламлари 6. Товуш тола тўқималарининг орқа қисми 7. Калқонсимон тоғайнинг узуксимон тола тўқималари 8. узуксимон тоғайнинг кўриниши. Товушнинг баланд-пастлиги, йўғон ингичкалиги ҳиқилдоқ бўшлиғини катта-кичиклиги, пардаларнинг таранглиги, уларнинг узунлиги ва қалинлигига, тил, ҳалқум-ҳиқилдоқ мускулларининг қисқаришига боғлиқдир. Овоз пардалари юқори ва пастда жойлашган бўлиб, юқорисидаги сохта, пастдагиси эса чин овоз пардалари дейилади. Аёлларни овоз пардаси юқорида, болалар овоз пардаси ундан ҳам юқорироқда жойлашган. Кексаларнинг ҳиқилдоғи пастроқда жойлашган. Овозлар паст-баланд бўлади. овоз равоғи тинч холатда эркин бўлганда товуш хосил бўлмайди. Овоз равоғи таранглашганда товуш хосил бўлади. Товуш ҳосил қилиш. Товуш овоз апаратининг махсулидир. Товуш ҳосил қилишни фоноасция (грекча “ fono ”- товуш) ҳам деб юритилади. Кўшиқ айтишга монанд товуш овоз пардаларининг тебраниши ҳамда резанаторлар товушни кучлнтириши натижасида пайдо бўлади. Демак ҳосил бўган товушни резонаторлар кучлантиради ва ҳар – хил тембр бўёқларини беради. Резанатор ўзи нима? Резанатор икки хил бўлади. юқори ва пастки. Юқори – бош резанаторга овоз пардаларининг тепасида жойлашган - ҳиқилдоқ, бурун ва оғиз бўшлиқлари киради. Пастки кўкрак резанаторига кўкрак қафаси, трахеялар, бронхлар киради. Резанаторлар товуш ҳосил қилиш вақтида ўз шаклини, хажмини артикуляция апарати орқали ўзгартириб туради. Юқори регистр диапазонини – бош резанатор, пастки регистр диапазонини – кўкрак резанатори дейилади.

ўрта регистрда куйлаганда бош ва кўкрак регистрларидан фойдаланилади. Юқори регистр товушларни йиғиб ниқобдор қилишга ёрдам беради. Товушни баланд ва паст бўлиши овоз пардаларининг узун ёки қисқалигига, таранглигига ҳаво йўлининг босимига боғлиқ. Овозни йўлга қўйиш учун овоз апаратини тўғри ҳолатда бўлиши, овоз чиқариши, овозни чўзиб туриш ва овозни таянч нуқтасига нафас таянчига эришиш жараёнларини ўз ичига олади. Овозни “қўйиш” тинимсиз меҳнатни талаб қилади. Ярим ёпиқ (ниқобдор) овозда куйлаш асосан ижро услубига киради. Бу кўникмани ўзлаштириш учун юқори танглай максимал кўтарилиб, товуш ярим ёпиқ холда чиқади. Бунда оғиз, лаб, тил, танглай иштирок этади. Хорда “очиқ” овозда куйлашга йўл қўймаслик керак. Хор раҳбари “овоз қўйиш” жараёнида ҳар-хил усулларни қўллаши мумкин. Унли товушларни чўзиб, ундош товушларни қисқа ижро этиш керак. “а о”, “у э”, “е а” ва х.к. . Оғиз бўшлиғини кенг очилиши овоз апаратини фаолиятини таъминлайди. Бунда овоз эркин ва жарангдор бўлади. Хорда вокал тарбиясининг асосий шартларидан бири – регстрларни текислаш ва товушларнинг аралаш (микст) садосига эришиш ҳисобланади. Регистрдан регистрга, яъни пастки, ўрта, юқори (бош) регистрларга ўтишда силлиқ равон бир текисда ўтиш учун вокал машқлари куйлаш талаб қилинади. Шунда хорда куйловчи товуш маданиятига эга бўлади. Товуш тузилишининг юқорилама ва пастлама кучланиш белгилари. 1. Юқорилама товуш кучланиши ( ) 2. Пастлама товуш кучланиши ( ) 3. Турғунлик белгиси ( ) 4. Минор тонлиги ( ) 5. Хавли кийин босқичлари (Х)

Асосий товуш кучланишининг асосий бешта: жуда секин, ўрта, кучли ва жуда кучли. Буларга РР, Р, mf , f ва ff киради. Товуш кучи аста секин кучланиб ва кучсизланиб бориш белгилари crescendo ва diminuendo . Хор амалиётида кўпинча Р, РР – ff кучланиш қийин бўлганлиги муносабати билан хор амалиётида қийин ижро этилади. ff f f f mf mf P P PP PP Мутация ҳақида тушунча. Мутация лотинча “ mutatio ” - ўзгариш деган маънони билдиради. Болалар хори билан ишлаганда, уларнинг ёшига қараб, физиологик ва психологик хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. ўғил ва қиз болаларнинг организмида 12-14 ёшда, баъзида ундан ҳам кечроқ катта ўзгаришлар бўла бошлайди. Юрак кенгая бошлайди, мускуллар мустаҳкамлана боради, овоз тонида (айниқса ўғил болаларда) ўзгаришлар бўлади ва хоказо. Жинсий тикланиш (раста бўлиш) даври ўғил болаларда қиз болаларга қараганда 1-2 йил кейин бошланади. Бу давр мутация даври деб ҳам деб аталади. Биринчи, иккинчи ва учинчи синфларда ўғил болалар овози ўзининг кучи, тембри ва диапозони билан қизлар овозидан деярли фарқ қилмайди. Лекин 12-15 ёшдан то 15-16 ёшгача ўғил болалар овозида кескин ўзгаришлар бўлади, мутация даври ўтади. Лекин қиз болаларда мутация даври ўғил болаларга нисбатан анча енгил ўтади.

Юқори товуш интонацияси Товушнинг аниқ баландлигига эришиш учун хонандалар бош резанаторлардан фойдалана билиши керак. Овоз юқори (бош) резанаторда кучланганда, бошнинг маълум бир нуқтасида ўзига хос тебраниш юз беради. Бу бош “ниқоб”ида содир бўлади. ана шу тебраниш нуқтасида “ниқоб”нинг ҳар жойида сезилади. Масалан, сопранода қовоқда - қошлар ўртасида, тенорда, танглайда ва шу кабалар. Товушнинг бош томонга йўналтирилиши ва тебраниш нуқтасини сезиш, ҳар бир хонандага овозининг юқори позицияда жаранглашга имконият беради. Куйлаганда юқори позицияни сезиш учун уни олдин ҳаёлан тасаввур қилинади ва товуш бош томонга йўналтирилади. Юқори позицияда куйлаш хорни тоза ва аниқ интонацияда эга қилади. Бу хор учун энг керакли ва муҳим омиллардандир. Хорда юқори позицияда куйлашни ўзлаштириш учун оғизни юмиб куйлаш усулидан фойдаланиш мумкин. Шунингдек оғизни очиб “и”, “е”, “у” унлилар ёрдамида машқ қилиш, юқори товушларни шакллантириш ва юқори позицияни англашга ёрдам беради. Хонанда (кўпинча эркаклар) машғулотнинг айрим вақтларида овозларини толиқтирмаслик ва тежаш учун юқори регистр товушларни ярим овозда – фальцет билан куйлайдалар. Фальцет – италянча “ falso ” - соҳта демакдир. Фальцет билан куйлаганда юқори резанатордан фойдаланилади. Овоз пардалари аранг жипслашади, товуш эса кучсиз, тембр бўёқларисиз оханг таратади. Фальцет хор асарларида кам қўлланилади. У баъзи холлардагина ўзига хос ифода, бўёқ сифатида ишлатилади. Бундан ташқари, ўрганилаётган асардаги баланд товушлар ўзлаштирилгунча, фальцет билан айтилади (хусусан тенор партиясида). Бу усулда машқ қилганда овоз толиқмайди.

Фальцет дирижёр томонидан тон беришда ва иш жараёнида ҳам қўлланилади. Фальцет билан тон бериш ва қўшиқ ўрганиш кучсиз оҳангдорликда “РР” бўлади. Баъзи холларда тенорлар юқори ноталарни олишда кучлироқ фальцетдан фойдаланиладилар. Хонандаларнинг, хусусан, дирижёрнинг фальцетдан фойдалана олиши жуда муҳим роль ўйнайди. Дикция Хор санъати – мусиқа ва адабиёт поэтик ижодиётни органик бирлаштирувчи санъатдир. Асардаги адабий матн сўзларини тингловчиларга етказиб бериш воситаси дикция дейилади. Дикция асарнинг ғоявий мазмунини очиб беришда муҳим роль ўйнайди. Агар сўзлар поэтик фикрни аниқлаштирса, мусиқа уларни эммоционал бўёқлар билан тўлдиради, чуқурлаштиради. Демак вокал – хор мусиқасида сўз ва мусиқа бир-бирини тўлдиради ва бадиий образ яратади. Дикция лотинча “ dictio ” - нутқ, аниқ сўз талаффузи маъносини билдиради. Аниқ талаффуз техникасига эга бўлиш хор ижрочилигининг зарур элементларидан бири ҳисобланади. Зеро, дикция аниқ сўз талаффузи экан, у ижродаги бадиий ифода ҳамдир. Хорда сўз ва мусиқа бир-бири билан боғлиқ экан, ҳар иккаласи устида ҳам жиддий иш олиб борилади. У эса раҳбар ва хонандалар олдида маълум қийинчилик туғдиради. Маълумки, мусиқа матни билан адабий матн мазмуни тингловчиларга уйғунликдан бир бутун ҳолда эшитилиши керак. Хор раҳбари хонандаларга асар матнини тўғри ва аниқ талаффуз қилишни ўргатиш билан чекланмасдан, сўзларни қандай талаффуз қилишни билиши керак.

Маълумки, биз унли товушлар орқали куйлаймиз, овозни чўзамиз. Шунинг учун хорда сўз талаффузи тарбиясига катта эътибор қилинади. Хорда олиб бориладиган вокал-хор ишлари сўз талаффузи (дикция)га жуда ҳам боғлиқ бўлади. Сўзнинг аниқ ва тўғри талаффузи овознинг интонациясига, сифатига ижобий таъсир кўрсатади. Машҳур ашулачи Ф.И.Шаляпин “яхши айтилган сўз – унинг ярим куйланганидир”, - деган эди. Умуман талаффуз 3 хил бўлади: қўшиқчилик ва кундалик турмуш нутқи, сахна нутқи. Сахна нутқи қўшиқчиликка яқинроқ, лекин у товушларниннг беқарорлиги, овоздаги тез глисандолар билан фарқ қилади. Мусиқа асарларида унинг автор томонидан сўзлардаги урғулар, асар темпи, куйи ва тонлиги аниқланган бўлади. Шунга қарамай, хор асаридаги адабтй матн устида иш олиб борилганда, аввало хонандаларга асар сюжети, ғояси, образлари тушунтирилади, матнни ифодали ўқиб берилади. Шунингдек, тўғри талаффуз устида орфоэпик машқ қилинади. Сўнг дикция устида ишлашга ўтилади. Бу ишларни қўшиқ ўргатиш жараёнида олиб бориш яхши натижа беради. Сўз ва куй бир вақтда, боғланган ҳолда ўзлаштирилади. Дикциянинг аниқ бўлиши нутқ апаратининг қандай жойлашганлиги ва ишлашига боғлиқ. Овоз пардалари, тил, лаблар, юмшоқ танглай, қаттиқ танглай, жағлар, ташлар ортикуляция апратини ташкил қилади. Улар актив ва пассив бўлади. Тишлар юқори жағ, қаттиқ танглай пассив ҳисобланади. Артикуляция – талаффуз. Артикуляция – лотинча “ articulatio ” - бўлиниш деган маънони билдиради. Дикциянинг аниқ (тушунарли) ё ноаниқ бўлиши артикуляция аппаратининг актив ёки пассивлигига боғлиқ. Хорда олиб бориладиган маълум машқлар артикуляциъни активлаштиради. Шуни ҳам айтиш керакки қўшиқ айтганда артикульяцияни ҳаддан ташқари активлаштириш ҳам яхши эмас. Каттиқ талаффуз фақат маълум сўзларда ишлатилиши мумкин.

Артикуляция апарати органлари активлаштириш учун турли хил машқлардан фойдаланиш мумкин. Масалан пастки жағ ҳаракатини активлаштриш учун “на”, “ма”, “да” каби бўғинлардан фойдаланиб машқ қилиш мумкин. Маълумки овоз унли товушлар ёрдамида чўзиб турилади. Хор жамоасининг бошчиси хар бир овоз партиясида бўлиши лозим. Куйлаш малкасига эга бўлган бошчиси бошқа хордаги куйловчи билан малака хор-вокал техникаси устида мунтазам равишда ўргатиб боради. Унли ва ундошларнинг ўқилиши ва эшитилиши. Ёзилади ўқилади. б, г, в, д, з сўз охирида п, к, ф, т, ш, с о урғусиз а д, з, с, т д, з, с, т я урғусиз я н, нн Юмшоқ ж ва ш қаттиқ ж (жж) Юмшоқ жж ся ва сь са ва с чн ва чт шн, шт ч ва н ч ва н стн, здн сн, зн; т ва д тушиб қолади сч ва зш щ қаттиқ ва узоқ кк ва тт к, т сш ва зш ш қаттиқ чўзиб. Орфоэпия мантиқий урғу ва цезура масалаларидан ташқари имло жихатдан тўғри бўлган унли ва ундош харфларни орфоэпик жиҳатдан тўғри харфлар билан алмаштириш масаласини ҳам ўз ичига олади. О – а – юмшоқ а билан е орасидаги ўрта унли Б харфи – п деб гапирилади В харфи – ф деб эшитилади. Г харфи – к деб эшитилади. З харфи – с деб эшитилади. Д харфи – т деб эшитилади.

Ж харфи – ш деб эшитилади. ва хоказо. Тўғри талаффуз қилишда ундош ва унли товушларнинг ўзаро муносабати катта аҳамиятга ъга бўлади. Шуни унутмаслик керакки, унли товушларни ўзлаштиришда ундош товушларнинг аниқ талаффузи муҳим рол ўйнайди. Шунинг учун дирижёр доимо ундош товушларнинг эшитиши устида иш олиб бориши керак. Чунки унлдош товушлар унлиларга қарагнада қисқа талаффуз қилинади, ундош товушлар қаттиқ талффуз қилинганда ҳам уларнинг садоси унлиларга қараганда бир неча бор паст бўлади. Масалан, “Тошкент”, “Марсел” сўзларида ундош “тшкнт”, “мрсл” товушлар аниқ айтилиб, унли товушлар туширилиб қолидирилганда ҳам бу сўзларни тушуниш мумкин. Ёки шу машқларда ундош товушларни баланд ва унлиларни паст овоз билан айтиб, ундошлар талаффузини яхшилаш мумкин. Бу эса унлиларни тўғри ўзлаштиришга олиб келади. Шунингдек, сўз охирида келадиган ундошларни тўғри ва аниқ талаффуз этмаслик, сўзнинг маъносини англашга халақит беради. Хусусан, сўз охирида ундошларнинг баравар ижро этилмаслик холлари кўп учрайди. Бундай холларда жумла охирида хонандаларнинг баробар ва аниқ талаффуз этишига эришиш керак. Дирижёр машқ пайтларида хонандаларда овоз холатининг тўғри ёки нотўғрилигини кузатиб туриши ва ўзи тез-тез кўрсатиб бериши яхши натижа беради. Энди лаб, тиш фаоллиги учун қилинадиган машқлардан айрим намуналар келтирамиз. Лабларнинг активлиги учун лаб ундошлари б, м, п, в, ф ва лаб унлилари о, у, ю товушлардан ну, му, мо, ю, бу, ку каби бўғинлар тузиб талаффуз қилиш мумкин. Тил активлигини ошириш учун ундош д, з, к, л, н, р, с, т, ц, ч, ш ва унли товушлардан иборат ля, лё, лю, ле ва хоказо бўғинлардан тузилган

машқлардан фойдаланиш мумкин. Барча унли (а, е, и, я, ю, э) товушлар сўзнинг асосий вокал элементлари бўлиб хизмат қилади. Умуман ундошлар қисқа ва аниқ талффуз қилинади. Масалан: Тошкент, Урганч, дарахт, тирик, ёз, жасур, мард, қилич, қалқон, ишлаш, космонавт, машинист, гудок ва хокзо сўзларида хусусан, с, ш, з товушлари жуда қисқа ва аниқ талаффуз этилиши керак, акс холда ҳуштаксимон шовқинли садо чиши мумкин. Хор раҳбари талаффузи қийин сўз ва товушлар устида алоҳида иш олиб бориши керак бўлади. Вокал-хор ижрочилиги тажрибасидан маълумки, кўп ҳолларда ундош товушлар бир бўғиндан иккинчисига кўчирилади. Бунда дикция аниқ ва сўзлар тушунарли бўлади. Масалан, “а-зал-дан” сўзи “а-за-лдан” ёки “қон-ли, қо-нун-лар-нинг ис- кан-жа-си-дан” сўзи “қон-ли, қо-нун-лар-нинг и-скан-жа-си-дан” каби. Фақат стаккатода куйланганда ундошлар кўчирилмайди. Агар бир сўз охиридв ва иккинчи сўз бошида иккита бир хил ундош ёки унли товуш келса, иккаласи ҳам ажралиб талффуз этилади, акс ҳолда, биттаси тушиб қолиши мумкин. Масалан, “Буюк канал” сўзи “Буюк канал”, “Хақиқат томон” сўзи “ҳақиқат омон”, “сайлов вақти” сўзи “сайло вқти”, “айёр рақиб” сўзи “айёр ақиб”, “дала айвони” сўзи “далайвони” бўлиб эшитилади. Орфоэпия қоидаси бўйича жарангли ундошлар сўзнинг охирида жарангсиз бўлиб эшитилади: б-п, в-ф, г-к, д-т, з-с, ж-ш. Масалан, барг-барк, офтоб-офтоп, бир оз-бирос ва бошқалар. Хорда ўзбек тилидаги специфик қ, ғ, ҳ, ж ундошларнинг талаффузини яхшилаш учун улардан сўзлар тузиб, алоҳида машқ қилиш лозим. Агар, у,о унлилар к,қ, ғ ундошлари билан қўшиб, ку, қу, ғу бўғинлари ёрдамида машқ қилинса, артикуляция аппаратининг орқа томони активлашади. Шунингдек, ди, зи де, зе бўғинлари ёрдамида машқ қилиш артикуляция аппаратнинг олдинги қисмини активлаштиради ва товуш

бирмунча майин ва ҳаракатчан бўлади, тил олдинроқда жойлашади. Сўз талаффузига овоз кучи, тесситура ҳам таъсир қилади. Юқори регистрда куйлаганда овоз аппарати бирмунча қийин шароитда бўлади. Бундай вақтда юқори ноталарда овозни шакллантириш билан сўзларни аниқ талаффуз қилиш оддий иш бўлмайди. Дикцияни яхшилаш учун машқлар қилганда, ўрта регистр ва диапазондан, ўрта овоз кучидан фойдаланиш яхши натижа беради. Доимий машқлар натижасидагина юқори регистрда куйлаш ва яхши дикцияга эга бўиш мумкин. Шундай қилиб, хор ижросида асарнинг поэтик мазмунини тингловчиларга етказиб беришда дикция муҳим рол ўйнар экан, хорда хонандаларнинг сўз талаффузи маҳорати билан бирга нутқ маданиятини ўстириб ориши лозим. Яхши вокал дикцияси малакасига эга бўлган коллектив ҳар қандай формада ёзилган адабий текстни тўғри талффуз қила олади. Вокал-хор дикцияси бир бутун комплекс бўлиб, у тартибли равишда хорнинг вокал ишлари билан боғлаб олиб борилади. Хор иштирокчиларининг овозларини қўшиқ айтишга тайёрлаш. Хор коллективининг машғулоти хонандалар овозини қўшиқ айтишга тайёрлашдан бошланади. Хонандаларнинг овоз аппаратини маълум машқлар билан иш холатига келтирмай (қиздирмай) қўшиқ айтиб бўлмайди. Бунда овоз аппаратини “қиздириш”дан ташқари, хонандаларнинг вокал-эшитиш қобилиятини созлаш ҳам кўзда тутилади. Овоз аппаратини “қиздириш” ва эшитиш қобилиятини созлаш жараёни 10-15 минут ва ундан кўп давом этади. бу тш профессионал хорларда ҳар куни, ҳаваскорлик хорларида ҳар машғулот куни бажарилади. Овозни тайёрлаш машқлари маълум тартибда ўтказилади. Бу машғулотлардан тўғри овоз позицияси ва нафасга, яхши ансамбл ва созга, бир хил овоз ҳосил қилишга ва яхлитлик, жарангдорликка эришилади.

Бундан ташқари, хорнинг вокал-хор техникаси мустаҳкамланади. Айниқса, артикуляция аппаратининг активлиги ошади. Шунингдек, овозни тайёрлаш ва қиздириш машқлари қилинганда, овозни ривожлантирш, унинг диапазонини кенгайтириш, сўз талффузининг аниқлигига эришиш, гармоник қобилиятни ўстириш каби муҳим ишлар кўзда тутилади. Машғулотни ўрта регистр, қулай тесситура, ўрта динамика, секин темпда оддий машқлар билан унисонда бошлаб, аста-секин гармоник ва полифоник тузумларга ўтиш мақсадга мувофиқ. Овозларни “қиздириш” ва тайёрлашни бутун хор билан ёки партиялар билан алоҳида-алоҳида ва уларни қўшиб ўтказиш ҳам мумкин. Масалан, аввал пастки-бас, альт партиялари, кейин тенор, сопранолар билан ёки олдин эркаклар хори , сўнг аёллар хори билан ўтказиш кейин эса умумий хор билан машқ қилиш мумкин. Юқори позицияга эришиш учун яхшиси, юқоридан пастга қараб (оғизни юмиб) машқ қилиш фойдали. Хорни қўшиқ айтишга тайёрлаш учун ишлатиладиган машқларни дирижёрнинг ўзи тузиши мумкин ёки методик қўлланмаларда берилган машқлардан, хор асарларидан намуналар олиб,фойдаланиши ҳам мумкин. Кўпинча унлилар орқали товушни ҳар хил характерда чўзиш мумкин. Машқлар жўрсиз ёки фортепиано жўрлигида оли борилади. Лекин кўпроқ а’капелла услубида машқлар килиш мақсадга мувофиқдир. Фойдаланиш учун махсус тузилган машқлар билан бир қаторда, ўргатилиши керак бўлган хор асарига боғлиқ машқлар ҳам олинади. Махсус машқлар комплекснинг асосини ташкил қилади. Овоз созлашни октава-унисондаги машқлардан бошлаш маъқул. Машқ охирида хор садосини ля бўғинидан юмуқ оғиз билан куйлашга кўчириш лозим. бу эса аввало ҳиқилдоқнинг эркин ҳолатда бўлишини таъминлайди, шунингдек бутун хорнинг la товушини аниқроқ созлашига ва уни узоқ вақт давомида мустаҳкам-барқарор талаффуз қилишига имкон беради:

Бутун хорнинг ля товушини барқарор ва аниқ талаффуз қилишига эришгач, хор овозини С тонлигига – октава унисонида бутун хорни босқичма-босқич ҳаракатда пастга, до нотасига кўчириш ва учтовушликни куйлаш воситасида ана шу тонликда мустаҳкамланиш мумкин. Ниҳоят, тўрт овозли гармоник ва полифоник тузумларга ўтиш мумкин. Масалан, бир машқда лнгато, нон легато ва стаккато каби икки, уч хил штрихлар қўллаш мумкин. Натижада, вокал-хор техникасига оид бир неча вазифа бажарилади. Хорда вокал-хор техникаси устидаги ишни на фақат овозни қўшиқ айтишга тайёрлаш вақтида, балки бутун машғулот давомида вокал-хор ишлари билан боғлиқ холда олиб борилади. Танланган тонликни яхшироқ сезиш учун мелодик ҳаракатда асосий уч товушликни айтиб бўлгандан кейин, шу IV - V пардадаги бошқа асосий босқичларнинг тарқалган учтовушлигини қуйлаш, сўнгра биринчи босқичнинг асосий учтовушлигига қайтиш тавсия этилади: Шундан кейин каданслардан бирортасини куйлаб, бир вақтда чиқадиган садо билан бирор тонликнинг мустаҳкамлаш фойдали бўлади. Нафас Маълумки, киши нафас олганда нафас органлари орқали нафас олади. Овоз апарати орқали гапиради ва куйлайди. Вокал хор ижрочилигининг асосини нафас ташкил қилади. Тўғри нафас олиш вокал – хор техникасининг овоз шаклланиши жараёнида пойдевор вазифасини бажаради. Куйлаганда нафас олиш тез олиниб, секин чиқарилади. Нафас олганда гавда эркин холатда бўлиши керак. Нафас олиш қўщиқ куйлашга тайёргарлик ролини ўйнайди. Нафас чиқариш эса овоз пардаларини таранглашуви натижасида овоз чиқа бошлайди. Хорда куйловчилар нафасни аралаш усулда оладилар. Детонация бу французча сўз бўлиб, “фальш” маъносини билдиради.нафасни зўриқиб кўп олганда хосил бўлади. нафас хор партитурасида V белги билан

белгиланади. Нафас жумла бошида ва охирида олинади. Фраза ва сўз ўртасида нафас олинмайди. Занжир нафас олиш усули. Бу усул хорда кўп қўлланилади. Асосан полифоник асарларда: тоника ва доминанта орган пунктларда аралаш нафас олганда жумлаларга қараб, қисқа, чуқур ва кетма-кет занжир усулида олинади. Яхши нафас олиш, уни ушлаб ва тежаб сарфлаш малакасига эга бўлиш хорда “Таянч” товуш барпо қилиш имкониятини яратади. Товуш таянчи. Товуш таянчи бу нафаснинг текис ва босим билан чиқиши, тежаб сарфланиши, овоз пайдо бўлиши пайтда товушга айланади. “Таянч” италянча сўз бўлиб, “ appagiaru ” товушни ушлаб туриш маъносини билдиради. Хор жамоасида товуш таянчини хосил қилиш сезгисини вокал тарбиянинг муҳим ва ҳал қилувчи элементи ҳисобланади. У хорда барқарор интанацияни юзага келтиради. Товуш атакаси (хужуми). Нафас олиш тугаб, товушнинг бошланиши атака дейилади. Атака италянча “ attacare ”-хужум қилмоқ, деган маънони билдиради. Атака сўзи вокал-хор, шунингдек, бошқа мусиқа жанрларида қўлланилади. Вокал-хор ижрочилигида юмшоқ, қаттиқ ва нафас олингандан сўнгги атака турлари бўлади. Товушнинг юмшоқ, майин бошланиши юмшоқ атака дейилади. Юмшоқ атакада овоз пардалари нафас чиқа бошлаши билан кучсиз жипслашади. Товушнинг қаттиқ, қўққисдан пайдо бўлиши (чиқиши) қаттиқ атака дейилади. Каттиқ атакада овоз пардалари нафас чиқишдан олдин қаттиқ жипслашади. Нафас олингандан сўнгги атакада овоз пардалари нафас чиқа бошлагандан сўнг кучсиз жипслашади. Бундай атака кам (ожизлик, қўрқоқлик ифодалари учун) қўлланилади.

Товуш атакаси асарнинг характерига боғлиқ бўлади. Атака ифодали ижро воситаси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам, асар характерига мос овоз тембри ишлатилади. Товуш атакаларини ўзлаштиришда овозни ҳар доим юмшоқ атакадан овознинг кенглигига, майинлигига, “ниқобдор”лигига езроқ эришилади. Аксинча, кучли товуш ҳосил қилиш яхши натижа бермайди. Юмшоқ атакадан фойдаланганда товуш “таянч”сиз, мажҳул бўлмаслиги керак. Каттиқ атака марш характеридаги асарларда кўп қўлланилади. Шунингдек,ваҳима, даҳшат, қаттиқ изтироб чекиш, фиғон, тантана, шолик каби ифодаларда қаттиқ товуш атакаси қўлланилади. Каттиқ атакадан товуш ҳосил қилишда, таъкидлаганимиздек, овоз қичқириққа ўхшаб чиқмаслиги керак, акс холда, овоз пардалари ўта жипслашиши мумкин. Бу хол овознинг бузилишига олиб келади. Шундай қилиб, товуш ҳосил қилиш ва уни шакллантиришда нафас олиш ва чиқаришни, артикуляция аппаратининг тўғри ишлатилишини хонандалар томонидан якдиллик билан бир хил бажарилишига эришиш лозим. Кейинги масала эса, ушбу ҳосил бўлган товушнинг софлигига эришиш (хусусан, юқори регистрда), яъни овушни юқори позицияда куйлаш, бунинг учун бош резонатордан фойдаланиш хор аъзоларининг малакаларини ўстиради. Товушнинг юқори позицияси ёки юқори позицияда куйлаш вокал-хор ижрочилигининг энг муҳим компонентидир. Юқори товуш позициясига эга бўлмаган ҳар қандай хор ёки хонанда тўғри ва аниқ интонацияга эга бўлмайди

Адабиётлар. 1. И . А . Каримов “ Баркамол авлод ўзбекистон тараққиётининг пойдевори ”. Т. “Шарқ” нашриёт матбаа концерти 1998 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг Таълим тўғрисидаги қонуни Т.1997 йил. 3. Кадарлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997 йил. 4. Р.Соломонова, Р.Абдуллаев “ўзбек мусиқа тарихи ва хрестоматияси”. Т.1983 йил. 5. Ш.Рўзиев “Хоршунослик”. Т.1987 йил. 6. Е.В.Романовская статьи и доклады. Записи музыкальна фольклора (сост. М.Ковбас) Т.1957. 7. Ю.Ражабий “ўзбек халқ мусиқаси” т III . Тошкент 1959.

Похожие

Овоз билан ишлаш

Томоша ва овоз қатори

Овоз аппарати ва унинг ишлаш конун коидалари

Вокал-хор малакалари ва уларнинг ахамияти

Вокал – хор малакалари ва уларнинг ахамияти