Драматургия коидалари - Искусство - Рефераты

Драматургия коидалари

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Драматургия коидалари Режа: 1. Театр 2. Поэтика 3. Драма хақида

Саҳна асари муаллифининг ижтимоий, маънавий, маърифий, тарбиявий ва мафкўравий маьсуляти беқиёсдир. Чунки асардаги ғоя саҳна орқали томошабинга етказиш учун мўлжалланган . Уни жонлантирадиган режиссёр ва актёрлар муаллифнинг ғоясидан таьсирланиб , берилган шарт - шароитда , персонажларнинг фикрлариниҳарактерларда гавдалантириб , воқеалар тизимида ҳаракатланади . Муаллиф белгилаган ҳарактерларни жонлантириш учун актёрлар бадиий тасаввурларини ишга солиб , ўзларининг танаси ва қалбини персонажнинг фикрлаш тазига мос ўзгартиради . Натижада , саҳнада фикрлайдиган , тирик инсон пойдо бўлади . Саҳна учун асар ёзадиган кор , аввало театрнинг мураккаб технологиясидан , яьни ишлаб чиқариш жараёнидан , саҳна санъатиниг қонун - қоидалари ва ифода воситаларидан хабардор бўлиши зарур . Шундагина саҳна асари тўғри ифодаланган бадиий фикр кучига , томошабин эътиборини ўзига жалб қила оладиган ҳаётийликка , ёрқин воқеалар тизимига ҳамда мантиқий курашларривожига ва уларнинг ечимига эга бўлади . Муаллиф ўз қаҳромонлари тақдирини воқеалар тизимига жойлаштирар экан , уларни асар ғоясини очишга ҳизмат қиладиган ҳарактерларда мақсадга мувофиқ ҳаракатлантиради . Ҳар бир персонажнинг ўз мақсадига интилишида учрайдиган қарама - қаршиликларни , курашни ёрқин ифодалайди . Бу интилиш ва кураш томошабинларни воқеа иштирокчисига айлантириб , қизиқтириб , тўлқинлантириб , гоҳо ўйлантириб , баъзан кулдириб , ёки йиғлатиб хайратга солади . Театрнинг томошабинларни ўйлантириб , ёки кулдириб , содир бўлаётган воқеаларга ишонтириб , хайратлантириши ёки ларзага солиши бошқа саънат турларига насиб қилмаган . Бу муқаддас даргоҳ : томошабинларни ҳаётни билишга ; ҳарактерларни англашга ; ўтмиш , ҳозир ва келажакка назар ташлашга ; илоҳий ёки умуминсоний ғоялардан озиқланишга ; кўрганларидан завқланишгаимкон бериш орқали инсонларни руҳий юксакликка олиб чиқади , маънавий бойитади - поклайди .

Театр – ҳаётни билиш мактаби , кучли таасуротлар , ёрқин бадиий фикрларжамланган ўз даврининг ойнаси ва эҳтиросларга бой , кечинмаларга тўйинган , мақсади аниқ , жонли ҳарактерлар саънатидир . Улар саҳнада мақсадга мувофиқ ҳаракатланадилар . Бу ҳаракат : мақсадли тўқнашувлар ; буюк эҳтирослар ; такрорланмас тўйғулар ; тобланган иродаларни намоён қилиш орқали томошабинларни ларзага солиб , дилларни поклаш қудратига эга . Шунинг учунсаҳна саънати намунали ёки халокатли тақдирларни , сермазмун ва ихчам бадиий шаклда ифодалаш орқали хайратли натижаларга эришади . Кескин курашларни , истиробларни , буюк тарихий воқеаларни , мураккаб тақдирларни мақсадга мувофиқ териб олган ёрқин мумтоз саҳна асарларида юксак инсоний ғоялар , композицион бадиий яхлитлик ий фантазия , ҳаётийлик самиймийлик кучли эҳтирослар ва намунали фикрлар уйғунлиги хайратомўз даражада ифодаланган . Саҳна асарининг бадиий шаклдагиқурилиши хақида гап кетганида Аристотел томонидан киритилган , асрлардан асрларга ўтиб келаётган , “ мумтоз усул ” деб тан олинган - “ буюк хато , мушкулот , англаш , перипития , яъни кескин бурилиш , пафос , яъни эҳтиросларнинг очилиб кетиши ва ечим ” каби мантиқий тизим назарда тутилади . Бунга мисол қилиб жаҳон театршунослари Шекспир ва Молъер асарларини, руслар эса Пушкин, Гоғоя, Остравский ва Чехов драматургиясини кўрсатадилар. Уларнинг саҳна асарларида бадиийликнинг асосий ҳусусиятлари турли шаклларда ўзлашганини ва умуммий тизимга эгалигини кўриш мумкин. Буюк драматурглар мумтоз усулни яхши эгаллаганликлари учун намунали асарлар яратдиларва театр саънати хақида ўзларинингназарий фикрларини ҳам изоҳлай олдилар. Чехов турли даврнинг намунали саҳна асарларини бир-бирига таққослаш орқали уларнинг умумий, бадиий ҳусусиятларини аниқлаш мумкин деб ҳисоблайди. “Мумтоз усулдан фойдаланиб, барча буюк драматурглар асарларини бир жойга жамлаб, уларни қайси жихати билан бир-бирига

ўхшашлигини, бадиий қийматини нималар белгилашидаги умуйликни англаш мумкин. Мана шу умумийликни қонун-қоидалар деб қабул қилиш лозим. Ўлмас асарларда умумийлик бор. Агар улардан умумий жихатлари олиб ташланса асар ўз бадиий қимматини ва жозибасини йўқотади” деб таькидлайди. Демак боқийликка давогар асар учун умумий қонун-қоидалар, “мумтоз усул” зарурий шартдир. Аристотелнинг “Поэтика” асарини ўқиб чиққан Чернишевксий - нарсанинг тарихини ўрганмай, унинг назариясини яратиб бўлмайди. Нарсанинг назариясисиз унинг тарихи хақида фикр айтиш мумкин эмас. Чунки бу тарихнинг аҳамиятини ва чегарасини назариясизаниқлаб бўлмайди, деган хулосага келади. “Поэтика” нинг ўзбек тилига таржимаси илк бор1980 йилда Махкам Махмудов томонидан амалга оширилди. Олим бу асарни магистрлар учун аҳамиятини ҳис қилиб, 2004 йили “Поэтика” га. “Ахлоқи қабр” ни қўшиб, тўлдирилган холда тақдим қилди. Аристотелнинг назарий ҳарашлари зиёлийлар учун зарурлигини англаб етган таржимон 2011 йили “Поэтика”, “Ахлоқи қабр” ва “Риторика”нинг бирқисмини нашрдан чиқарди. Атиги 500 нусхада нашр қилинган бу китобга бугун янада катта эхтиёж сезилади. Чунки унда ”мумтоз усул” қоидалари мавжуд. Агар ёш драматург “мумтоз усул” билан ҳисоблашмай, билганига асосланиб саҳна асари ёзса, қолипга тушиб, қотиб қолган фикрларни ифодалаган бўлади. Қонун-қоидаларга амал қилиб ёзаман деса, икки саҳифадан қийин дан тўхтайди. Нима қилмоқ керак? Демак ёш драматург билганича, бир ўтиришда ўйлаганини ёзиб, тугатиб, бир икки кундан кейин тахрирчи назари билан ўзи ёзганларни ўҳиса ва такомиллаштирса ана шундагина хақиқий бошланади. Ахир мумтоз усулни яхши билган Лев Толстой ўзининг 800 саҳифали “ Уруш ва тинчлик” романини беш марта қайта кўчириб, такомиллаштиргани тарихнинг зар варақларида қолган. Гоғоя эса ёзган пьесасини аввал уйидагиларга, сўнгра адабиётчи дўстига ўқиб бериб,таклифларни инобатга олиб, тўзатиб, кейин кичик даврадаги

мутахассисларга ўзи ўқиб берган. Фақат такомиллашган нусхасини театрга жўнатишга журъат қилган. Театрларда cаҳналаштирилган “Ревизор” асарини 9 йил давомида такомиллаштириб борган. Буюк ёзувчиларга худо шундай қудрат бергани учун улар мумтозлар қаторидан жой олган. Балки шундай оғир меҳнат қўлимиздан келмагани учун театрлар саҳна асарларига мухтождир. Саҳна саьнатининг ўзига хос ҳусусиятларидан хабардор бўлган ёш драматург тарихий ва ижтимоий талаблар билан чегараланганлигини ҳам билиши зарур. У илгари сурган ғоя даврруҳиятини акс эттирибгина қолмай, эртанги кунги режалар тўғрисида ҳам таасурот уйғотиши талаб қилинади. Саҳналаштириш учун ёзилган асарнинг таркиби ва қурилиши турли халқларда ўзигахос ифодаланади. Лекин “мумтоз усул” барча халқларнинг драматурглари ида сақланиб қолади. Шунинг учун таржима қилинган мумтоз саҳна асарлари барча халқлар учун тушунарли бўлади. Пушкин таькидлагани каби “ ҳар бир драматургни ўзи амал қилган қонунлар асосида таҳлил қилиш керак” Бу фикрни Станиславский театр саънати билан боғлаб - “биз саҳнада драматург ғоясини режиссура нуқтаи назарида қандай талқин қилдиқ асир ғоясини очишга ҳизмат қиладиган ҳарактерларни актёрлар қандай талқин қилган, шулар хақида гапиринг. Сизнинг менга ёқди, менга ёқмади, деган фикрингизга мухтож эмасмиз. Биз тўғри таҳлилга муҳтожмиз”, дейди спектакилни муҳокама қилган машхур танқидчига. Станиславский театртанқидчиларига ҳам “спектаклни биз амал қилган қонунлар бўйича мухокама қилинг”, деган эди куйиниб. Пушкин “Драма хақида” номли мақоласида франсўз мумтоз трагедияси муаллифлари ини, улар амал қилганқонунлар асосида тахлил қилади. “Саройда шоирлар ўзларини олий табақали мухлислариданқуйидан сезган. Улар наздида, “олий табақали томошабинлар” шоирдан кўра билимлироқдир. Ҳар холда улар шундай ўйлашган. Сарой аҳли ўз туйғуларига ва фикрларига эркин ҳамда дадил берилиб кетолмайдилар.Шоир билан улар орасида жуда нозик масофа бор. Шунинг учун драматурглар “ўта нозик” дидли сарой

ахлининг талабларини инобатга олишга ҳаракат қилганлар. Улар мартабаси улуғларга, юксак унволни шахсларнинг такаббурлигига,“тўхликка-шўхлик” тарзидаги кулгули ахволига юқоридан назар солишдан ўзларини тийганлар ва сарой аҳлига ғайриоддий, ноинсоний туюладиган туйғуларни ифодалашдан қўрқанлар”. Буюк шоир сарой ахоли ги асарларни ўқиб шундай хулосага келади. Театр санъати ҳаётийлиги ва шартлилиги билан гўзал. Шунинг учун саҳна асари билан танишаётганимизда унинг пайдобўлган даврини ва заминини, ким томонидан ҳамда қандай томошабин учун ёзилганлигини инобатга олишимиз зарур. Шунингдек асарнинг тузилиши, муаллифнинг бадиий усули хақида ҳам тахлилий мулохаза юрита билиш керакБўларсаҳна асарининг ўзига хос ҳусусиятларини англашга ва таржимаи холини танқидий ўрганишга кўмаклашади. Кескин тўқнашувларва курашлар турли шароитда, муаллиф талқинига хос ўзгача мазмун кашф этади. Шунинг учун Станиславский, берилган шарт- шароитда мақсадга мувофиқ, фаол ва сермахсул ҳаракатни актёр учун таянч нуқтаси қилиб белгилайди. Хақиқатдан ҳам шарт-шароит ўзгариши билан ҳаракат тури ўзгаради. Лекин мақсад ўзгармаслиги мумкин. Шарт-шароитни инобатга олмаслик тақлидга,аввалги қолипларни қайтарилишига олиб келади. Буни Станиславский биринчилардан бўлиб англаб етди. Драматургияда ҳам мумтоз намуналарга тўғридан-тўғри тақлид қилиш холлари кўп учрайди. Воқеанинг шарт-шароити драматургни доим асарсюжетини ҳам, ҳаракатерлар тўқнашувидаги курашнинг ривожланишини ҳам тўғри қурушга йўнатириб туради. Тажрибасиз драматургларга Александр Островокий –“асарингиз композцион қурилишига оид камчиликларини топдим. Сиз, бадиий шакл саҳна асари учун асосий масала бўлмаслиги мумкин деб ўйламанг. Драматург мувоффақиятининг асосий сабаби айнан бадиий шаклда “ деб маслахат беради.

Спектакл томошабиннинг 2-3 соатлик мақсадга мувофиқ жамланган диққат эътиборига мўлжалланади. Бу вақт ичида томошабин Аристотел таъкидлаган: спектаклнинг воқеалар тизимидан; кириш, тугун, ривожланиш, авж ва ечим каби композцион қурулишидан; буюк хато, мушкулот, англаш, перипетия, пафос ва якункаби умумийликдан, бахтдан бахтсизликка ёки аксинча перипетия орқали кескин ўзгаришдантаъсирланиш, хайратланиш ёки ларзага тушиш натижасида рухан покланишга улгуриши лозим. Чунки, спектакл ҳам бошқа бадиий асарлар каби ғоянинг яхлит ифодасидир. Театр ҳам ўз томошасида ана шу бадиий яхлитликка эриша олгандагина руҳан поклашдек муқаддас бурчини адо этади. Бунинг учун корлар маишиймавзулардан мумтоз драматурглардек тўғри ва унимли фойдаланишни билиши керак жахонга машхуррежиссёр Шухрат Аббосовдарс давомида маиший мавзуга ўралашиб қолган шогирдларига Шекиспирнинг асарларини мисол қилиб - “Ромео ва Жулетта” икки хонадон ўртасидаги маиший машмаша. Лекин бу тўқнашувдан тўғри фойдаланган Шекспир дахоси ҳарактерларга ҳаётийлик бахш этади. Тўқнашувлар жонли ва эхтиросли, ғоя умуминсоний, персонажлар образ даражсига кўтарилган, асар бадиий яхлит. “Қирол Лир” ҳам оддий кўз билан ҳараганда, ота ўз мол- мулкини қизларига тақсимлайдиган маиший мавзу. Уни Шекспир фалсафий, мушохадали трагедия даражасига кўтаради. Маиший мавзу драматург учун таянч нуқта бўлиб ҳизмат қилади. “ Отелло” эса рашкка қурилган энг маиший мавзу. Драматург даҳоси бу маиший мавзуни севги алангасига айлантиради. Маиший мавзуга таяниб умуминсоний ғояларга кўтарилишни дахолардан, мумтоз драматургиядан ўрганишучун институтга келганингларни унутманглар” дейди. Маиший мавзуларга ўралашиб, “ўз ёғига ўзи қоврилиб қолиш”, ҳаёт ёйиб қўйган умуминсоний ғоялардан чалғитиб, арзимас нарсаларга бебоҳо вақтни ва умрни сарф қилиш одатини шакллантиради. Бадиий юксаклик ва яхлитлик катта акл ҳамда эстетик дид талаб қилади. Театр санъатинингмураккаблиги ҳам мана шунда бўлса керак

Саҳна учун ёзилган асарнингадабиётчилар таҳлилидан биз, театр корлари қайси жихатларимиз билан фарқ қиламиз, деган саволни 1911 йили Станиславский илк бор ўртага ташлади. Кўп ўтмай ўзи бу саволга жавоб топди. Энг қадимий санъат тури бўлганбадиий адабиёт яратган тахлил - пъесани дунёга келтиргани учун муаллифни қутлаш билан якунланади. Биз, театр корлариуни қўлимизга олганда, пъесанинг иккинчи ҳаёти-саҳнада уни жонлантириш нуқтаи назаридан, яъни хатти-ҳаракат масаласи бадиий таҳлилнинг асосига айланади. Саҳна асарининг режиссёр нуқтаи назаридан бадиий таҳлили – талқин услубини яратиш ХХ аср театр назарётчиларива амалётчилари олдида тўргандолзарб масалага айланди. Ҳамон бу масала театр корлари учун очиқ – илмий масала бўлиб қолмоқда. Ўзбек адабиёти тарихи ва назаряси, унинг ажралмас қисми бўлган драматургия тарихи ҳамда драма назаряси академиклар, атоқли прфессорлар томонидан яратилди. Юзлаб илмий салохият эгалари бу машақатли меҳнатни щараф билан адо этиб келмоқда. Ўзбек театрининг атоқли олимлари - академик Мамажон Раҳмонов, профессорларТошпўлат Турсунов, Мухсин Қодиров,Мухаббат Тўлахўжаева,Марфуа Азизова, Элдор Мухторов, Сарвиноз Қодирова, Сотибой Турсунбоев, Тоир Исломов, Ҳамидулла Икромов, доцентлар Тохир Йўлдошев, Омонулла Ризиев, Муқаддас Ахмаджанова каби театршунослар ва санъатшунослар миллий саҳналаримизнинг юз йиллик тарихи уммонидан “бир челакдан илм” олиб мухлисларга тарқатишди. Навбатда қўғирчоқ театрлари, ёш томошабинлар театри, ёшлар театри, мусиқали театрлар, академик театрлар, вилоят театрларининг уммон каби тарихини ўрганиш турибди. Улар тарихини тизимли ўрганиш ва ўзбек театри энциклопедиясини яратиш учун ўнлаб ёш тадқиқотчилар ва театршунослар керак бўлади. Бу тарихни ўрганган ёш драматургларўзларига тегишли хулосалар чикарадилар ва ўзбек театри ривожига такрорланмас ҳиссаларини қўшадилар деб умид

қиламиз. Бу китобда фойдаланилган терминларни мен ўзим ўйлаб топганим йўқ. Улар актёрлик тажрибасидан, ўқувчилар ва артистлик фаолиятини эндигина бошлаган кишилар тажрибасидан елиб чнққан. Улар иш давомида ўзларининг ий ҳис-уйғуларини шу терминлар билан ифодалаганлар. Улар фойдаланган терминологиянинг қиммати шундаки, бўлар артистлик-қадам қўяётган кишиларга яқин, тушунарлидир. Бу терминларнинг илмий асосларини қидиришга ўринманг Театр ҳаётимиз яратган ўзимизга хос ибораларимиз, актёрлик тилимиз бор. Рост, ишимизда, шунингдек «Подсознание» (беихтиёр ), «Интуиқия» (кўнгил сезиш) деган илмий сўзлардан ҳам фойдаланамиз, бироқ бу сўзлар фалсафий Ахир саҳна санъати фаннинг назар-эътиборидан четда, ўрганилмай қолишига ва амалий ишимиз учун керакли сўзларни топиб бермаганига биз айбдор эмасмиз-ку! Бу қийин аҳволдан кутулиш учун ўз билганимизча — «Бой қўшнингдан сўрагунча, камбағал уйингдан ахтар» деганларидек содда қилиб айтганда, хонаки тадбирларни қўллаб келмоқдамиз. Мана шу шартлар — китобимдаги фикрларни ўқувчилар тўла, чуқурўқиб олиши учун махсус форма топишга мажбур қилди. Мен бу вазифани ёрқин мисоллар, ўқувчиларнннг мактабда бажарган машқ ва этюдлари тасвири асосида бажармоқчиман. Агар танлаган усулим қулайлик қилса, китобимдаги гаплар ўқувчиларнинг ҳис-туйғулари туфайли жонланиб кетади. У ҳолда мен уларга ижодий ишимизнинг асл моҳиятини ва психотехника асосларини тушунтириб бера оламан. Китобимда тилга олинган драма мактаби ҳам, ундаги ўқувчилар ҳам, муаллимлар ҳам аслида бўлмаган. «Станиславскин системаси» устида иш бошлаганимга кўп йиллар бўлди. Дастлаб мен ўз мулоҳазаларимни эълон қилиш учун эмас, балки ўзим учун, санъатимиз психотехникаси соҳасидаги тадқиқотларимга ёрдам берар деган ниятда ёза бошлаган эдим. Китобда далил учун келтирилган шахслар номи,

иборалар, мисоллар, табиийки, урушдан илгариги (1907—1914 йиллар) ҳаётдан олинган. «Система» йиллар ўтиши билан аста-секин бирталай материал тўпланиб қолди. Энди ўша материаллар асосида китоб ёзилди. Китобда иштнрок этувчи шахсларни ўзгартиш қийин ва оғир масала. Утмишдан олинган баъзи бир мисолларни, ибораларни, янги кишиларнинг, совет кишиларининг ҳарактерларига, турмушига мослаш ундан ҳам қийин. У ҳолда мисолларни ўзгартиришга, янги иборалар ахтаришга тўғри келарди. Бу ундан ҳам оғир ва узоқ вақт талаб қиладиган ишдир. Бироқ китобимда ёзганларим айрим давр ва ўша замон кишиларигагина тааллуқли бўлмай, балки ҳамма замон ва замоналардаги артистлик қобилиятига эга бўлган барча миллатлариинг органик табиатига тааллуқлидир. Баъзи фикрларнинг қайтарилиши лозим деб ҳисоблайман буни атайлаб қилганман. Китобхонлар менинг бу нуқсонимни кечиришларидан умидворман. Ниҳоят бу китобимни ёзишимда ўз маслаҳатлари, кўрсатмалари ва материаллари билан озми-кўпми ёрдам қилган ўртоқларимга мамнуният билан ўз миннатдорчилигимни билдираман.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари.

Похожие

Овоз аппарати ва унинг ишлаш конун коидалари

Образлар оркали кўра билиш ва мезансценалаштиришнинг асосий коидалари

Болалар уйин фольклори

Қадимги Юнондаги томоша турлари

Маърифатпарварлик даври театри