Ўзбекистонда фойдаланиладиган ҳимояланган ер иншоотлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ўзбекистонда фойдаланиладиган ҳимояланган ер иншоотлари

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

977.5 KB

Ўзбекистонда фойдаланиладиган ҳимояланган ер иншоотлари Режа: 1. Илитилган ер ва парниклар 2. Иссиқхоналар (теплицалар)

Ҳимояланган ер иншоотларининг ташкил қилиниши тузилишини мураккаблилиги ва ўсимликлар учун қулай шароитлар яратиш услубларига кўра улар илитилган ер ва экин ўстириладиган биноларга ( парник ва иссиқхона ) бўлинади . Бу икки гуруҳ бинолар турли усулда иситилиши, синчли ёки синчсиз кўтариб турувчи конструкцияга ёки ром қопламали бўлиши мумкин. Илитилган ер экин ўстириладиган бинолардан ён томонларида тўсиғи бўлмаслиги билан фарқ қилади. Ҳимояланган ер иншоотлари нисбий ҳажми (бино ҳажмининг инвентар майдонига нисбати) бўйича фарқланиб, у илитилган ерда 0,3 дан кўп эмас, парникларда - 0,2-0,4 ва иссиқхоналарда 1 дан 6 гача бўлади. Илитилган ер ва парниклар Илитилган ернинг парниклардан асосий фарқи уни ён томонларида тўсиқлари бўлмаслигидадир, парникларда эса бор. Илитилган ер - ён томонларида тўсиғи бўлмаган содда кичик ҳажмли вақтинчали қурилма. Тупроқ юзи ва қоплама орасидаги масофа усти унча баланд бўлмаганлиги туфайли ўсимликларни парваришлаш ишлари ёпилган қоплама олиб қўйилган ёки бироз очиб қўйилган ҳолда бажарилади. Илитилган ер ҳамма ерда кенг тарқалган ва ундан эрта баҳор даврида кўпроқ фойдаланилади. Унда очиқ ерга нисбатан 10-25 кун олдин эртаги сабзавот ҳосилини олиш ва арзон кўчат етиштириш мумкин. У шунингдек, қиш олди муддатида экилган сабзавотларни эрта кузги совуқлардан сақлашда ҳам қўлланади. Илитилган ер икки асосий: иситиладиган ва иситилмайдиган гуруҳларга бўлинади. Иситиладиган илитилган ер асосан биологик усулда (гўнг ва бошқа органик моддаларни чириши натижасида ажраладиган иссиқлик ҳисобига) иситилади.

Иситиладиган ерга буғ чуқурлари (ўралари), уюмлар, буғланадиган пушта ва жўяклар киради. Ўзбекистонда фақат буғланадиган жўяклардан фойдаланилади. Буғланадиган жўяклар чуқурлиги 20-25 см, эни 1,8 м ўрадан иборат бўлиб, унга 30-35 см қалинликда биологик ёнилғи солинади, уни усти ўрадан чиққан тупроқ билан ёпилади. Улар устини ёпилмасдан фойдаланиш мумкин, аммо нур ўтказадиган гуруҳ ёпғичлардан фойдаланиш яна ҳам яхши натижа беради. Иситилмайдиган илитилган ер усти албатта бирор материал билан ҳимояланган бўлади, иситиладиганлари эса усти ҳимояланган ҳам ҳимояланмаган бўлади. Илитилган ерларни ҳимоя қилиш учун нур ўтказадиган ва нур ўтказмайдиган қопламалар фойдаланилади, уларни ҳар иккала тури индивидуал (битта ўсимлик ёки уяни ҳимоялайдиган) ёки бир гуруҳ (бир гуруҳ ўсимликларни ҳимоя қиладиган) ўсимликларни ҳимоя қилади. Нур ўтказмайдиган материал (қоплама) ҳарорат сезиларли даражада пасайганда 2-3 сутка давомида ёпилади, асосан тунги соатларда, нур ўтказадиганларидан эса узоқ муддат давомида фойдаланиш мумкин. Нур ўтказмайдиган ва нур ўтказадиган индивидуал ҳимоя қиладиган ёпқичлар сермашаққатли бўлгани учун саноатлашган сабзавотчиликда қўлланилмайди, улар фақат томорқа хўжаликларида фойдаланади. Нур ўтказмайдиган индивидуал (якка) ёпқичлар сифатида ип билан тиқилган ёки сим билан маҳкамланган оддий ёки перфорация қилинган қоғоз, картон, толдан ясалган қалпоқчалардан; нур ўтказадиган тўнкариб ёпилган шиша банкалар, таги кесиб ташланган полиэтилен бутилкалар, устига плёнка қопланган турли шаклда симдан тайёрланган синчлар ва рейкалар устига тортиб ёпилган плёнкалардан фойдаланилади. Гуруҳ ўсимликлар устидаги синчлар асосан, нур ўтказадиган бўлади. Улар полимер материаллар ва ойнаванд ром кўринишида бўлиши мумкин. Ойна қопланган ромларнинг қиммат ва оғир бўлиши туфайли фойдаланишдан чиқарилган, улар ўрнида фақат кичик ҳажмли плёнкали ёпқичлар қўлланилмоқда.

Гуруҳ ўсимликларини устини ёпиш синчли ва синчсиз бўлади. Синчсиз ёпқичларда пасткам таянч тиркаги бўлмайди ва улар тўғридан-тўғри ўсимлик устига ёпилади ёки улар учун тупроқдан ҳосил қилинган ўркач (тупроқ тупи) таянч вазифасини бажариб, улар оралиғига ўсимлик экилади. Ўсимликни айнан ўзини ҳимоя қилишда енгил, эластик ва пишиқ материалдан фойдаланади, ўсимлик ўсишини ҳисобга олиб уни таранг тортмасдан, халқоброқ қилиб ёпилади. Асалари чанглатмайдиган экинлар устидан ёпқич бироз совуқ кунларда фақат ишлов бериш вақтида очилади, асалари ёрдамида чангланадиганларда эса (қовоқдошлар) тез-тез очилиб турилади. Плёнкани кўтариб туриш учун тиргак вазифасини тупроқдан ясалган тўп ёки ўркачёпгичларни учта тури: жўяклар (икки четлари тупроқ кўтармали), ўркач (бир тупроқ кўтармали) ва экиш эгатлар (чуқур, тупроқ кўтармасиз) кенг фойдаланилади. 80 см оралиқда эгатлар олинганида асосини кенглиги 20-25 см, баландлиги 15-20 см, бўлган икки тупроқ уюми ясалади. Тупроқ кўтармаси устига плёнкага тортилиб ёпилади, уларни четлари тупроқ билан бостирилади. Ёпилган плёнка ва тупроқ сатҳи оралиғида 12-15 см баландликда бўшлиқ ҳосил бўлади. Тупроқ эгатига уруғ ёки кўчат экиш мумкин. Эгатлар орасида 40-50 см кенгликда йўл қолдир-илади. Ўркач махсус агрегат ёрдамида қуйидагича ясалади, агрегат асосини кенглиги 38-40 см баландлиги 25 см ва чўққисини кенглиги 7-10 см бўлган тупроқ кўтармасини (валикни) тайёрлаб бир йўла кўтарманинг ҳар икки томонига уруғ экади, уларни устига плёнка ёпиб четларини тупроқ билан бостиради. Ўркач ён томонларига экилган ўсимликлар қаторлари орасидаги масофа - 50 см, ёнидаги ўркачларга экиб ҳосил қилинган ленталар оралиғидаги масофа эса 90 см бўлади. Ўсимлик ўсиб плёнкага етган вақтда у бошқа агрегат билан йиғиштириб олинади (расм). Экиш жўяклари полиз экинлари сеялкаси СБУ-2-4А мосламалари ёрдамида асосининг кенглиги 17 см, чуқурлиги 15 см ли жўяк олиб, бир йўла эни 30-35 см бўлган плёнкани тўшаб четларини тупроқ билан бостириб кетади.

Ниҳоллар ҳосил бўлганидан сўнг плёнка ҳар бир уядаги ўсимлик устидан бут (Х) шаклида кесиб чиқилади. Бироз вақт ўтганидан сўнг ўсимликлар плёнка остидан ташқарига чиқади, илдиз бўйни атрофи тупроқ билан қумланади. Жойида қолган плёнка мулча вазифасини бажаради. 1-расм. Тупроқ кўтармали синчсиз қурилма кўриниши: 1-плёнка, 2-тупроқ кўтармаси. Синчли плёнкали ёпқичлар . Уларда плёнка учун, симлар, пластмасса трубалар, тол новдалари, ёғочлар ёки рейкалар ва бошқалардан тайёрланган синчлар таянч вазифасини бажаради. Улар синчнинг конфигурациясига кўра чодирсимон (шатровые) (икки нишабли) ва аркасимон (яримдоирасимон, тоннелсимон) ларга бўлинади. Чодирсимон (шатровые) плёнкали ёпигичлар ёғоч чорпоя (козелок) ёки учбурчак шаклли вертикал ёғоч бағаздан ясалиб уларни пастки қисми тупроққа қадалади (2-расм).

2-расм. Чодирсимон ёғоч синчлар: а - порпоятирговуч (козелок) ва б - учбурчак Чорпоялар (козелок) кўндаланг кесими 30×30 мм ли ёғоч бурслардан тайёрланади. Узунлиги 1-1,2 м бўлган ёғоч бурслар мих ёки болт ёрдамида бириктирилади. Чорпоялар (козелки) эгат бўйлаб 1,2-1,5 м оралиқда ўрнатилиб, асосининг орасидаги масофа 75-85 см, ораси очилган тирговучларни пастки қисми тупроққа 20-35 см ботириб киритилганидан кейин ёпқичли қурилманинг баландлиги 45-60 см ни ташкил этади. Ёғоч бурсларнинг юқори учки қисмига ёғоч бағазлар (рейка) ўрнатиб бирнеча чорпоялар (козелки) бири иккинчиси билан бирлаштирилиб яхлит иншоот шаклига келтирилади. Бағаз (рейка) ва чорпоялар (синчлар) устига плёнка ёпилиб, унинг пастки қисми тупроқ билан бостирилади. Иншоот ён томон плёнкаларини очиш ва бош ҳамда охирги томонларини очиб қўйиб шамоллатилади. Ёғоч учбурчаклар (синчлар) кесими 40×40 мм бўлган ёғоч бурслардан тайёрланади. Унинг томонлари 80 см узунликда бўлиб - шакли тенг томонли учбурчак. Учбурчакнинг учки қисми қаршисидаги кўндаланг тахтачага узунлиги 80-85 см бўлган рейка билан бириктирилади. Унинг пастки қисми учбурчакнинг асосидан 30-35 см чиқиб туради. У тупроққа қадалади ва бу уни холатини маҳкам бўлишини таъминлайди. Учбурчаклар 1,2-1,5 м оралиқда ўрнатилиб улар бир-бири билан сим ёки каноп ип билан бириктирилади. Синчлар ўрнатиб бўлганидан сўнг устига плёнка ёпилиб, плёнканинг четлари тупроқ билан бостирилади. Иншоот юқоридагига ўхшаш ён томон плёнкаларини кўтариш ҳамда бош ва охирги (торец) томонларини очиб шамоллатилади.

Чорпоялар ва учбурчаклар ёрдамида ясалган чодирсимон иншоотларнинг бошланиш ва охири томонлари плёнка қопланган, шакли учбурчаксимон мослама билан беркитилади. Ёғоч материалнинг қимматлиги сабабли синчли чодирсимон қопламалар Ўзбекистонда жуда кам қўлланилади. Аркасимон (яримайлана) синчли плёнкали ёпқичлар ёйсимон синчли бўлиб, синчлари пўлат сим, пластмасса ёки алюмин трубалар, тол новдалари ва бошқа эгилувчан материаллардан тайёрланади. Томорқа хўжаликларида, илгари заводларда ишлаб чиқарилган металл ва пластмассалардан тайёрланган қисмлари бўлган, аркасимон синчли плёнкали қурилмалардан фойдаланадилар. Улар барчаси ёйсимон синчили бўлиб, улар устидан плёнка тортилиб ёпилади. Ён томонларидаги плёнканинг четлари тупроқ билан бостирилиб, бош ва охирги қисмларидаги плёнка букиланиб йиғилади ва каноп билан олдиндан ерга қоқилган қозиқчага боғланади. Уларнинг қуйидаги уч тури жуда кенг тарқалган: эгатларда қўллаш учун синчи алюмин трубалардан ясалган, ўркачлар учун пластмасса трубалардан ва пўлат симдан тайёрланган синчлардан фойдаланилади (3-расм). 3-расм. Заводда тайёрланган тоннелли ёпқичлар: а - эгат учун; б, в - ўркачлар учун (ўлчами мм да) Нур ўтказадиган плёнкалар кўчма ва суриладиган синчли қурилмаларда ундан самаралироқ қўлланилади, бу уларни фойдаланиш даврини 1-1,5 ойга узайтиради. Улар, аввал қиш олди муддатда ёки эрта баҳорда экилган совуққа чидамли экинлар устига ёпилади, сўнг эса, экилган кўчат ёки иссиқсевар сабзавотлар устига кўчириб ўранатилади.

Плёнкали кўчма ёпқичлар стационардан, тўғрибурчакли ромга ўрнатилган тутқичи ва кўчиришда фойдаланиладиган ғўласи бўлган яхлит синчлари билан фарқланади. Кўчириладиган ва суриб ҳаракатлантирадиган ёпқичларнинг олди ва орқа томони ғалтакка (бобина) ўраладиган парда билан ёпилади (4-расм). 4-расм. Кичик ҳажмли плёнкали кўчма қурилма: 1 - ёнидан кўриниши; 2 - олдидан кўриниши Қурилманинг қолган барча қисмлари ва плёнкани маҳкамлаб ёпиш усуллари ўзгаришсиз қолади. Кўчма синчли қурилмалар майдони 3-5 м 2 дан 20 м 2 гача бўлади. Ёпгичлар ерга металл ёки ёғоч қозиқлар билан маҳкамланади. Ўзбекистонда кичик ҳажмли плёнкали тоннелли деб аталадиган аркасимон (ярим айлана) синчли қурилма, кенг тарқалган. Уларда диаметри 4-5 мм ва узунлиги 1,8-2 м бўлган симдан тайёрланган ёйсимон синчлари бўлади. Таянч ёйлари 2-3 м масофада ўрнатилиб, уларни учлари 25-30 см тупроққа киритилиб маҳкамланади. Ёйлар устидан 3-5 қатор каноп ип тортиб боғлаб қўйилади. Синчлар устига тоннелнинг бор узунлиги бўйича эни 140-200 см ли плёнка ёпилади, плёнкани шамол таъсиридан сақлаш учун уни устига ҳар 3-4 м да биттадан плёнкани бостириб сиқиб турувчи сим ёй ўрнатилади. Плёнкани ҳар икки чети тупроқ билан бостирилади. Айрим ҳолларда тоннел ичини шамоллатишни осонлаштириш мақсадида плёнканинг бир томони ғалтакка (бобинага) маҳкамланади ёки бирор оғир материал билан бостириб қўйилади. Плёнканинг ҳар икки томони йиғилиб ерга қоқилган қозиққа боғлаб қўйилади (5-расм).

5-расм. Кичик ҳажмли аркасимон синчли плёнкали тоннел қурилма: а - симдан ёй синчни тайёрлаш; б - тоннел қисмларини жойлаш шакли; в - шамоллатиш учун плёнкани ён томони кўтариб қўйилган тоннелнинг умумий кўриниши; 1 - симларни тайёрлаш; 2 - синч ёйи; 3 - таянч ёйлар; 4 - плёнкани устки томондан сиқиб турадиган ёй; 5 - плёнка; 6 - тоннелнинг олди ва орқа томонида плёнка маҳкамлаб боғлаб қўйиладиган қозиқлар (ўлчами мм да) Энг кўп тарқалган тоннелнинг асосини кенглиги 80-120 см, баландлиги 40-60 см ва узунлиги 50-60 м. Агар қўшқаторли лентасимон қилиб экиладиган бўлинса тоннел ҳар икки қатор устига ўрнатилади, улар орасидан суғориш эгати ўтади. Сабзавот экинлари етиштирилаётганда тоннеллар оралиғидаги йўлка кенглиги - 40-60 см, полиз экинлари етиштирилганда эса - 140-160 см бўлади. 1 гектарга тоннел қуриш учун: 1000-1100 кг плёнка, 1300-1400 кг (6-7 минг ёй) сим, 250-300 дона қозиқлар, 20-30 кг каноп ип зарур бўлади. Полиз экинларини етиштиришда материалларга талаб 2 бараварга камаяди. Ўзбекистон шароитида йил мобайнида плёнкали тоннел қурилмасидан бир неча экинларни етиштиришда фойдаланиш мумкин. Ўзбекистонда қиш фаслининг охирлари - баҳор фаслининг бошланишида уларни совуққа чидамли кўкат сабзавотлар устига ўрнатилади, кейинроқ эса иссиқсевар экинлар устига кўчирилади. Плёнкали тоннел қурилмалардан совуқ ва иссиқ кўчатхона сифатида фойдаланиб уни остида кўчат ҳам етиштирилади. Бунинг учун кенглиги 1-1,5 м,

чуқурлиги совуқ кўчатхона учун 20 см ва иссиқ кўчатхонага - 45-60 см чуқурликда хандақ (траншея) кавланади. Совуқ кўчатхона хандақига 12-15 см қалинликда фақат тупроқ аралашмаси, иссиқ кўчатхонага эса - аввал 30-35 см қалинликда қизиган гўнг ва уни устига 12-15 см қалинликда тупроқ аралашмаси солинади. Парниклар - стационар ёки кўчма нур ўтказмайдиган ён тўсиқлари (25 см гача) бўлган ва ёруғлик ўтказадиган қопламали кичик ҳажмли иншоотдир. Ён тўсиқлари бўлгани учун парниклар экин ўстириладиган бинолар қаторига киритилади. Аммо, парник қопламаси (роми) билан тупроғи оралиғидаги масофа кам бўлганлиги учун хизмат қилувчилар парникдаги барча ишларни уни ташқарисида туриб бажарадилар. Бу, парникларни иссиқхоналардан асосий фарқи ҳисобланади. Парниклар ҳимояланган ер иншоотларининг қадимий туридир. “Парник” номи “буғлаш” сўзидан келиб чиққан, чунки қизиган гўнг парчаланганда ўзидан буғ чиқади. Парниклар Ўзбекистонда қиш ва баҳор фаслида фойдаланилади ва унда асосан кўчат етиштирилади. Унда шу жумладан, эртаги сабзавотлар етиштирилади ҳамда очиқ ерда етилмай қолган айрим сабзавотлар ҳосили етилтирилади ва тезлаштириб ўстирилади. Парниклар қопламаси нишабининг (бир ва икки нишабли) сони, майдоннинг паст баландлик даражасидан келиб чиққан ҳолда ерга жойлаштирилишига кўра (ер устки ва ерни кавлаб), конструкциясига (кўчма ва стационар), нур ўтказадиган қопламасининг турига (ойнаванд, плёнкали), қопламасини қопланиш усулига (сидирғи-ёппасига, ромли), иситиш усулларига (қуёш нури ёрдамида, биологик, техник), фойдаланиш муддатига кўра (эрта муддатда ёки иссиқ, ўрта муддатда ёки ярим иссиқ, кеч муддатда ёки совуқ) бири иккинчисидан фарқланади. Парникларни кўп сондаги турли хилларидан Ўзбекистонда, илгари, фақат бир тури - бир нишабли, ерни кавлаб жойлаштириладиган, биологик усулда иситиладиган, ойнаванд ромли рус парниги деб номланган тури кенг тарқалган эди (6-расм).

6-расм. Биологик усулда иситиладиган ерга хандақ кавлаб ўрнатилган рус парнигининг кўндаланг кесими: а - ёғоч суямали парник; б - темир бетондан йиғилган парник; 1 - роми; 2 - шимолий кесакиси; 3 - жанубий кесакиси; 4 - тупроғи; 5 - биоёнилғи; 6 - қўшни парник кесакиларини бирлаштирувчи мослама (лежень); 7 - ром тиргаги; 8 - парник ромларига тираб турадиган темир мослама (скоба) (ўлчам мм да) Рус парнигининг асосий қисмлари - ойнаванд ром, кўринишидаги тиниқ шаффоф қоплама, кесакилар, ўра ва иситадиган қурилмалар ҳисобланади. Парникларнинг стандарт роми ўлчами 160×106 см, бир ромнинг фойдали майдони 1,5 м 2 . Ром бўйига икки ва энига икки суяма (кўндаланг кесими 55×47 мм), ойна маҳкамланадиган суяма (шпрос) (кўндаланг кесими 47×38 мм) ва ойнадан иборат бўлади. Ромлар парник қути кесакиси бўйлаб узунаси кўндаланг жойлаштирилади. Парниклар ромларини бир томонини тиргович билан кўтариб қўйиб шамоллатилади. Кесаки тўғри тўртбурчак шаклида бўлиб тахтадан, ёки йиғма темир-бетондан ясалади. Парник ромлари бироз (5-8°) қияроқ (нишабли) бўлиши учун уни қутисини шимолий кесакиси баландроқ ўрнатилади. Ромларни сурилиб

кетмаслиги учун кесакининг жанубий томонида чуқурлиги 3 см бўлган ўйиғи бўлиб, ром унга тиралиб туради. Парник кенглиги ром узунлигига тенг, узунлиги эса 20 ромнинг энига тенг (21,2 м). Парник чуқури ерда кавлаган ўрадек кўринади. У иситиш мосламаларини жойлаштириш учун хизмат қилади. Ўранинг юқори қисми бўйи ва энини узунлиги ички кесакининг ўлчамига нисбатан 10-15 см ортиқ. Ўра деворлари ернинг зичлигига кўра тик ёки қияроқ бўлиши мумкин. Эрта муддатда фойдаланадиган парниклар ўрасини чуқурлиги - 60-70, ўрта муддатдагисиники - 45-55 ва кечки муддатдагисиники - 25-30 см бўлади. Эртаги иссиқ парниклар, қишда фойдаланиладиган биоёнилғиси қалинлиги - 50-60 см, баҳорда фойдаланадиган ярим иссиқхоналарники эса - 30-40 см бўлади. Ойнаванд парниклар қўпол ва қиммат. Шунинг учун сўнгги йилларда роми плёнка билан қопланган енгил ва арзон парниклардан фойдаланилмоқда. Плёнкали парникларнинг ён томонларида ойнаванд парниклар каби тўсиқлари бўлади. Улар бир ва икки нишабли бўладилар. Буларни ҳар иккиси кўчма ва стационар бўлиши мумкин. Бир нишабли плёнкали парник ўлчамл 1,5×3 м бўлиб, унинг учун 0,5-0,6 м чуқурликда ўра тайёрланади. Ўранинг бурчакларига ва бўйини узун томонлари ўртасига устунлар ўрнатилиб, уларга кесаки (борт) қоқилади (7-расм). Парник ромлари ёғоч рейкалардан ясалиб махсус халқалар ёрдамида шимолий баланд кесакига (бортга) қотирилади. Иссиқни яхши сақланиши учун, ромнинг икки томони ҳам плёнка билан қопланади. Қопланган плёнкалар оралиғидаги бўшлиқ 3-4 см бўлиши керак. Парник ромлари очилган вақтда ёғоч тирговуч тираб қўйилади.

7-расм. Бир нишабли плёнкали парник. Икки нишабли плёнкали парник 1,6×6 м Парникнинг тахтадан ясалган кесакиси (ён деворлари) ва рейкалардан тайёрланган стропиллари уни асосини ташкил этиб, уларни юқори томони сарровга бириктирилади. Бу парникларда плёнка, (крогон) бағазларга ошиқ- мошиқлар билан жойлаштирилган ромларга ёки бобинага (чалтак) маҳкамланади, у парникни кўндаланг томони бўйлаб осилиб туради. Парникни кесакидан (ён деворидан) сарровигача баландлиги 0,6 м. Стропилларнинг “оёқчаларига” металлдан ясалган учбурчак мослама маҳкамланади, уларнинг бу учи, ташқи ён тахталарда жойлашган уяга киритилади. Қоплама нишаблари плёнка билан тортилган ром ёки плёнка чодири билан ёпилади. Плёнканинг юқоридаги четлари кўндаланг кесими 2×3 см ли тахтачалар ёрдамида сарровга қоқилади, пастки четлари эса ғалтакка (бобинага) маҳкамланади. Парниклар шамоллатилганида ромли конструкциянинг ромларини ёғоч тирговучларда кўтариб тираб қўйилади ва

улар букилган мослама (скоба) билан паст баландлиги бошқарилади. Плёнкали чодир ёндеворчаларга ёки ғалтакка (бобинага) маҳкамланса, парникни шамоллатишда уни бир томони ғалтакка (бобинага) ўралади ва у стропиладаги уяга жойлаштирилган илгак (қисқич) билан маҳкамлаб қўйилади. Плёнкали йиғма кўчириладиган парник . Узунлиги 6 м бўлган парник майдони 9,6 м 2 ни ташкил этади. У учта стропил бағазлар (рейкалардан), икки (кесаки) ён тахталардан ва плёнкали қопламадан йиғилади (9-расм). 9-расм. КЙК (УРП) кўчириладиган-йиғма қурилма (810-92 намунавий лойиҳа): а - умумий кўриниши; б - стропил оёқчалари асосини сарров билан бириктирилгган жойи; в - стропил оёқлари асосини ён тахта деворга маҳкамлаш жойи; 1 - плёнка; 2 - стропилаларнинг оёқлари; 3 – сарров (тўсини); 4 - икки синчнинг туташган жойида плёнкани сиқиб турадиган тахталар; 5 - ғалтак; 6 - ён тахта; 7 - парник олд томонида плёнка маҳкамлаб қўйиладиган қозиқ; 8 - стропил оёқларини юқоридаги учини бирлаштириб турадиган металл қоплагич; 9 - стропил оёқларини ён тахтага бириктирадиган

пўлат паншаха (санчиқ) (ўлчами мм да) Йиғиш мустаҳкамлаш учун ишлатиладиган ускуналарисиз олиб борилади. Ён тахталари стропилнинг металл таянчлари тирқишига (пазы) жойлаштирилади. Сўнг синчлар сарров харисига алоҳида йиғилган икки ғалтакка эни 2,3 м ва узунлиги 7,6 м бўлган плёнка чойшаб билан қопланади. Плёнка деталларга узун ёғоч рейка (штапик) билан маҳкамланади, унга плёнкани чети (1-2 марта) ўраб қўйилади. Йиғиб бўлгандан сўнг бобина ўз оғирлиги билан плёнкани таранг тортиб осилиб туриши керак. Тавсифланган парник конструкцияларини ҳар бири табиий қуёш ёки биологик иситилиши мумкин. Парниклар қандай бўлишидан қатъий назар биологик ёнилғини жойлаш учун ўрага эга бўлади. Иситилмайдиган парник ўра тайёрлашни талаб этмайди ва стационарли ҳисобланади. Қуёш нури билан иситиладиган плёнкали парникларнинг афзаллиги, уларнинг содда тузилганлиги ва арзонлигидадир. Уларда кўкат сабзавотларнинг ҳосилини очиқ ердагига нисбатан 10-15 кун барвақт олиш мумкин. Уларда етиштирилган кўчат паст бўйли, тўқ кўк ва асосан чиниққан бўлади. Бундай кўчатлар очиқ майдонга экилганда касалланмайди, бу эрта ва юқори ҳосил олиш имконини беради.

№1 - Амалий машғулот ИЛИТИЛГАН ЕР АСОСИЙ ТУРЛАРИНИНГ ТАВСИФИ Топшириқ. Ўзбекистонда кенг тарқалган илитилган ер турлари билан танишиш, уларни бирини иккинчисидан ажрата билишни ўрганиш, илитилган ер турлари классификациясини ўзлаштириш, аркасимон (ярим ёйсимон) синчли кичик ҳажмли тоннел типидаги плёнкали қурилмалар тузилишини чизиш. Услубий кўрсатмалар. Машғулот институт ва коллежга яқин жойлашган, илитилган ер турлари мавжуд бўлган, шу жумладан кичик ҳажмли плёнкали тоннел типидаги қурилмаси бўлган фермер ёки ўқув хўжаликларида ўтказилиши мақсадга мувофиқдир. Агар бундай имконият бўлмаса, машғулот ҳимояланган ер сабзавотчилиги хонасида макетлар, плакатлар, диафильмлар, компьютер тасвирлари ва бошқа ўқув-услубий қўлланмалардан фойдаланиб ўтказилади. Машғулотлар илитилган ерларнинг ҳақиқий турлари устида ўтказилса уларнинг катта-кичиклигини ўлчаш билан, сони эса ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Машғулот ўтказилаётганида талабалар 3-5 кишидан иборат кичик гурухларга бўлинади. Кичик гурухлар бир гуруҳга мансуб бўлган илитилган ер тури устида ишлайдилар. Маълум гуруҳдаги илитилган ер тури билан танишиб, расмини чизиб бўлганидан сўнг, звенолар бошқа туридаги илитилган ерларга ўтадилар. Ишни бажариш тартиби. Талабалар назарий курсдан олган билимлари маълумотли (справочник) адабиётлардан фойдаланиб ва илитилган ер турларининг ҳақиқий ёки уларни макетларини кўриб, улар ўзларининг иш дафтарларида қуйидаги БЛИЦ СЎРОВларга жавоб берадилар: 1. Парник ва илитилган ерларда қандай умумийлик ва фарқланадиган белгилари бор? 2. Илитилган ер турлари классификацияси қандай? 3. Иситиладиган усти ёпилмаган илитилган ер турларини ва нур ўтказадиган индивидуал ёпқичларни қайсиларини биласиз?

4. Синчсиз тоннелли қурилмалар қандай бўлади? 5. Синчли чодирсимон ёпқич аркасимондан (тоннелсимон) нимаси билан фарқ қилади? Ҳар бир талаба бу саволларга жавоб берганидан сўнг ўз иш дафтарига қуйидаги илитилган ер турларининг ўлчамларини кўрсатиб расмини чизади: 1) синчсиз ўркач кўринишидаги қурилма, кўндаланг кесими; 2) совуқ ёки илиқ кўчатхона (кўндаланг кесими); 3) кичик ҳажмли аркасимон синчли плёнкали тоннел қурилма (бўйи ва кўндаланг кесими). Талабалар илитилган ерларнинг айрим турлари расмини чизиб бўлганларидан сўнг кичик ҳажмли плёнкали тоннел қурилманинг қуйидаги шаклда тавсифини тузадилар (1-жадвал). жадвал. Вақтинчали кичик ҳажмли плёнкали тоннел қурилманинг тавсифи № Кўрсаткич Тавсифи 1. Тоннел баландлиги, см 2. Қурилма асосининг кенглиги, см 3. Қурилма узунлиги, м 4. Таянч ёйлари орасидаги масофа, см 5. Маҳкамловчи ёйлар орасидаги масофа, см 6. Каноп ип қаторлари сони, дона 7. Плёнка эни, см 8. Плёнка қалинлиги, мм 9. Ёй учун фойдаланадиган сим диаметри, мм 10. 1 га га сарфланади: сим, кг (м) плёнка, кг каноп ип, кг 11. Етиштириладиган экин 12. Тоннел ичидаги ўсимликлар қатори сони 13. Қаторлар ва қатордаги ўсимликлар орасидаги масофа, см Талабалар материалларга бўлган талабни ҳисоблаб аниқлайдилар ёки Маълумотли (справочник) дан оладилар. Талаба кўрсатилган саволларни

барчасига жавоб берган бўлса, тоннел қурилмасининг ҳар хил турларини расмини чизиб ва характеристикасини ёзиб берса, иш бажарилган деб ҳисобланади. Материал ва жиҳозлар. 1. Илитилган ерларнинг кичик ҳажмли турлари бўлган хўжалик. 2. Маълумотли (справочник) адабиётлар. 3. Илитилган ер турларининг макетлари, плакатлар, расмлар, шакллар, диафильмлар. 4. Рулетка, штангенциркуль, чизғичлар. 5. Компьютер тасвири ва маълумотлари. №2 - Амалий машғулот ПАРНИКЛАР ТАВСИФИ Топшириқ. Парникларнинг конструктив хусусиятлари ва уларни асосий қисмларини ўрганиш. Бир ва икки нишабли плёнкали парникларни, синч ва кесакиларини расмини чизиш, улар турларини бирини иккинчисидан фарқлай олишга ўрганиш. Услубий кўрсатмалар. Машғулотларни ўқув хўжалигида ёки парниклари бўлган институт ва коллежга яқин жойлашган фермер хўжалигида ўтказиш мақсадга мувофиқ. Бундай шароит бўлмаса, машғулотлар макетлар, плакатлар, расмлар, Маълумотли (справочник) адабиётлар, диафильмлар, компьютер тасвири ва информациялардан фойдаланган ҳолда, ҳимояланган ер сабзавотчилиги хоналарида ўтказилади. Машғулотни ўтказиш учун талабалар 3-5 кишидан иборат кичик гурухларга ажратилади. Ҳар бир кичик гурух парник турлари билан мустақил шуғулланади. Сўнг кичик гурухлар машғулотни давом эттириш учун жой алмашадилар. Парникларни турли хиллари билан машғулот ўтказишда улар катта- кичиклигини ўлчаш, сонини эса - санаш йўли билан аниқланади. Ишни бажариш тартиби. Талабалар назарий курсда олган билимлари ва маълумотли (справочник) адабиётлар, парникларнинг ҳар хил турларини ёки уларнинг макетларини кўриб қуйидаги саволларга жавоб берадилар БЛИЦ Сўнг талабалар, бир нишабли ойнаванд, бир ва икки нишабли плёнкали, ерни кавлаб жойлаштирилган парникларнинг тузилиши билан танишадилар. Уларнинг

ҳар бирида (ойнаванд ва плёнкали парникларда) кесакисининг энини, узунлигини ва баландлигини ўлчайдилар. Кўрсатилган уч тур парникларини тахта кесакиси тиргаклари орасидаги масофа аниқланади. Бир нишабли парникларнинг шимолий ва жанубий деворлари баландлиги, плёнка яхлит ёпилган икки нишабли парникларни кесакилари асосининг ўлчамидан ташқари, асосидан сарровигача бўлган масофа, стропилини узунлиги ва ораларидаги масофа, сарров ва плёнка маҳкамланадиган ғалтак диаметри ўлчанади. Талабалар шундан, сўнг парник турлари кесакиларнинг ўлчамини кўрсатган ҳолда расмини чизадилар. Кейин талабалар ойнаванд ва плёнкали парник ромларининг тузилиши билан танишадилар. Парник ромлари бўйи ва энини, ром оралиғидаги ойна ўрнатиладиган бағазлар (шпрослар) сонини ва улар оралиғини, ромни боғлаб турган бруслар ва шпросларнинг кесими ҳамда шпрос ва ром четидаги ойна ўрнатиладиган ўйиқнинг (фальцанинг) чуқурлигини аниқлайдилар. Талабалар ўлчанган натижаларидан фойдаланиб парникнинг умумий кўриниши ва парник ромларининг ўлчамларини кўрсаган холда кўндаланг кесими расмини чизадилар. Талабалар ўлчов натижаларидан фойдаланиб ўз иш дафтарларига номлари келтирилган уч турдаги парникларнинг кўндаланг кесими ва умумий кўриниши расмларини чизадилар. Талабалар номи келтирилган қурилмалар (объектлар) расмини чизиб бўлганларидан сўнг, парникларнинг конструктив тузилиши ва фойдаланиш белгиларини қуйидаги шакл бўйича таърифлайдилар (2-жадвал). Ҳар бир тур парниктавсифи, расми чизилганда хисобга олинган ўлчов натижалари асосида таърифланади. Парник ўлчами метрда, унинг элементлари ўлчами эса - сантиметрда кўрсатилади. Тупроқ аралашмаси ва биоёнилғи қалинлигини аниқлаш учун бир парник ичи кавлаб кўрилади. “Ўстириладиган ўсимлик” қаторига, парникда нима етиштирилса шу ёзилади, масалан: карам кўчати, қалампир кўчати, редиска, кўк пиёз ва бошқалар.

Талабалар парник турлари характеристикасини ёзиб бўлганларидан сўнг, парник жиҳозлари (инвентар) ва машиналарини кўздан кечириб улар рўйхатини тузадилар. Рўйхатда инвентар ва жиҳозларнинг номлари ва уларни вазифалари кўрсатилади.

Талаба барча саволларга жавоб ёзиб, хўжаликда мавжуд бўлган парник турлари ва улар қисмларини чизиб, асосий парник турлари таърифини акс эттирилган жадвални тўлғазганидан, кўрган инвентар, жиҳозлари ва машиналарнинг рўйхатини тузганидан сўнг иш бажарилган ҳисобланади. Материал ва жиҳозлар. 1. Парниги бор хўжалик. 2. Турли хилдаги парникларнинг тузилиши бўйича макети, плакати, расми, шакли. 3. Рулетка, штангенциркуль, чизғичлар. 4. Компьютер тасвирлари ва информациялари. 5. Маълумотли (справочник) адабиётлар. 6. Парник асбоб-ускуналари.

Иссиқхоналар (теплицалар) Иссиқхоналар - йил мобайнида ёки баҳор, ёз, куз ва қиш фаслида ишлатиладиган ён тўсиқлари ва нур ўтказадиган қопламаси бўлган катта ҳажмли экин ўстириладиган бинолардир. Иссиқхоналарни парниклардан асосий фарқи ер юзидан то қопламасигача бўлган масофасининг катта эканлиги ҳамда машина ва хизматчиларнинг ишлаш даврида қурилма ичида бўлишлигидир. Иссиқхоналар - бу экин ўстириладиган биноларнинг энг такомиллашган тури бўлиб, уларда замонавий муҳандислик воситалари ёрдамида ўсимликларни ўстириш учун мақбул шароитларни яратиб бериш мумкин. Иссиқхоналарнинг вазифаси мавсумдан ташқари вақтларда маҳсулот етиштириш ва шунингдек, ҳимояланган ҳамда очиқ ер учун кўчат етиштириб беришдан иборат. Иссиқхоналарнинг фундаменти, синчлари, ён томонлари деворлари ва ёпқичи уларнинг асосий конструктив элементлари ҳисобланади. Иситиш, шамоллатиш, сув ва электр билан таъминлаш, карбонат ангидрид гази билан бойитиш тизимлари иссиқхонанинг ички жиҳозларига киради. Иссиқхоналарда қурилиш, инвентар ва фойдали майдонларга ажратилади. Қурилиш - бу иссиқхонанинг асосини ташқи параметри бўйича эгаллаган майдон, инвентар - иссиқхонани ички узунлиги ва эни ҳосиласи, ерли иссиқхоналарда ўстирилаётган экинлар эгаллаган ер, қатор оралари ва қатор орасидаги йўлаклар, сўкчакли иссиқхоналарда барча сўкчаклар ва уларга осиб қўйилган супачалар (полок) фойдали майдондир. Инвентар майдондаги йўллар ва доим ишлайдиган жиҳозлар эгаллаган майдон, фойдали майдонга кирмайди. Фойдали майдонни инвентар майдонга нисбати майдондан фойдаланиш коэффициентини кўрсатади. У икки нишабли сўкчаклида 0,60, блокли ва ангарлида эса - 0,8 тенг. Майдон тўсиқлари коэффициенти - иссиқхона конструкциясини баҳоловчи муҳим ўлчов қиймати бўлиб, у иссиқхонанинг барча тўсиқлари (усти ва ён деворлари) юзасини инвентар майдонга нисбатини билдиради. Иссиқхона

майдонига кўра у: бир звеноликларда - 1,51-1,7; ангарсимонларда - 1,40-1,50 тенг. Тўсиқлар коэффициенти қанчалик кам бўлса, ҳар 1 м 2 инвентар майдондан иссиқликни йўқотиш миқдори ва маблағ сарфи ҳажми шунчалик кам бўлади. Иссиқхоналар бири иккинчисидан бир қатор фойдаланиш ва қурилиши белгилари билан фарқланиб, улардан энг асосийлари қуйидагилардир: ■ вазифасига кўра - сабзавот тезлаштириб ўстириладиган, бунда сабзавотлар етиштиради; кўчат етиштирадиган, бунда иссиқхоналар учун кўчат ишлаб чиқарилади; кўчат-сабзавот етиштирадиган, уларда очиқ майдонга экиш учун кўчат, сўнг сабзавот етиштирилади; ■ саноат корхоналарининг ёрдамчи хўжаликлари учун мўлжалланган иссиқхоналар; ■ иссиқхоналардан фойдаланиш муддатига кўра (қишки, бизни иссиқ иқлимли ёз ойларидан ташқари, йил мобайнида ишлатиладиган ва баҳор фаслининг маълум муддатида фойдаланадиган баҳорги); улар қайси мақсадда фойдаланишига кўра сабзавот ёки кўчат етиштириладиган бўлади; ■ иситиш усули бўйича - қуёш ёрдамида (оддий ва гелиоиссиқхоналар), биологик, техник (сув, газ, ҳавони қиздириб берадиган иситгичлар ва генераторлардан фойдаланиш, электр энергияси ёрдамида) турларга бўлинади; ■ нур ўтказадиган қопламасининг тури бўйича - ойнаванд, плёнкали, ойна пластикли (нур ўтказадиган қаттиқ полимер материаллардан қопланган); қўзиқорин етиштириладиган қоронғи хоналар; пишиб етилмаган сабзавот маҳсулотини етиштиришда фойдаланиладиган иншоотлар; шимолий минтақаларда қоронғи жойда электр нури таъсирида экин ўстириладиган иссиқхоналарнинг қопламаси нур ўтказмайдиган материаллардан тайёрланади; ■ қопламаларни маҳкамланиши бўйича - ойнавандларда - стационар ва панельсимон (ромли ва йиғма); плёнкалиларда - пардасимон (яхлит қоплагич чодир) ва панельсимон; ■ звенолар сони бўйича - бир звеноли (бир пролетли), бир звенодан ташкил топган ва блокли, бир неча звенолардан иборат бўлиб, ўзаро металл тарновлар, ички устунлар ёрдамида бир-бирига бирлаштирилган;

■ қопламаларининг шакли ва конфигурацияси бўйича - тўғри (ясси), қия (бир нишабли, ички устунли икки нишабли, ички устунсиз икки нишабли ёки ангарсимон), полигонал (гумбазсиз), аркасимон, ярим ёйсимон бўлади (10-расм). 10-расм. Бир звеноли ва блокли иссиқхоналарга ёпқичларни ёпиш шакли: Бир звенолиларга: 1 -ясс (гидроиссиқхоналар), 2 - бир нишабли, 3 - икки нишабли, 4 - полигональ (кўп бурчакли), 5 - аркасимон (ярим ёйсимон); блокли: 6 - икки нишабли, 7 - полигональ (кўп бурчакли), 8 - аркасимон. ■ фойдаланиш кетма-кетлигига кўра - стационар (доимий) бўлиб, у бир жойига ўрнатилади ва унда ишлатишга яроқсиз ҳолатига келгунча фойдаланилади; мавсум мобайнида бир экиндан иккинчисига кўчириб ўрнатиладиган муваққат (ностационар). Муваққатлар (ностационар), ўз навбатида, рельс ёки бирор мослама устида ҳаракатлантириб суриб юриладиган ва кўтариб кўчириладиганларга бўлинади. енгил конструкцияли, ойнаванд панелли ёки плёнка тўсиқли бўлади; ■ ерга жойлаштирилиши бўйича - ерга чуқур жойлаштирилган (ўрали) ва ер юзига ўрнатилган бўлади; ■ ички майдонидан фойдаланиш бўйича - ерли, ўсимликлар эгатларда ёки текис майдонда ва сўкчакчали, ичи тупроқ аралашмаси ёки нейтрал субстратлар билан тўлатилган сўкчаклар - охирсимон мосламаларда ўстирилади; ■ ўсимликларни жойлаштириш усули бўйича - бир ярусли, кўп ярусли ва конвейрли бўлади. Ерли иссиқхоналар доимо бир ярусли, сўкчаклилар эса бир ва кўп ярусли. Конвейрли эса горизонтал ёки тик ҳаракатланадиган конвейрдан иборат; ■ илдиздан озиқлантириш усуллари бўйича - тупроқли, кичик ҳажмли, гидропон, аэросувли, фитотронли, қўзиқоринхоналарга бўлинади;

■ синчларни мавжудлиги - ойнаванд иссиқхоналарнинг ёпқичи оғир бўлганлиги учун, улар доим синчли, плёнка ёпилганида эса синчли ёки синчсиз бўлиши мумкин. Синчсиз иссиқхоналар мунтазам равишда дам бериладиган ҳаво таянчли ва вантали (иссиқхоналар устидан столбаларга тортилган троссларга осиб қўйиладиган) бўлади. Кўрсатилган белгилар назарда тутиладиган бўлинса иссиқхоналарнинг кўп турларини мавжудлигидан фарқ беради. Уларнинг ҳар бир турини ижобий ва салбий томонлари мавжуд бўлиб, иссиқхона лойиҳаси танланаётганда минтақа иқлим шароити ҳисобга олиниши керак. Ўтган асрнинг 60-нчи йиллари охири 70-нчи йиллари бошларида Ўзбекистонда ойнаванд иссиқхоналарни қуриш жадал суръатларда олиб борилди. Уларнинг намунавий лойиҳалари ўзгарди ва конструкциялари такомиллаштирилди. Шу сабабли, республикамизда турли лойиҳалар асосида қурилган иссиқхоналарни учратиш мумкин. Айрим хўжаликларда 60-нчи йиллар охири, 70-нчи йиллар бошланишида 810- 78 рақамли намунавий лойиҳа асосида майдони 3 га бўлган ангар иссиқхоналаридан блоки қурилган. Блокка ҳар бирининг майдони 3000 м 2 бўлган ангар типидаги 9 иссиқхоналар кириб ва майдони 1500 м 2 бўлган кўчат етиштиришга мўлжалланган иккита иссиқхона, хўжалик ва ёрдамчи бинолар, кенглиги 6 м бўлган йўлак билан блокка бириктирилган. Бу даврда шунингдек, 810- 45 сонли намунавий лойиҳага мувофиқ звенолари оралиғи (звено) 3,2 м бўлган 3-6 га ли блокли иссиқхона комбинатлари қурилган. Ўзбекистонда кейинги йилларда 810-73, 810-92 рақамли лойиҳалар бўйича қишки иссиқхонали комбинатлар қурилди. Бу звеноларининг оралиғи 6,4 м бўлган майдонли 6 га ойнаванд қишки иссиқхоналар блокидир. Конструкцияси маҳсус енгиллаштирилган кўринишда (профилли). Блокда ҳар бирининг майдони 1 га дан бўлган 6 иссиқхона мавжуд. Бир гектарли иссиқхонанинг ташқи ўлчами 141 ×75 м (11-расм).

11-расм. Қишки блокли иссиқхонанинг олд томони кўриниши ва режаси (мм): ф а с а д и -1, 11, 17, 23 звенолар рақами; р е ж а : 1 - бирлаштирадиган йўлак, 2 - девор, 3 - устунлар, 4 - асфальтланган йўл. Блок махсус қурилган қозонхонадан иссиқлик олади. Шу билан бирга хўжалик ва ёрдамчи бинолар ҳамда йўлакни иситилиши ҳам ҳисобга олинган. Шунингдек, тупроқ аралашмаси ва суюқ ёнилғиларни сақлайдиган майдонча ҳам мавжуд. Барча қишки иссиқхоналарнинг лойиҳаларида ҳаво ҳароратини ва намлигини, суғоришга ишлатиладиган сувни ҳароратни автоматик равишда созлаб туриш назарда тутилган. Аммо, қурилиш даврида кўпинча автоматика мосламалари қўйилмаган, ўрнатилганлари эса тезда ишдан чиққан. Ҳозирги даврда комбинатлар автоматикасиз ишламоқда Комбинатларда ўғитлар эритмасини ва заҳарли моддаларни тайёрлайдиган тармоқлари бор. Иситиш тизимида тупроқ остидан, тупроқ устидан, контур ва чодирсимон усуллари ҳисобга олинади. Лойиҳа бўйича иссиқхоналарда тупроқ остидан иситиш, ёмғирлатиб суғориш мосламалари ўрнатилган бўлиши керак. Иссиқхона

тупроғи остида қумли зовур (дренаж) қатлам ва дренажли сопол трубалар зовурлари бўлиши керак. Аммо, қурилиш даврида бу тизимлар бажарилмаган. Ўзбекистонда плёнкали иссиқхоналарнинг ҳар хил турлари мавжуд. Уларни икки нишабли ва аркасимон, ангарли ва блокли, ёғоч ва металл синчли турларини учратиш мумкин. Уларнинг катталиги жуда хилма-хил. Улар табиий қуёш нури, калориферлар ва бошқа усулларда иситилади. Заводда тайёрланган плёнкали иссиқхоналардан 810-77 сонли намунавий лойиҳа бўйича блокли иссиқхона қурилган. Иссиқхона 68×150 м майдонни эгаллайди ва уни фойдали майдони 9570 м 2 . Усти аркасимон қилиб ёпилганлиги учун конструкцияси жадал шамоллатишни ва ўсимликларга қуёш нурини тўғри тушишига имкон яратади. 80 йилларда баҳор-ёз-куз мавсумларида фойдаланиш учун плёнкали иссиқхоналар қуриш кўп намунавий лойиҳалар бўйича олиб борилган. Улардан кўп тарқалганлари қуйидагилар: 810-77, 810-93, 910-97 блок типли сабзавот етиштирадиган, 810-91, 810-94 блок типидаги кўчат ва сабзавот ҳосилини етиштириладиган, 810-1-5.83 ангар типидаги кўчат ва сабзавот етиштириладиганларидир. 810-93 рақамли намунавий лойиҳа бўйича қурилган сабзавот етиштириладиган блокли иссиқхона эгаллаган майдони 1 га бўлиб, ўлчами 150×68 м, звеноллар сони 16, звеносини эни 4 м бўлган, улар енгил металл конструкциядан тайёрланади. 810-97 рақамли намунавий лойиҳа бўйича қурилган иссиқхона ёғоч конструкцияли бўлиб, звеноси эни 6 м. 810-94 рақамли лойиҳа асосида ҳар бирини майдони 0,13 га, ўлчами 64×24 м бўлган 8 та тўрт звеноли кўчат ва сабзавот етиштиришга мўлжалланган блокли иссиқхона қурилган. Звеноси эни 6 м. Иссиқхона тупроғи ва ҳаво ҳароратини созлаш, суғориш ва намлашни автоматик усулда бошқариш назарда тутилган. Ҳозирги даврда плёнкали иссиқхоналар майдони йил сайин кенгайиб бормоқда. Дала боғлари ва томорқа участкаси эгалари ўз уйлари олдига иситиладиган плёнкали иссиқхоналар қуриб, куз-қиш-баҳор фаслида у ерларда сабзавот етиштирмоқдалар.

Жанубий Корея фирмаси ва французларнинг “Решаль” фирмалари устига икки ва уч қават ёпқич ёпиладиган катта ўлчамли плёнкали иссиқхоналарни олиб келмоқдалар. Бу иссиқхоналарда зарурият бўлганда калорифер ёрдамида иситиш усули қўлланилади. Кенг тарқалган плёнкали кичик иссиқхоналар, айрим шахслар ва тадбиркорлар томонидан қурилмоқда. Улар қурган иссиқхоналар турлича конструкцияга эга. Ёпқичлари бир қаватли бўлиб, улар сув билан иситиладиган, қозони индивидуал, сувни турли хилдаги ёнилғиларни ёқиб иситади, асосан солярка, мазут, кўмир ва ўтиндан фойдаланилади. Уларни қуришда синч учун арматура ва пўлат угольниклар асосий материал ҳисобланади. Ўсимликларни боғлаш учун ёпқичи тагидан йўғон сим тортилади. Нисбатан ингичка симлар плёнкани шамол учиришидан сақлаш учун фойдаланилади. Шахсий плёнкали иссиқхоналарнинг катта-кичиклиги бўш ер майдонига боғлиқ. У иссиқхона узунлиги ва секциялари сони ва эни кенглигини аниқлайди. Шу билан бирга, айрим меъёрларга амал қилинади. Қатор ораси 70-80 см бўлган 8 эгатни жойлаштириш учун секция кенглигини 6-6,5 м қилинади. Иссиқхона тарновигача баландлиги - 2-2,2 м, сарровигача - 3-3,5 м бўлади. Бундай иссиқхоналарнинг олди ва орқа деворларини тахминий кўриниши 12- расмда келтирилган.

12-расм. Ён деворли шахсий иссиқхонанинг кўриниши Олди томони деворининг ўртасига баландлиги 2 м эни 1 м бўлган эшик ўрнатилади, уни устидаги фермага шу ўлчамдаги дарча перпендикуляр ҳолатда жойлаштирилади. Эшик ва дарча кўндаланг кесими 25 мм ли металл учбурчакдан (угольникдан), кесакиси эса кесими 50×30 мм бўлган ёғоч тахталардан тайёрланадиган ромдан иборат. У штапик (тахтача) ёрдамида плёнка билан қопланиб тиқилади. Олди ва орқа деворларни ҳар бир звеноларини эни бўйлаб, қалинлиги 20 мм ва узунлиги 5,4 м ли арматуралардан тайёрланган устунлар ўрнатилади, Ҳар бир арматура икки бўлак қилиб букланади, шунда уларни узунлиги 2,7 м ни ташкил қилади. Арматурани бир-бирига туташмай бўш қолган томони, оралиғига қараб пишиқ ғишт жойлаштирилади. Бундай устунлар яна ҳам пишиқроқ бўлиши учун уларни ораси кўндалангига арматура бўлакчалари билан маҳкамланади. Туташмай бўш қолган ва орасига ғишт жойлаштирилган томони ерга 0,5 м чуқурликда кўмилади. Устунларни юқоридаги айланма шаклида букилган учларига кўндаланг ва ён деворлар устидан қалинлиги 20 мм ли арматура бўлаклари ўрнатилиб пайвандланади. Индивидуал плёнкали иссиқхоналарда ён деворларни кўриниши 13-расмда келтирилади. Узунлиги 4,7 м 45 мм ли угольник

13-расм. Шахсий плёнкали иссиқхонанинг бўйлама девори бир қисмининг кўриниши Олди томони девори учун устунлар қандай тайёрланган бўлса, бўйлама девори учун ҳам шундай тайёрланади, аммо бунда кесими 16 мм бўлган арматуралардан фойдаланилади. Устунлар ҳар 2 м оралиқда ўрнатилади. Бўйлама девор устунлари устига кесими 20 мм ли арматура пайвандлади (сварка қилинади). Звенолар оралиғига худди шундай устунлар, шундай усулда ўрнатилади. Ён деворнинг узунлиги бўйлаб ҳар 2 ёки 4 м оралатиб ўлчами 4×2 м ли дарчалар (форточка) ўрнатилади. Бўйлама девор бурчакларини мустаҳкамлигини янада ошириш учун кесими 45 мм узунлиги 4,7 м бўлган бурчакли тиргович ўрнатилади. Уни 4 м наридаги кейинги устининг пастки қисмига, тиралиб маҳкамланади. Звенолар устидан ҳар 2 м (кейинги қўшни устунлар орасидаги масофа бўйича) масофада ён деворларга тиркаб ярим ёй кўринишли ферма ўрнатилади, уларни учлари девор асосларига маҳкамланади. Ҳар бир ферма (фарамуга) қалинлиги 16 мм ли икки бўлак бири иккинчисига маҳкамланган арматуралардан иборат. Фермаларни (фарамугаларни) баландлиги 1-1,3 м. Фермаларни асосида ўсимликларни боғлаш учун бир неча қатор симлар тортилади. Иссиқхонанинг контури бўйича олди-орқа ва узунаси бўйлаб деворлари ўрта қисмига кесими 50 мм бўлган иситиш трубалари, звенолари оралиғига эса шундай трубалардан 3 тадан ўрнатилади. Шамол таъсирида плёнкани йиртилиши олдини олиш учун синчлари оралиғига ҳар 0,5-0,6 м масофада ингичка сим тортилади. Шу тартибда ясалган синялар устидан яхлит плёнка тортилиб ёпилади. Эшик ва дарчаларга тўғри келган жойи кесилади. Иссиқхонани иситиш қозонга уланган ва иссиқхонанинг узунаси бўйлаб ўтказилган кесими 100 мм ли икки магистрал труба орқали олиб борилади. Улардан кесими 35 мм ли - тармоқ трубачалари чиқарилиб, улар орқали сув иситиш трубаларига келади.

Майдони 500 м 2 (27×19 м) бўлган бунадай плёнкали иссиқхоналарни қуриш учун тахминан: кесими 100 мм ли пўлат трубалардан - 62 м; 50 мм - 530 м; 35 мм - 70 м керак бўлади; кесими 20 мм арматурадан - 740 м; 16 мм - 300 м; 45 мм угольниклардан - 38 м, 25 мм - 72 м; йўғон симдан - 680 м, ингичкасидан - 1006 м; тарнов учун - 22 м 2 тунука, 1 дона қозон, кесими 5×3 см тахтачадан - 72 м, штапикдан - 150 м; ғиштдан - 60 дона; плёнкадан - 1200 м 2 керак бўлади.

Сўнги йилларда Ўзбекистонда плёнкали хитой иссиқхоналари деб номланган иссиқхоналар қурилмоқда. Улар бир нишабли иситилмайдиган октябр ойдан бошлаб фойдаланиладиган иссиқхоналардир. Қоплагич плёнкалар сентябрни охирги беш кунлигида тортилиб (ёпилиб), май бошларида олиб ташланади. Бундай исилмайдиган иссиқхонада иссиқсевар сабзавот экинлари етиштирилади. Бу иссиқхонанинг қиялиги жануб томонга қаратилган. Шимолий томони баландлиги 5 м бўлган лой билан уриб чиқилган девор бўлиб, уни қалинлиги девор орқасига уйилган турпоқ билан - 4 м ни ташкил этади. Иссиқхонанинг эни 10 м, узунлиги ихтиёрча 100 м ва ундан кўп ёки кам бўлиши мумкин. Иссиқхонани устини ёпиш учун хитойда ишлаб чиқарилган қалинлиги 0,08-0,10 мм ли, стабиллаштирилган плёнка қўлланилади. Ундан икки мавсум мобайнида фойдаланилади. Иссиқхонани қуришда 0.5 м чуқурликда ўра қазилади, синчлари 26-58 мм диаметрдаги металл трубалардан иборат бўлиб, бир қаторга учта ўрнатилган.

Қаторлар ҳар 3 м да жойлаштрилган. Устунларни баландлиги 2, 3 ва 4 м. Деворларга металл швеллерли старпиллар пайвандланаган. Узунасига жойлаштирилган қаторлардаги металл трубали устунларни юқори қисми бир-бирига пайвандланиб маҳкамланган. Устунларнинг қатор оралари иссиқхонанинг шимолий деворидан то жанубий девор четигача ҳар 0,5 м масофада бутун ёки бир-бирига уланган, диаметри 3-4 см ва узунлиги 11,4 м бўлган бамбук бағазлари жойлаштирилади. Бу бамбук бағазлар иссиқхона бўйлаб ҳар 25-30 см масофада тортилган ингичка симга боғлаб маҳкамланади (15-расм).

Иссиқхонани узунлиги бўйича шимолий деворга параллел қилиб девордан 1,2-1,5 м масофада йўғон сим тортилади. Унга эни 1,1 м ли энсиз чодир плёнка маҳкамланади. Плёнкали чодирни қарама-қарши томони, иссиқхонанинг жанубий томонига тахланади ва тупроқ билан бостирилади. Плёнкани шамолдан йиритилиб кетмаслиги учун уни устидан ҳар 3-4 м масофада ингичка арқон тортиб қўйилади. Иссиқхонанинг шимолий девори бутун узунлиги бўйича эни 1,5-2 м бўлган плёнкага ўралган бобина (ғалтак) ўрнатилади. Бу плёнка дарча ҳисобланади. Ғалтак билан девор ўртасидаги оралиқ плёнка билан ёпилади. Ғалтакга плёнка ўралганда иссиқхонанинг юқори қисми очилади ва у шамоллантилади. Совуқ кунларда кечаси, булутли об-ҳавода кундуз кунлари ҳам плёнка устига шоли поясидан тайёрланган бордон ёпиб қўйилади. Бордон жанубий патки қисми устига ўрнатилган ғалтакга ўралиб шимолий девор устига йиғиб қўйилади. Ғалтакни айлантириб, бордон юқоридан пастга туширилади ва иссиқхона қопламаси бутун эни бўйича тўлиқ ёпилади. Қор ёки ёмғир ёғганида ҳамда совуқ кунларда шоли бордони устидан иккинчи қават плёнка қўлда ёпилади. Шундай ёпилган иссиқхонада 2006-2007 йил қиш фаслида ҳарорати 10°С дан пасаймаган. Ўсимликлар бундай иссиқхоналарда чиринди билан бойитилган тупроқ аралашмасида етиштирилади. Ўсимликлар томчилатиб суғорилган вақтда концентрацияси 0,17-0,20% ли эритма ҳам берилади. Иссиқхонада ҳажми 9м 2 бўлган ховуз ясалади. Бу ҳажмдаги ховузда тайёрланган эритма 0,1 га майдондаги ўсимликларни бир марта суғоришга етади. Ўсимликлар қатори иссиқхонада кўндалангига жойлаштирилган. Улар қўшқаторли лентасимон усулда экилган. Лентадаги эгатлар орасидаги масофа 50-60 см, ленталар оралиғи эса 70-80 см, қаторчалар устига плёнка ёпилиб - мульчаланган. Ўсимлик тик бағазларда ўстирилади. Ўсимлик боғланадиган канопни юқори томони ҳар қаторлар устидан тортилган сим бағазга боғланган.

№3 - Амалий машғулот ЎЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН, ИССИҚХОНАЛАР ТУРЛАРИНИНГ ТАВСИФИ Топшириқ. Талабаларни Ўзбекистонда кенг тарқалган иссиқхона турларининг асосий конструктив хусусиятлари билан таништириш, уларни инвентар ва фойдали майдони, тўсиқлари коэффициентини аниқлашга ҳамда иссиқхоналарни асосий турларини шаклий расмини чизишга ўргатиш. Услубий кўрсатмалар. Машғулотларни ўқув хўжалиги ёки турли хилдаги иссиқхоналари бўлган институт ва коллежга яқин жойлашган фермер хўжаликларида ўтказиш мақсадга мувофиқ. Бундай имконият бўлмаса машғулотлар, Ўзбекистонда кенг тарқалган иссиқхона турлари намунавий лойиҳалари, макетлари, плакатлари, расмлари, диафильмлар, компьютер тасвирлари ва маълумотли (справочник) адабиётлардан фойдаланган ҳолда ҳимояланган ер сабзавотчилиги хонасида ўтказилади. Машғулотни ўтказиш учун талабалар 3-5 кишидан иборат кичик гурухларга бўлинади. Кичик гурухлар турли конструкцияли иссиқхоналарда ёки ҳар хил лойиҳалар билан ишлаб, улар ўзаро алмашиниб турадилар. Талабалар иссиқхоналарнинг турлари бўйича, улар ўртасидаги фарқларини ажрата билиш билимини олиш учун иссиқхоналарнинг қуйидаги: 1. Блокли икки нишабли ойнаванд қишки; 2. Қишки ангар типидаги ойнаванд; 3. Баҳорги икки нишабли аркасимон плёнкали; 4. Қишки аркасимон плёнкали; 5. Бошқа янги турлари билан таништириш зарур. Талабалар иш дафтарларига иссиқхоналарнинг устки томонидан ва кўндаланг кесимлари кўринишини чизадилар, бунинг учун ташқи ва ички ҳамда иссиқхона секцияларини ва томонларини ўлчайдилар. Кўндаланг кесимида иссиқхона контури, чодирсимон, тупроқ остида ва устида жойлашган иситиш трубаларини белгилайдилар. Ишни бажариш тартиби. Талабалар курснинг назарий қисмида ва маълумотли (справочник) адабиётлардан олган билимларидан фойдаланган ҳолда, иш дафтарида қуйидаги саволларга жавоб ёзадилар:

Сўнг талабалар иссиқхоналарнинг секциялари ва уларни қисмлари орасидаги масофани, ташқи ва ички томонларини ўлчайдилар, ўсимликлар ўстирилаётган майдони юзасини, сарров ва карнизгача баландликни, звенолар кенглиги ва устунлари, шпрослари оралиғидаги масофаларни ўлчайдилар. Ўлчаш натижаларини иссиқхона расмида кўрсатадилар. Талабалар ўлчамларини кўрсатиб расмни чизиб бўлганларидан сўнг иссиқхоналарнинг асосий турларини қуйидаги шаклда изоҳлайдилар (3- жадвал). 3-жадвал. Иссиқхоналар асосий турларининг тавсифи. № 1. 2 . 3. 4. 5 . Қурилиш-фойдаланиш белгилари | Иссиқхона турлари Йил мобайнида фойдаланиш муддати Фойдаланишдаги вазифаси Иситиш усули Конструктив хусусиятлари: ёпқични ёпилиш шакли ташқи ёпқичи звенолар сони экинларни ўстириш усули Қайси матриалдан тайёрланган: фундамент – асоси ён деворлари Синчи Шпроси 6 . 7 . 8 . 9. Ўлчамлари: I I I иссиқхонанинг умумий узунлиги ва эни, м қурилиш майдони, м 2 инвентар майдони, м 2 Фойдали майдони, м 2 майдондан фойдаланиш коэффициенти, % секция кенглиги, м сарровгача баландлиги, м тарнов остигача (карнизгача) баландлиги, м шпрослар оралиғидаги масофа, м Ички жиҳозлар (тизими)

иситиш манбаи Шамоллатиш сув билан таъминлаш карбонат ангидрид гази билан бойитиш ўғитлар ва заҳарли моддалар эритмасини бериш микроиқлимни созлаш Солиштирма ҳажми Тўсиқлар коэффициенти Иссиқхоналардан фойдаланиш муддати, уларни вазифаси, иситиш усуллари, конструктив хусусиятлари курснинг назарий қисмида баён этилган материалларни ҳисобга олган ҳолда изоҳланади. Иссиқхоналарнинг асосий элементлари қандай материаллардан тайёрланганлигига қараб аниқланади. Иссиқхона ва унинг айрим элементлари рулетка билан ўлчанади. Иссиқхоналарни қурилма, инвентар ва фойдали майдонлари ўлчанган натижалар бўйича ҳисобланади. Қурилиш майдони - бу ташқи томони узунлигини уни энига кўпайтмаси, инвентар эса иссиқхона ички узунлигини ички энига кўпайтмаси, уруғ сепиш ва кўчат экиш учун фойдаланиладиган майдон (доимий фойдаланиш учун асфальтланган йўлкадан ташқари) фойдали майдон деб юритилади. Иссиқхона ердан фойдаланиш коэффициенти фойдали майдон юзасини инвентар майдонга бўлиниб ва 100 га кўпайтириш орқали аниқланади. Иссиқхонанинг ички жиҳозларини тавсифлашда уни тавсифи иссиқлик манбалари, уларнинг жойлашиши (иссиқ сув ўтадиган, нишабли (шатр) тупроқ юзида ва остидан иситадиган трубалар, иссиқлик генераторлари, калориферлар ва бошқалар), суғориш усулларини (томчилатиб, ёмғирлатиб ёки шланглар ёрдамида), карбонат ангидрид билан бойитиш усулини, иссиқхонага заҳарли моддалар ва ўғитлар эритмасини беришни (магистрал трубопроводлар, ёмғирлатиш тизими орқали йўқлиги) микроиқлимни созлашни (автоматлаштирилган ёки йўқ) кўрсатган холда изоҳлайдилар.

Иссиқхона солиштирма (нисбий) ҳажми тўсиқлари коэффициенти, ҳисоблашлар ёрдамида аниқланади. Солиштирма ҳажм - бу ҳажмни инвентар майдонга нисбати, тўсиқлар коеффициенти эса - деворлар ва ёпқичлар юзаси йиғиндисини инвентар майдонга нисбатидир. Икки нишабли бир звеноли иссиқхона деворлари юзаси тўрт деворлари юзаси ва олди ҳамда орқа томонлари учбурчакларининг юзалари йиғиндисига, ёпқичи юзаси эса - икки нишаб юзасининг йиғиндисига тенг. Блокли иссиқхоналарда деворлари юзаси тўрт деворлари юзаси ва барча секцияларининг олди ва орқа томонлари учбурчакларининг юзаси йиғиндисига, ёпқичи (қоплама) юзаси эса - барча звенолар нишаблари юзаси йиғиндисига баробардир. Материал ва жиҳозлар: 1. Иссиқхона хўжалиги. 2. Ўзбекистон учун тавсия этилган иссиқхоналарнинг намунавий лойиҳалари. 3. Ҳимояланган ер сабзавотчилиги альбоми. 4. Диафильмлар, компьютер тасвирлари ва бошқа маълумотлар. 5. Маълумотли (справочник) адабиётлар. 6. Рулетка ёки йиғма ўлчагичлар, чизғичлар.

Адабиётлар: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

Похожие

Ҳимояланган ер сабзавотчилигининг аҳамияти, ҳолати ва ривожлантириши

Ҳимояланган ерда кўчат етиштириш

Иссиқхоналарда сабзавот кўчатларини минерал ўғитлар билан озиқалантириш

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари

Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари