Узок формаларни дурагайлаш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Узок формаларни дурагайлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Узоқ формаларни дурагайлаш. Ҳар хил турлар ва туркумларга мансуб бўлган ўсимликларни дурагайлаш узоқ формаларни дурагайлаш деб аталади. Масалан, юмшоқ буғдой билан қаттиқ буғдойни, ўрта толали ғўза билан ингичка толали ғўзани, кунгабоқар билан топинамбурни (ер ноки) оддий сули билан византия сулисини, маданий картошка билан ёввойи картошкани чатиштириш турлараро дурагайлашга, буғдой билан жавдарни, буғдой билан буғдойиқни, олма билан нокни, арпа билан элемусни, картошка билан помидорни чатиштириш туркумлараро дурагайлашга киради. Узоқ формаларни (шаклларни) дурагайлаш селекция жараёнида жуда кўп қимматбаҳо белги ва хусусиятли бошланғич материални чатиштиришга жалб қилиб янги илгари бўлмаган ўсимлик (хиллари, шакллари)ларни – юқори ҳосилли, касаллик, зараркунандаларга, совуққа, қишга, қурғоқчиликка чидамли, таркибида оқсил, крахмал, қанд, мой, витаминлар кўп миқдорда сақлайдиган навлар (дурагайлар) яратиш мумкин. Тур ичида дурагайлашдан олинган дурагайларда ҳосил бўладиган ҳамма янги белги ва хусусиятлар фақатгина шу тур ичида бўладиган турли ўзгаришлар натижасида рўй беради. Яъни турдаги ирсий имкониятларидан фойдаланилади. Узоқ формаларни дурагайлашда эса бир организмга (дурагайга, навга) бошқа тур ва туркумлардан, ёввойи ўсимликлардан маданий ўсимликларга экологик пластиклиги (мослашувчанлиги), ноқулай шароитларга касалликларга чидамлилик ва бошқа қимматбахо белги ва хусусиятлари ўтказиб мужассам қилиш имкониятлари туғулади. Табиатда 200 минг ўсимлик турлари бўлса, шундан фақат 250 тури (0,12%) маданий ўсимликлар турларидир, қолган 99,88% ёввойи ёки ярим ёввойи ҳолда

ўсимликлардир. Буларнинг жуда кўпида одам учун керакли, фойдали, қимматбаҳо белги ва хусусиятлари бор. Масалан, буғдой ўсимлигига яқин бўлган ёввойи ҳолда ўсадиган буғдойиқларни белги ва хусусиятларини таққослаб кўрсак: Кузги буғдойнинг совуққа энг чидамли навлари – 20 0 чидаши мумкин, буғдойиқ эса – 40-45 0 ; Буғдой бир йиллик – буғдойиқ – кўп йиллик; Буғдойнинг бошоғида бошоқчалар сони, бошоқчада гул сони чекланган – буғдойиқда – жуда кўп; Буғдойнинг кўпайиш коэффициентига нисбатан, буғдойиқнинг кўпайиш коэффициенти бир неча бор кўпроқ. Буғдой фақат уруғидан кўпаяди-буғдойиқ ҳам уруғидан ҳам вегетатив органлари билан. Буғдой дони таркибида оқсил моддаси 11-14-16% бўлса, буғдойиқда 20% дан кўп. Буғдой кўп касалликларга чалинса, буғдойиқ уларнинг кўпига чидамлидир. Бу иккила туркум ўсимликларни чатиштириб ноқулай шароитларга чидамли, юқори ҳосилли, яхши сифатли касалликларга чидамли навлар яратиш назарда тутилади. Иккинчи мисол картошка экини бўйича илгари экилиб келинган Solanum tuberosum маданий тур навлари кўп касаллик ва зараркунандалар билан чалинар эди. (Фитофтороз, вирус касалликлари, рак, колорадо қўнғизи, нематода ва бошқалар) бу эса ҳосилдорликка катта зиён етказар эди. Тур ичида навлар аро дурагайлаш натижасида бу касалликларга чидамлиларини яратиш имконияти йўқ эди. Аммо академик С.М.Букасов топган ва очган картошканинг турлари ичида Solonum demissum , Solonum

ahdigenum , Solonum stoloniferum , Solonum acaule чидамли турлар борлиги аниқлангандан кейин картошканинг турлар аро дурагайлаш ўтказиш натижасида қимматли касалликларга чидамли навлар яратилиши имконияти туғилади. Ўсимликлар узоқ формаларини дурагайлашга биринчи бўлиб асос солган олим – Петербург фанлар академиясининг фахрий академиги Иозеф Готлеб Кёльрейтердир. У 13 ботаник туркумга мансуб 54 ўсимлик турларини чатиштириб дурагайлар ҳосил қилган. 1760 йилда ўз тажрибаларининг натижаларини матбуотда бостириб чиқаради. Унда тамакини икки турини – нос тамаки (махорка) билан оддий тамакини чатиштириб турлараро дурагай олганлигини баён этади. Ўз ишлари натижасида дурагайларда гетерозис ходисасини биринчи бўлиб кузатади. Шундан сўнг узоқ формаларни дурагайлаш дунёдаги энг йирик ботаник, генетик ва селекционерлар эътиборини ўзига тортган. Ч.Дарвин ҳам узоқ формаларни дурагайлашнинг аҳамиятига алохида тўхталиб, унинг муваффақиятлари чатиштириш тартибига ҳамда ота-она организмларини танлашга боғлиқдир, дейди. И.В.Мичурин (ўз ишини 1875 йилда бошлайди) узоқ формаларни дурагайлаш назариясини асосчиларидан ҳисобланади. У ўсимликлар селекцияси тарихида биринчи бўлиб турлараро, туркумлараро дурагайлашни (бодом билан шафтолини, олича билан ўрикни, ўрмон чете (рябина) билан дўлонани, нок билан олмани, олича билан гилосни) қўллади ва кўплаб қимматли ўсимлик шаклларини ҳамда навларни яратди. Бундан ташқари у узоқ формаларни дурагайлашда бир қанча усулларни ишлаб чиқди (чатишмасликни енгиш ва бошқа усуллар) ва амалда жорий қилди. Немис селекционери Римпау 1888 йилда биринчи бўлиб буғдой билан жавдарни чатиштириб туркумлараро наслли дурагай олишга эришди. (Кейинчалик унга Тритикале номи берилади).

Генетик олим Г.Д.Карпеченко (1924 й.) турф билан карамни, А.И.Державин қаттиқ буғдой билан кўп йиллик жавдарни чатиштириб наслли дурагай олишга эришди. Н.В.Цицин 1928 йилда ишини бошлаб, биринчи бўлиб буғдой билан буғдойиқни чатиштириб туркумлараро дурагай ҳосил қилади ва уларни номини буғдой-буғдойиқ дурагайи (ППГ-пшенично-пирейный гибрид) деб атайди. С.М.Букасов ва С.В.Юзенчукларнинг 1925-1929 йилларда Марказий ва жанубий Америкага қилган экспедициялари туфайли картошканинг туганагида 25% гача крахмал, 5% гача оқсил бўлган, фитофторага, колорадо қўнғизига, вирусларга, ракка, совуққа чидамли бир йилда икки марта ҳосил берадиган ёввойи ва ярим ёввойи турлари (хиллари) топилди ва ВИРнинг жахон коллекцияси бу қимматли ўсимликлар намуналари билан бойитилди. Бу турларни маданий ўсимликлар билан (навлар билан) чатиштириш ўтказиш натижасида яъни узоқ формаларни дурагайлаш натижасида крахмалга бой, юқори ҳосилли, бир йилда икки марта ҳосил берадиган (айниқса бизнинг Ўзбекистон шароитига мос), ноқулай шароитларга, ҳар хил касаллик ва зарарли хашаротларга чидамли навлар яратилиб, катта муваффақиятларга эришилмоқда. Турлараро дурагайлаш ғўза экини селекциясида катта аҳамиятга эга, чунки Госсипиум туркумида жуда кўп миқдорда белги ва хусусиятли турлари, хиллари ва шакллари мавжуд. Масалан, Госсипиум арбореум турдаги кўп формалар (шакллар) бактериоз касаллигига ўта чидамли, госсипиум анамалум ва госсипиум стокси- турларининг шакллари гоммоз ва вилтга деярли чалинмайди ҳамда кана ва ширинча билан кам зарарланади; госсипиум армоурнанум тур ўсимликлари қурғоқчиликка чидамли, госсипиум Давидзонии – қурғоқчиликка ва шўрланган ерларга чидамли, госсипиум Трилобум, айниқса госсипиум Стурции – паст ҳароратга ўта чидамли (-7-10 0 совуққача чидаб, баргларини сақлаб қолади) ва бошқалар. Бу хусусиятларнинг маданий ўсимликлар-навлар учун жуда

қимматли (керак) бўлганлиги равшан бўлиб турибди. Ғўзанинг госсипиум хирзутум тури билан госсипиум барбадензе тури ўсимликларини чатиштириш юқори сифатли толали, тезпишар навларни яратишга йўл очиб беради. Ҳозирги даврда ҳар хил экинларнинг узоқ формаларини дурагайлаш кенг равишда дунёнинг ҳамма мамлакатларида ўтказилмоқда. Узоқ формаларни дурагайлашда селекционер бир неча муаммоларга дуч бўлади. Бу қуйидаги муаммо – қийинчиликлардир: - биринчидан – турлар ёки туркумлар ўсимликларининг ўзаро чатишмаслиги ёки қийинчилик билан чатишиши; - иккинчидан – ҳосил қилинган дурагай уруғларининг униб чиқиш қобилиятига эга бўлмаслиги; - учинчидан – ҳосил қилинган дурагайларнинг пуштсизлиги (стериллиги), тўлиқ наслсиз бўлиши ёки насл бериш қобилиятининг жуда паст бўлиши. Ҳар хил тур ва туркумларнинг бир-бири билан чатишмаслигига асосий сабаб улар гаметаларининг ирсий, физиологик хусусиятлари ва тузилиши бўйича номуносиблиги. Бундан ташқари гуллаш биологияси, гул тузилиши номуносиблиги натижасида (бошқа тур ёки туркум гули оналигининг тумшуқчасида чанг доначанинг ўсмаслиги ёки ўсиб чанг найчасининг секин ўсиши, ёки муртак халтачасига етмаслиги ёки кечикиб етиб бориши, уруғланиш ўтса ҳам муртак дастлаб яхши ривожланиб, кейинчалик ўсиши тўхталади. Ўнувчанлиги бўлмаган уруғ ҳосил бўлади. Бу ҳолларни сабабларини ўрганиб олимлар чатишмасликни бартараф этиш, енгиш, ўнувчанликни тиклаш ва дурагайларни пуштсизлигини енгиш ва фертил ҳолатга ўтказиш чора- усулларини ишлаб чиқдилар. Бу борада И.В.Мичуриннинг хизмати каттадир. Мичурин чатишмасликни енгиш бир неча усулларини ишлаб чиқиб амалда қўллаган: гуллар аралашмаси билан чанглатиш, воситачи усули, дастлаб вегетатив яқинлаштириш ва бошқалар.

Чанглар аралашмаси билан чанглатиш. Ота ўсимлигининг чанги бошқа бир неча турнинг (шу жумладан она ўсимлигининг) чанглари билан аралаштирилади ва она ўсимлик гули оналигининг тумшуқчасига қўйилади, солинади (чанглатилади). Буни қуйидагича кўрсатиш мумкин. [♀ A x ♂( A +Б+В+Г)] Бу усул чанг доначаларининг яхши ўсиши, чанг найчаларининг нормал ўсиши ва уруғланишни таъминлайди. Натижада бир неча чангланган гуллар орасида керакли икки тур ўзаро чатишади. Шу усулни қўллаб И.В.Мичурин олма билан нокни, ўрик билан олхўрини, олича билан гилосни чатиштирган ва дурагайлар ҳосил қилган. Бу усул буғдой, ғўза, картошка, тамаки каби экинлар селекциясида узоқ формаларни дурагайлашда кенг қўлланилмоқда. Воситачи усул. И.В.Мичурин бу усулни иқлим шароитининг ноқулайликларига чидамли бўлган ёввойи бодом билан жанубнинг маданий шафтолисини чатиштиришда ишлаб чиққан. Бу иккала ўсимлик бир бири билан чатишмайди. Мичурин ёввойи бодомни аввало АҚШда ёввойи ҳолда ўсувчи Давид шафтолиси билан чатиштиради. Ҳосил қилинган дурагай маданий шафтоли билан осонлик билан чатишади ва 20% атрофида уруғ ҳосил қилади. Бунда Давид шафтолиси воситачи вазифасини бажаради: ♀(♀ ёввойи бодом х ♂ Давид шафтолиси) х ♂ маданий шафтоли Воситачи усул дала экинлари селекциясида ҳам қўлланади: буғдой билан буғдойиқни, картошканинг маданий тури билан ёввойи турларини дурагайлашда ва бошқа экинларда.

Бу усулнинг бир камчилиги шундан иборатки, ҳосил бўлган дурагайда воситачи ўсимликнинг селекционер учун керак бўлмаган белги ва хусусиятлари ривожланиши мумкин. Улардан қутилиш учун қўшимча ишлар ўтказилиши керак. Дастлаб вегетатив яқинлаштириш . И.В.Мичурин чатишмасликни енгиш учун мева берадиган ўсимлик турининг шохига бошқа тур она ўсимликнинг бир ёшли навдасини пайванд қилган. Пайвандуст пайвандтакнинг илдиз системаси ва барглари хисобига яшаши таъсирида 5-6 йил давомида биологик жихатдан бир бирига яқинлашгандан кейин, пайвандуст гуллаши билан пайвандтакдаги гули билан чанглатган. Шу усулдан фойдаланиб, қимматли дурагай ва навлар яратган. В.Е.Писарев (Москва, Немчиновка) буғдой билан жавдарни чатиштириш учун буғдой донининг муртагини олиб ташлаб унинг ўрнига жавдарнинг муртагини ўтказган. Буғдой донидан униб чиққан (жавдар муртагидан) ўсимликни буғдой билан чатиштириб янги ўсимлик хилини ҳосил қилган. Дурагай уруғларининг унувчанлигини тиклаш учун махсус тайёрланган ўстирувчи мухитда (Петри чашкаларда) уруғнинг муртаги экилиб, у мухитда униб чиққан ўсимлик кўчат қилиб ўстирилади. Дурагайларни пуштсизлигини енгиш . Дурагай уруғлари экилиб, дурагай ўсимликлар ҳосил қилинади, лекин кўп холларда бу дурагай ўсимликлар яхши ўсиб гуллашига қарамай, хосили шаклланмайди, яъни дурагайлар ҳосил бермайди – пуштсиз бўлади. Узоқ формаларни дурагайларининг пуштсиз бўлиш сабаблари бир неча: - жинсий хужайраларнинг ҳосил бўлиши жараёнида хужайра бўлинишининг (мейознинг) бузилишига сабаб бўладиган ядро ва цитоплазманинг номувофиқлиги; - гулдаги жинсий органларнинг ривожланишига тўсқинлик қилувчи геннинг мавжудлиги;

- мейозда хромосомаларнинг конъюгацияланишига тўсқинлик қилувчи хромосомалар тузилишидаги фарқлар. Дурагайларнинг пуштсизлигини бартараф этишнинг бир неча усуллари мавжуд: 1. И.В.Мичурин ишлаб чиққан тарбиялаш (ментор) усули. Пуштсиз дурагай қаламчаси ота ёки она ўсимлик шохига пайванд қилиб ўстириш усули. Бу усул қўлланилганда пуштсиз дурагай пайвандтак таъсири остида мева бериш хусусиятига эга бўлади. 2. Беккросс чатиштириш усули. Дурагай гулини ота-она ўсимлигининг чанги билан чанглаш. Кўпинча биринчи бўғин дурагайлар наслсизлигининг сабаби уларнинг гулидаги чангларнинг самарасиз бўлишидир. Шунинг учун бундай ўсимликларда яхши ривожланган тухум хужайра уруғланиш имкониятидан мархум бўлади. Бундай ҳолларда И.В.Мичурин дурагай гулини ота-онасининг чанги билан чанглашни тавсия этган. Бунда ота-она шаклларнинг қайсиси кўпроқ қимматга эга бўлса, ўшанисининг чанги олиниши лозим. Масалан маданий тур билан ёввойи турни чатиштириб олинган дурагайни аксарият холларда маданий турнинг чанги билан чанглантирадилар. Академик Цицин буғдой-буғдойиқ дурагайларининг биринчи бўғини пуштсизлигини буғдой чанги билан чанглантириб бартараф этган: ♀(♀ Буғдой х ♂Буғдойиқ) х ♂ Буғдой 3. Реципрок чатиштириш. Бунда аввал она сифатида олинган тур иккинчи марта ота сифатида олиб чатиштирилади

♀А х ♂Б ; ♀ Б х ♂А Масалан, буғдой-она ўсимлиги сифатида жавдар ота сифатида олиб чатиштирилса она ўсимлигининг бошоғида 25% уруғ ҳосил бўлади. Аксинча буғдой ота, жавдар она сифатида чатиштирилса –60% дон беради. ♀Буғдой х ♂Жавдар 25% уруғ ҳосил беради; ♀Жавдар х ♂Буғдой 60% уруғ ҳосил беради; ёки Буғдойиқ она буғдой ота сифатида олинганда 3,6% дон ҳосил беради, аксинча буғдой она буғдойиқ ота сифатида олинса 60% дон ҳосил беради. ♀Буғдойиқ х ♂ Буғдой 3,6% дон; ♀Буғдой х ♂Буғдойиқ 60% дон беради. 4. Амфидиплоидия усули. Колхицин эритмаси билан уруғларни ишлаб хромосом сонларини икки марта кўпайтириш. Бу усулда ҳосил берадиган юқори сифатли аллополиплоид ёки амфидиплоидларни яратиш мумкин. Дурагайларнинг пуштсизлиги бошқа усуллар билан ҳам бартараф этиш мумкин, масалан ўсимликларнинг гуллаш даврида қулай шароитлар яратиш, физиологик-актив моддалар, химиявий мутаген ва бошқа омилларни қўллаш.

Туркумлараро дурагайлашни биринчилар қаторида ўтказган генетик олим Г.Д.Карпеченко. У турпнинг Raphanus sativus (2 n =18) карам Brassica Oleracea (2 n =18) билан чатиштириш ишларини 1922 йилда бошлайди. Турпинг диплоид хромосомалар тўплами 2 n =18, карамнинг ҳам диплоид хромосомалар тўплами 2 n =18 хромосома Турп - Raphanus x Карам - Brassica дурагай 2 n =18 2 n =18 2 n =18 Ҳосил бўлган гаметаларда n =9 n =9 (9 T +9 K ) Дурагайда ҳам хромосомалар сони 18га тенг бўлади, лекин бу 18 хромосоманинг 9 таси турпнинг ва 9 таси карамнинг хромосомалари бўлганлиги туфайли уларнинг гомологик хромосомалари (жуфтлари) бўлмайди. Шунинг учун уларда мейоз бўлиниши ўтмайди, жинсий хужайралар-гаметалар ҳосил бўлмайди. Натижада бу дурагай пуштсиз бўлади. Карпеченко дурагайлаш жараёнида айрим дурагай гулларида редукцияланмаган хромосомали гаметалар қўшилиши натижасида – хромосомалар сони икки баробар ошиши рўй беради ва натижада дурагай стерил эмас балки фертил холатда бўлади: Турп- Raphanus х Карам - Brassica. Турп 2 n =18 х карам 2 n =18 дурагай 2 n =36Т-турп К-карам

Гамета 18 гамета 18 (9Т+9Т+9К+9К) Турп-карам дурагайи Рафанобраесика деб аталган Бундай холатда редукцияланмаган хромосомали гаметалар қўшилиб 18 хромосома турп ва 18 хромосома карамнинг қўшилиб 36 хромосомали дурагай ҳосил бўлади. Бундай ўсимликда гомологик хромосомалар турпнинг 9 жуфти ва карамнинг 9 жуфти бўлиб мейоз бўлиниши ва гаметаларнинг хосил бўлиши нормал ўтади-дурагай фертил холатда бўлади. Бундай дурагайлар- аллотетраплоид ёки амфидиплоид деб атала-ди. Шундай қилиб Карпеченко узоқ формаларни дурагайларининг стериллигини (пуштсизлигини) чатиштирилаётган турларнинг соматик хромосомалар тўпламини қўшилиши билан бартараф этиш мумкинлигини исботлаб беради. Г.Д.Карпеченко узоқ формаларни чатиштиришни 2 гурухга бўлади: Конгруент чатиштириш – ботаник жихатдан бир-бирига яқин ва хромосомалар сони тенг бўлган ўсимлик тур ёки туркумларни чатиштириш: Карам х Турп ; оддий сули х византия сулиси 2 n =18 2 n =18 2 n =42 2 n =42 Ингичка толали ғўза х ўрта толали ғўза 2 n =28 2 n =28 Инконгруент чатиштириш – бир-биридан ботаник жихатдан узоқ ва хромосомалар сони тенг бўлмаган организмларни чатиштириш:

Қаттиқ буғдой х юмшоқ буғдой 2 n =28 2 n =42 Жавдар х қаттиқ буғдой 2 n =14 2 n =28 Ўрта толали ғўза х арбореум (Хербациум) 2 n =52 2 n =26 Узоқ формаларни дурагайлаш қишлоқ хўжалик ўсимликларнинг селекциясида кенг қўлланмоқда. Айниқса буғдой, картошка, ғўза каби экинлар селекциясида катта ютуқларга эришилган. Қаттиқ буғдойни юмшоқ буғдой билан чатиштириш асосида – Акмолинка 1, Саррубра, Эритроспермум 82/3, Шортандинка деган қимматли навлар яратилган. А.И.Державин (1968й) жухори-ғумой дурагайи ва кўп йиллик жавдар ҳосил қилган. М.Ф.Терновский (1965) тамакининг яхши навларини ёввойи турлари билан чатиштириш усули билан Дюбек 7, Дюбек 566, Самсун 935, Трапезонд 161 ва бошқа қимматли тамаки навларини яратган. Ф.Г.Кириченко – кузги юмшоқ буғдой навларини бахори қаттиқ буғдой билан чатиштириб кузги қаттиқ буғдой навларини яратишга эришди. (Мичуринка, Новомичуринка, Одесская 3, Одесская 12, Одесская 16, Одесская янтарная каби). Академик Н.В.Цицин узоқ формаларни дурагайлашда катта муваффақиятларга эришган олим. У киши бу борада ўз ишларини 1928 йилда Саратовда бошлайди. Буғдой билан буғдойиқни чатиштириб қуйидаги

вазифани қўяди: буғдойга буғдойиқдан совуққа чидамлилик, қурғоқчиликка чидамлилик, поясининг қаттиқлигини, касалликларга чидамлилик, кўп йиллик ва бошқа белги ва хусусиятларни ўтказиш. Шу масалага ўз хаётини бағишлаган олим - узоқ формаларни дурагайлашнинг кўп услублари, усулларини ишлаб чиқиб, унинг асосида қимматли буғдой-буғдойиқ дурагай навларини яратади. Н.В.Цицин бошқа селекционерлар билан яратган кузги ва бахори буғдойнинг энг яхши навлари ишлаб чиқаришда кенг тарқалади. Бахори буғдойнинг – буғдой – буғдойиқ дурагайи грекум 114 нави – Алтай ўлкаси, Қозоғистонда районлаштирилган. Бу нав ётиб қолишга чидамлилик, ун қоракуяга чалинмайдиган ва юқори ҳосиллилик хусусиятларини узида мужассамлаган. Туркумлараро дурагайлаш йўли билан Цицин бир неча йил давомида хосил берадиган кўп йиллик буғдойни яратади. Академик Н.В.Цицин томонидан буғдой-буғдойиқнинг кўп юқори ҳосилли, совуққа, касалликларга чидамли, яхши сифатли дурагай, навлари яратилиб, айниқса қиши совуқ бўлган районларда катта аҳамиятга эга бўлиб, катта майдонларга тарқалиб келинган: ППГ-1, ППГ-186, ППГ-599, ППГ-Юбилейная, Восток ва бошқа навлар. ППГ-599 нави жавдар-буғдой дурагайи 46/131ни буғдойиқ билан чатиштириш натижасида яратилган бўлиб, бу нав стандартга нисбатан юқори ҳосил бериб кўп вилоятларда бошқа навларни сиқиб чиқаради, беш йилдан кейин унинг ўрнини ППГ-186 эгаллайди. ППГ-186 навини яратилиши кузги буғдой селекциясининг катта ютуғи бўлиб ҳисобланади. Кўп вилоятларда у нав 20 йилдан кўп экиб келинди. Академик Н.В.Цицин – олдига қўйган вазифани мақсадига эришди – ҳақиқатда ҳам бир ўсимликда (бир навда) бир неча хил, тур, туркумларнинг қимматли белги ва хусусиятларини мужассам қилиб – қимматли навларни яратилишига муваффақ бўлди.

Академик С.М.Букасов, А.Я.Камераз билан картошканинг маданий тури билан жанубий Америка ёввойи турларини чатиштириб бу усул асосида 50 дан ортиқ юқори ҳосилли фитофтора, рак, вирус касалликларига чидамли навларни яратдилар. Булардан Имандра, Камераз, Фитофтороустойчивый, Хибины 3, Хибинский двуурожайный, Гатчинский, Детскосельский ва бошқа навлар мисол бўла олади. С.М.Букасовнинг узоқ формаларни дурагайлаш усуллари бизнинг Ўзбекистон шароити учун бир йилда икки ҳосил берадиган, вирус касалликларига, иссиққа чидамли навларни яратишда алохида катта ахамиятга эга. Узоқ формаларни дурагайлаш сохасида Ўзбекистонда С.С.Канашнинг хизматлари катта. Унинг ишлари натижасида ғўзанинг биринчи турлараро дурагайлари ҳосил қилинган: Госсипиум Хербациум билан Госсипиум Хирзутумни чатиштириб (беккросс қўллаб) гоммозга чидамли 8802 навини яратади. Келажакда бу нав асосида бир неча тез пишар, гоммозга чидамли С- 3381, 147-Ф, С-1579 ва бошқа навлар яратилади. К.К. Максименко селекционер олим Госсипиум Хирзутум билан Госсипиум Трикуспидатум турларини чатиштириб толаси ҳар хил рангли (пушти, яшил, кўк) навларини яратади. Узоқ формаларни дурагайлаш асосида академик С.М.Мирахмедов ва Ю.Хуторной бир неча тез пишар, вилтга чидамли, серхосил навларини яратганлар. С-4727 навини мексиканум ярим ёввойи ғўза билан чатиштириб (беккросс усулини қўллаб) ғўзанинг вилтга чидамли Тошкент 1, 3, 4, 6 навлари яратилади. Ғўзанинг Тошкент 1 нави Республикамизнинг катта майдонларида экилиб келмоқда ва шу билан бирга ғўза селекциясида қимматбахо бошланғич материал сифатида кенг қўлланмоқда. Унинг асосида бир неча қимматли, юқори ҳосилли Октябр 60, Ан-Баявут 2, Андижон 2 каби навлар яратилган. Тапинамбур (ер ноки) билан кунгабоқарни чатиштириб турлараро дурагайлаб, кунгабоқарнинг касалликлар мажмуасига чидамли Юбилейный 60

нави яратилди. Топинамбур-кунгабоқар дурагайи- топионик деб аталади. Горкий (Нижный Новгород) қишлоқ хўжалик институти профессори Ю.Г.Тринклер картошкани помидор билан чатиштириб Цитофель деган янги ўсимлик яратган. Хитой карами билан хашаки шолғом чатиштирилиб – Тифон янги ўсимлиги ҳосил қилинган. Хитойда шакар қамишни ёввойи, вирусларга чидамли турлари билан чатиштириш натижасида шакар миқдорини уч баробар оширишга эришилган. Шундай қилиб, узоқ формаларни дурагайлаш полиплоидия, туюнтириш чатиштириш, транслокация ва бошқа усуллар билан бирга қўлланиши натижасида селекция учун қимматбахо бошланғич материал тайёрлаш манбаи бўлиб ҳисобланади.

Похожие

Дурагайлаш

Селекция учун дасталбки материал яратиш. Дурагайлаш

Данакли мева экинлари селекцияси

Уругли мева экинлари селекцияси

Помология фаннинг объекти, максади ва вазифалари