Кулолчилик - Искусство - Рефераты

Кулолчилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

213 KB

Кулолчилик Режа 1.Кулолчилик санъати тарихи 2.Кулолчиликда ишлатиладиган асбоблар 3. Кулолчилик технологияси 4. Кулолчиликда ишлатиладиган лой турлари

Кулолчилик қора лойдан мўъжизакор гўзал лик яратган Шарқнинг энг қадимий ҳамда навқи рон санъатидир. Бу қора лой, саховат, ҳалоллик, эзгулик тимсолидир. Тупроқ инсонларнинг барча эхтиёжини ўз зиммасига олган фаровонлик, тўкинлик, ризқ-рўз, гўзалликнинг энг олий кўриниши санъатининг заминидир. Кулолчилик билан дунёдаги барча халқлар шуғулланади. Улар ўзига хос томонлари билан бир-биридан фарқ қилади. Ўзбек кулолчилиги узоқ тарихга, ажойиб анъаналар, шакл, мазмун, ижодий жараён ва ўзига хос услубга эга . Сопол буюмлари содда бўлсада унинг кўриниши қисмларининг аниқлиги, мута носиблиги сақланиши, нақшларининг бадиий жой лашиши, шакл ва мазмунининг бирлиги, уйғунлиги ўзбек кулолларини жаҳонга танитиб кел моқда. Кулолчилик ҳунари лойдан, пиёла, коса, товоқ, кўза, лаган, хурмача, тоғора, хум, тан- дир, буюм, ўйинчоқлар, қурилиш материаллари ва бошқалар тайёрлайдиган соҳа бўлиб, у узоқ тарихга эга. Махсус тупроқни ўта қиздирганда тошсимон бўлиб пишишини, ундан ҳар хил идишлар тайёрлашни одамлар жуда қадимдан неолит даврининг бошларидаёқ билганлар. Улар аввал лойдан идиш-товоқлар ясаб, гулханда қиздириб пиширганлар. Тупроқ жақоннинг ҳамма ерларида бўлгани учун кулолчилик кенг тар қалган бўлиб, дастлаб бу ҳунар билан аёллар шуғулланганлар. Кулолчилик чархи милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошларида ихтиро қилингандан кейин кулолчилик билан эркаклар шуғуллана бошлаганлар. Кейинчалик чойдан ясалган идиш-товоқларни махсус ўчоқ ҳамда хумдонларда пиширганлар. Неолит даврида идишларни таги учли қилиб тайёрланиб ерга санчиб қўйилган. Энолит даври- да эса Шарқ мамлакатларида ҳамда Қадимги Грецияда нафис кулолчилик идишлари ривож этган ва меъморчиликда сополдан фойдалана бошланган. V I I I — X I I асрларда кулолчилик Ўрта Осиёда яхши ривожланган. Буни Афросиёбда ва Ўрта Осиёнинг бошқа ерларида топилган кулолчилик буюмлари исботлаб берди. Ўша даврда Ўрта Осиё маданияти тез суръатлар билан ривожланди. Янги

кўтарилиш даври бўлди. Кўпгина олим, ёзувчи ва мутафаккирлар, яъни Абу Али ибн Сино, Беруни, Фирдоуси, Рўдакилар етишиб чиқди. Бутун дунёга машҳур бўлган меъморчилик ёдгорликлари бунёд этилди. Бухор ода Исмоил Сомоний мақбараси қурилди. XIII асрда мўғуллар босқинчилиги оқибатида Бухоро, Самарқанд, Урганч, Мавр, Балх ёнғин остида қолди. Оқибатда кулолчилик санъати ривожига путур кетди. XIV асрдан бошлаб Ўрта Осиё территориясида кулолчилик тез суръатлар билан ривожланди. Амир Темур халқ амалий санъатини ривожлантиришда жуда катта 6 хизмат қилди. Босиб олинган жойлардан усталар ни олиб келиб улар учун расталар очтирди. Машҳур гўзал, нафис бинолар, қасрлар, саройлар қурдирди. Амир Темур вафотидан сўнг ўзаро г ички жанглар оқибатида Темурийлар хонлигида У марказлашган хонлик кучсизланиб кетди. Нати жада Бухоро, Хива, Қўқон хонликлари пайдо бўлди. Ўрта Осиёда бир неча феодал давлатнинг бундай ажралиши натижасида ўзаро алоқа суса йиб кетишига сабаб бўлди. Шунинг учун ҳам : кулолчилик турли ерларда турлича ривожланди. XIX асрга келиб кулолчилик мамлакатлари таш кил бўла бошлади. Ўрта Осиёда сувга бўлган эҳтиёж катта бўлгани учун сопол идишларни тез суръатлар билан ишлаб чиқаришга эҳтиёж сезилди. Асрлар оша уларнинг шакли ва безаги нафислашиб борди. Усталар турли-туман кулол чилик буюмларини ясашдан ташқари уларни юк сак дид билан безай бошладилар. XIX асрда арзон баҳо чинни ишлаб чиқари лиши ва Россиядан чинни идишларни кўплаб олиб келтирилиши Ўрта Осиё территориясида сопол буюмлар ишлашни бирмунча пасайтириб юборди. Лекин арзон сопол идишларни меъ морчиликда кенг фойдаланилиши кулолчиликнинг ривожланишига тўсқинлик қила олмади. X I X асрда Ўрта Осиёда тожик ва ўзбек халқлари ўртасида кулолчилик жуда кенг ривожланиб Ғиждувон, Панжикент, Самарқанд, Шаҳри сбз, Тошкент, Риштонда кулолчилик марказ лари пайдо бўлди.

Улар сопол идишларини сирлаб безатишнинг ўзига хос услубларини ву жудга келтирдилар. Айниқса, ишлаб чиқарилаётган кулолчилик маҳсулотларининг сифатлилиги, чиройлилиги, нақшларининг нафис ва таъсир чанлиги билан шуҳрат қозондилар. 1930 йилда Тошкентда экспериментал керамика ва Самар қандда керамика устахоналари очилди. 1932 йилда Тошкентда ўқув-ишлаб чиқариш устахонаси ташкил этилиб у ер халқ амалий санъати усталари шу қатори кулоллар тайёрлайдиган курслар таш- кил этилди (1943 йилда Шаҳрисабзда ўқув-ишлаб чиқариш бадиий комбинати ишга тушди). Кулол чилик сир-асрорларини машҳур кулоллар ёшлар- га ситқидилдан ўргатдилар. Булар риштонлик Узоқ Шерматов, Холмат Юнусов, ғиждувонлик Муҳаммад Сиддиқ, Усмон Умаров, Тошкентлик Туроб Миралиев, шаҳрисабзлик Рустам Эгам бердиев, Карим Ҳазратқулов ва бошқалар эди. Кўпгина кулолчилик устахоналари, артеллари ташкил этилди. 40 йилларда Ғиждувондаги «На- муна», Риштонда «Янги ҳаёт» артеллари фақат жумҳуриятимизда эмас, балки бутун дунёга машҳур эди. Айниқса кулолчиликни татбиқ этишда Ўзбе кистон халқ рассоми, санъатшунослик ном- зо ди Му ҳи дд ин Р аҳи м о в са м а ра ли м е ҳн ат қ и л д и . У ў з и г а х о с к у л о л ч и л и к м а к т а б и н и яратиб, халқ санъатига оид бир қанча асар лар ва ажойиб шогирдлар қолдирди. Муҳиддин Раҳимов—Тошкент кулолчилик мактабининг машҳур кулолларидан бири (1903). Кулол, санъатшунос, Рассомлар уюшмаси нинг аъзоси, Ўзбекистон халқ рассоми кулолчилик ҳунарини қариндошларидан ўрганган. Туркистон халқ хўжалиги кенгаши қошидаги Тошкент бадиий ҳунармандчилик мактаби (1918—20), Москва Силикатлар институти (1924—26) да ва Ленинград Керамика институти (1927—29) да ўқи ган. У Самарқанд ва Тошкентдаги қадимий меъморчилик ёдгорликларини таъмирлашда қатнашди. Раҳимов ижодида анъанавий ўзбек кулолчилиги билан замонавий совет сополчилиги уйғунлашган. Ижодининг дастлабки даврида яратг ан буюмлари (йирик шаклли эркин ҳамда қуюқ

бўялган нақш безаклари) да ёрқин заминдаги кўк, яшил, сариқ гуллар жилоси ажойиб композиция ҳ о с и л қ и л а д и . Ў р т а а с р л а р к у л о л ч и л и г и н и яхши ўрганган Раҳимов анъанавий лаган, гулдон ва янги шаклли безак идишлар, портретли совға буюмлар яратди, уларнинг безагида ўсимликси мон нақшлар билан бир қаторда мазмун, ҳайвон шакллари ва ёзувли тасвирлардан моҳирона фойдаланди. Сопол материали ва бўёқларини ўрганиш йўлидаги изланишлар самараси сифа тида бир қатор асарлар майдонга келди, маса лан, 1961 йилда рус тилида «Художественная керамика Узбекистана» асари ва бошқалар. У Ҳамза номидаги санъатшунослик институтида илмий ходим булиб ишлаган (1965—71), Тош кент театр ва рассомчилик санъати институти (1958—61) ва П. Беньков номидаги Жумҳурият бадиий билим юртида дарс берган (1952— 76). Хоразм кулолчилик санъатига катта ҳисса қўшган усталардан бири Раимберди Матжонов дир. Раимберди Матжонов — Хоразм бадиий ку лолчилик мактаби Ўзбекистон амалий безак санъ атида алоҳида ўрин тутди. Кулолчилик мактаби Тошкент, Андижон, Фарғона, Самарқанд, Бухоро ва бошқа шаҳарлар кулолчилик мактабларидан ўзига хос ясаш услуби, технологияси, нақш композициялари, колорити, динамиклиги кишиларга эстетик таъсирчанлиги билан алоҳида ўрин тутади . Хоразмда бу қадимий санъат авлоддан-авлодга анъана тариқасида ўтиб ҳозирги кунда ҳам ривож ланиб, такомиллашиб келмоқда. Ана шундай бадиий кулолчилик анъанасини давом эттириб келаётган Хоразм кулолчилик мактабининг йирик вакилларидан бири. Раимберди Матжонов Хоразмнинг қадимий кулолчилик марказларидан бири Мадир қиш лоғида 1909 йили кулолчилар оиласида дунёга келди. Ўша даврда Мадир қишлоғида ўн беш кулолчилик устахонаси бўлиб, уларда саксондан ортиқ кулоллар ишлар эди. Кошин пиширишда ўша даврда ном қозонган усталар Уста Болта Матризаев, Болта

Ваисов, Матжон Қулматовлар бор эди. Матж он кулолнинг ўғли Раим берди ўз отасидан кулолчилик сир-асрорларини ўргана бошлади. У аввал лойдан ҳар хил ўйинчоқлар, шакллар ясаган бўлса, кейинчалик ихчам бодия, кошинни ўрганди. Кулолчилик сирасрорларини о л т и й и л д е г а н д а ў р г а н и б , Э ш и м к у л о л н и н г оқ фотиҳасини олди. Ўзи мустақил идиш ва ко- шинлар ижод қила бошлади. 1930 йили Р. Матжо нов кооператив артелига кириб кулолчилик ишларини давом эттирди. Ўша даврда кулоллар жуда камайиб кетган эди. Унинг бу оғир ишларига турмуш ўртоғи ёрдам берарди. Уста наққошлик сир-асрорларини мукаммал ўрганди. У шу ўрганган нақшларини кулоллик буюмларига қўллашга астойдил интилиб, X I X — XX аср Хива кошинкорлик анъаналарини бойита диган буюмларни яратди. Кулол ишлаб чиқараёт г а н б у ю м л а р д а ҳ а м , к о ш и н д а ҳ а м у ч х и л оқ, яшил, ложувард ранглардан фойдаланди. У рангларни тайёрлаш технологиясини ҳам жуда яхши билар эди. Идиш тайёрлангандан сўнг қ ў л д а в а ш т а м п ё р д а м и д а н а қ ш ч и з и л а д и , унга сир берилиб офтобда қуритилиб печда қиздирилади. Уста сирни ўзи тайёрларди. Қора қумга бориб, чоғон ёки кирчоп йиғиб дарҳол ўша жойда ёқиб кулини устахонага олиб келиб майдаланган шиша унига қўшади. Яъни уч қисм кулга бир қисм шиша кукуни қўшилади. Уни бирор идишда сув билан аралаштириб тайёрлан ган бодияга суртилади. Кейин бодияни ўтда пиширишда ўша юмалоқ суюқлик ўтга ташланади. У ўтда бодияга урилиб рангини ўзгартиради. Ўша қум порошогини суз билан аралаштириб, совитилади ҳамда тозаланади. Унга ун ва озгина мис оксиди қўшиб тайёрлайди, сўнгра бодия сиртига суркайди. Кулол Раимберди Матжонов шу технология асосида лойдан хум, кўза, тоғора, чаноқ, чойнак, пиёла, офтоба, бодия ва бошқа хилма-хил бадиий буюмлар тайёрлади. Халқимиз «шогирдсиз уста мевасиз дарахт» деб бежиз айтмаган. Устани Хоразмда сермева дарахтга ўхша тишади, чунки жуда кўп шогирдлар етиштириб чиқарди. Унинг шо гирдлари Даврон Саъдуллаев, Амин Мирзаев,

Марямжон Матжонова, Мукарамма Саъдуллаева лар ҳозир бадиий кулолчилик санъатини ривож лантиришда катта ҳисса қўшмоқдалар. Тарихий обидаларни таъмирлашда уста кулолнинг хиз матлари катта. 1956 йили Хивадаги Паҳлавон Маҳмуд мақбарасини таъмирлашда қатнашди. У гумбазнинг пастки қисми учун қадимги услубда зангори рангда кошинлар тайёрлаб берган, улар ҳозирги кунда аввалгидек рангини йўқот май турибди. Кулол яна Кўҳна арк дарвозасининг икки минорасини ва бошқа меъморчилик ёдгор ликларини таъмирлашда қатнашди. 1975 йили Халқ Хўжалиги ютуқлари кўргазмаси Бош комитети халқ устасини кумуш медаль билан тақдирлади. 1970 йилдан бери Рассомлар уюшмасининг аъзоси Уста Раимберди Матжонов сеҳрли қўлларида сайқал топган бадиий кулолчилик буюмлари Жумҳурия- тимизнинг ва Иттифоқимизнинг турли шаҳарла рида ҳам чет элларда масалан, Венгрия, Франция, Чехословакия, Ҳиндистон, Италия, Монголия каби хорижий мамлакатларда намойиш этилиб фахрли ўринларни эгаллади. Кулолчилик технологияси Ҳар бир ҳунарни ўзига хос машаққатли ва ўзи га хос сир-асрорлари бўлади . Қа димдан ота-боболаримиз бадиий кулолчилик сирларини ва тажрибаларини фақат ўз шогирдларига ўргатиб ўзга болаларга ўргатмаганлар. Ота- боболаримиз асрлар мобайнида кулолчилик сир- асрорларини ўрганиб ҳар бир маҳсулотни айниқса сифатига, бадиийлигича, фойдаланиш қулайлигига ва унинг умрбоқийлигига алоҳида эътибор бериб келганлар. Шунинг учун улар тай ёрлаган оддий сопол пиёласидан тортиб шарқ меъморчилигини безаб турган кошинларнинг умрбоқийлиги дунё аҳлини лол қолдирмоқда. Ҳа, бунга эришиш учун ота-боболаримиз юқори сифатли ғоят чидамли ҳамда давр синовларидан ўтган материаллардан кенг фойдаланиб келган лар. Ўтмишда тупроқдан, қорачироқ, шамдон, сархона, жомашов, хум ҳамда овқат пиширила диган сопол идишлар тайёрланган, лекин кейинги вақтга келиб буларга эҳтиёж

бўлмагани учун улар йўқолиб бормоқда. Ҳозир товоқ, гулдон, лаган, пиёла, тандир ва бошқалар кўп ишлаб чи қарилмоқда. Кулолчиликда асосий хом ашё туп роқдир. Тупроқларнинг соғ тупроқ, қора тупроқ, кўкимтир, қизил лойкор турлари бўлади. Ку лолчиликда ишлатиладиган лой ўзининг хусусияти ва ишлатиладиган буюмига қараб бир неча группаларга бўлинади. Лойи гулдон — серширали лой, бу лойдан жуда нозик гулдонлар ясалади. У эластик хусу- сиятга эга бўлиб, жуша лойи қўшилган бўлади. Чинни лой ёки оқ лой — яримфоянс бўлиб, қорамтир лой оқтош ва ишқор қўшилиб тайёр- ланади. Бу лойдан коса, пиёла, лаган бошқа лар тайёрланади. Кесм а кошин лой — ўтга чидам ли қорам тир лойдан, яъни гилватага оқ тош ёки оқ қум қўшиб тайёрланади. Ундан ҳар хил мозаикали кошинлар тайёрланади. Кошин лой — ширачли лойга кварс қуми қў шиб ундан ҳар хил кошинлар тайёрланади. Косагар лой — патлой ёки товоқ лой деб ҳам юритилади. гзу лои соғ тупроққа қамиш қозғо ғини аралаштириб тайёрланади. Ундан ясси юзали идишлар тайёрланади. Кўзагар лой— 60—70% пластик ёғли лой ва 30— 40% соғ тупроқдан иборат бўлади. Ундан хум, гулдон, кўза ва бошқалар тайёрланади. Ку лолчиликда шамол,илвата, бўёқлар, ангоб, чарх, мўйқалам, мола, катта мола, кичкина мола, сим, нақшин қолип, лабгир, лаган қолип, паргор қалам , кожкорд, тароқ, таги қалам, ғужм ак, туппа ва бошқалар ишлатилади. Кулолчиликда лойни усталар ҳар хил технологияда тайёрлай-дилар. Махсус тупроқдан лой қилиниб уни тепиб, муштлаб пишитилади. Лойни нам матога лой тайёрлайдиган хона бўлиб уйни ички қисмидан ҳовузга ўхшаш унча чуқур бўлмаган жой бўлган. Б у ҳ о в у з п и ш и қ ғ и ш т д а н т ў ш а л а д и . Л о й н и ҳар куни, яъни 20 кунгача сув сепиб пиши- тилади ва нам шолчани устига ёпиб қўйилган. Кераклигича лойни тепиб, муштлаб пишитилади. Лойни юлиб олиб стол устига уриб-

уриб пиши тилади, шунда лой ичида тўпланиб қолган ҳаво йўқотилади. Агар лойда ҳаво қолиб кетса, идишни печкада пиширганда ўша бўшлиқ яна катталашиб идиш тешик бўлиб қолиши мумкин.) Шунинг учун қанча кўп лойни пишитилса шунча сифатли маҳсулот олинади. Кулолчилик чархида идишлар тайёрланади. Чарх асосий қурол бўлиб, у катта ва кичик ёғоч ғилдиракдан иборат бўлади. Ёғоч ўқ билан бирлаштирилади Кулол чархининг пастдаги катта ғилдирагини оёғь билан айлантириб туради. Юқоридаги ғилдиракка лой қуйиб ундан идиш тайёрлайди. Тайёрланган идишлар яхшилаб қуритилади. Чунки яхшилаб қуритилган кейин печда ёрилиб кетиши мумкин. У Қуритилган идишларни хумда қиздирилади. Сир- ланадиган идишлар сирланади яна хумдонда қиздирилади. Қадимдан кулоллар маълум идиш ёки буюм бўйича ихтисослашган бўлади. Масалан, косагар, тандирчи, кўзагар ва бошқалар деб юритилади. Хоразм бадиий кулол усталари қадимда I ўзига хос технологияга эга бўлганлар. Улар кошин, бодия хум ва бошқа кулолчилик маҳсулотлари устига бериладиган сирни тайёрлаш учун ёзнинг жазирама иссиқ ойларида кўҳна Урганч томон ларидаги қум этакларига чиқиб қафталаб чоғон ўсимлигини тўплаб уни ёқиб, кулини олиб кел ганлар. Ҳозир бу ўт жуда камайиб кетган. Бу ўсимликдан ташқари қора ўроқдан қам фойда ланган. Сентябрь ойларида қора ўроқ айни ширачга тўлган вақтида фақат яшил патини ёқиб кулидан ишқор тайёрлаганлар. Устахонага олиб келтирилган чоғон ва қора ўроққа қум аралаштириб қўлни намлаб гувала қилинади ва ҳумбузга қўйилади ҳамда уни юқори даража иссиқликда қиздирилади. Натижада у тошга айланади. Кейин эса иккинчи марта хумбузнинг токчасига қўйилади. Юқори даражада қиз дириш натижасида у пастки охирга оқа бошлайди ва у оппоқ рангга ўтган бўлса тайёр бўлгани. Агарда у қорамтир тусда бўлса шу жараён яна қайтадан давом эттирилади. Ҳосил бўлган оқ тошсимон ишқорни тегирмонда ун ҳолига кел-тириб майдаланади. Бу ишқор унига янги

буғдой унидан атала пишириб қозонда қориштирилади. Қозонга сув солиниб булғаб суюқлик ҳолига келтирилади. Ҳосил бўлган хом ашё табиий и шц о р с и р и д е б а й т и л а д и . Т а б и и й и ш қ о р сиридан тайёрланган маҳсулот юзига чўмич билан берилади. Печда бу сир 1000—1200 даража иссиқликда лойга шундай киришиб кетадики у иссиқликка ҳам, совуқда ҳам ўз хусу-сиятини йўқотмайдиган бўлиб қолади. Кулолчи ликка хос бўёқлар тайёрлаш қам ўзига хос технологияга эга. О қ р а н г — б у р а н г о қ т у п р о қ г и л в а т а в а 11% гача оқтошни майда қумини қўшиб тайёр- ланади. Уни аралаштириб атала қолда тайёрлаб буюм юзига текис сурилади ва кейин нақш чизилади. Яшил ранг — мис куюндиси кукуни қўрғошин с и р в а ў т г а ч и д а м л и т у п р о қ , я ъ н и г и л в а т а қўшиб тайёрланади. Мис кукуни аввал қизғиш рангда бўлади, хумбузда пиширилганда яшил рангга айланади. Кора ранг — қора ранг 15% гилвата, марга нец оксиди, лазурь ва қўрғошин сирларини қўшиб тайёрланади. Сарик ранг — ёнган темир соп ёки майда темир чиқиндиларидан фойдаланиб темир куку ни мис қозонга солинади ва унга гилвата, қўрғошин сири х.амда сув солиб эзғилаб тайё- ланади. Ҳа во ра нг — лож ув ар д, оқ т ош ё ки о қ қум ва гилвата қўшиб тайёрланади.

Ургутлик кулол М. Облоқулов.

Кулолчилик дастгоҳи: 1-устки ғилдирак,2-пастки ғилдирак,3-ўқ,4-куло ўтирадиган курси,5-кулол оёқ қўядиган жой,6-лой қўйиладиган жой,7-тайёр идиш қўядиган жой.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г. 6. Б.П.Денике Искусство Средней Азии. Центриздат.1927г.

Похожие

Кулолчилик санъати тарихи

Кулолчилик санъатининг усталари

Урта осиё кулолчилик тарихи хакида сухбат

Хумдонлар ва электропечлар билан ишлашда ёнгиндан сакланиш ва электр техника хавфсизлиги чораларини куриш

Ибтидоий жамоа даври санъати. Ибтидоий жамоа тузуми тараққиёти босқичлари