Толали экинлар. Каноп (биологияси) - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Толали экинлар. Каноп (биологияси)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Толали экинлар. Каноп (биологияси) Р е ж а : 1. Толали экинларнинг турлари. Канопнинг халқ хўжалик аҳамияти, экилиш минтақалари, майдони, ҳосилдорлиги. 2. Ботаник таърифи. Биологик хусусиятлари. Навлари. 3. Толали зиғирнинг аҳамияти, ҳосилдорлиги, морфологик, биологик хусусиятлари. Навлари.

Толали экинлар тўқимачилик саноатининг хомашё манбаи. Уларнинг толасидан тўқимачиликда турли газламалар, материаллар тайёрланади. Ғўза уруғларида, кокос пальмаси мевасида, зиғир, наша, каноп, жут пояларида, агава, янги зеландия зиғири баргларида тола ҳосил қилади. Ўзбекистонда толали экинлардан ғўза, жут, каноп экилади. Зиғирнинг мойли тури кўпроқ экилади. Уларнинг уруғларидан озиқ-овқат ва техникавий мақсадларда ишлатиладиган ёғ олинади. Мой олишда ҳосил бўлган кунжара, шрот сероқсил озиқа. Каноп қимматли луб толали экин. Унинг поясида 18-24 % тола сақланади. Толаси эгилувчан, мустаҳкам, майин, гигроскопик. Турли арконлар, каноплар, мебел материаллари, иплар ва бошқа махсулотлар ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Каноп толасини олишда ҳосил бўлган чиқитлар қурилиш плиталари, коғозлар, тайёрлашда ишлатилади. Уруғида 18-20 % мой сақлайди. Унинг мойи чармдўзликда, совун пиширишда, лак-бўёқ саноатида кенг фойдаланилади. Кунжараси чорва моллари учун яхши озиқа. Канопнинг ватани – Жанубий Америка. У ерда ёввойи тур холида тарқалган. Каноп Ҳиндистон, Бирма, Судан, Эрон, шунингдек, Африка ва Америка давлатларида экилади. Ўзбекистонда каноп суғориладиган ерларда экилади. Ҳозирда мамлакатимизда каноп экиладиган майдонлар анча қисқарди. 1999 йилда 2,5 минг гектар экилган, 1990 йилда каноп 15 минг гектарга экилган. Тола ва уруғлик учун экилган майдонларда каноп пояси ҳосили 180 ц/ га ва ундан ортиқ. Тошкент вилоятининг Ўрта Чирчиқ туманидаги Охунбобоев хўжалигида ҳар йили канопдан 200-250 ц/га ҳосил олинган.

Ботаник тавсифи. Каноп Hibiscus cannabinus L , Мальвалар ( Malvaceae ) оиласига кирувчи бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдиз тизими – ўқ, яхши ривожланган, тупроққа 2 м ва ундан ортиқ чуқурликка кириб боради. Пояси юмалоқ ёки кучсиз қовурғали, баландлиги 2-5 м, шохланади, антоцион рангли, йўғонлиги поянинг асосида 1,5-2 см. Барглари навбатлашган, пасткилари оддий, ўртадагиси букланган, юқоридагиси ланцетсимон, чети тишсимон қиррали. Гули йирик, диаметри 7 см ва ундан ҳам кўп. Тожбарглари бешта, сариқ, оч сариқ, пушти. Настарин (сирен) рангли. Тожбаргнинг ичи тўқ қизил ёки оч сариқ. Гуллаш пастки гуллардан бошланади. Каноп ўзидан чангланади, чангчилар ривожланмасдан қолган гуллар четдан чангланиши кузатилади. Меваси – беш уяли ўткирлашган тухум шаклидаги кўсак. Кўсак туклар билан қопланган, узунлиги 2,5 см. Битта ўсимликда 20-30 та кўсак ҳосил бўлади. Уруғлари – уч киррали, тўқ кулранг. Битта кўсакчада 15-20 та уруғ бўлади. 1000 дона уруғ массаси 20-28 г. Биологияси. Ҳароратга талаби. Каноп иссиқсевар ўсимлик. Уруғлари 10-12 0 С ҳароратда кўкариб бошлайди. 13-15 0 С ҳаётчан майсалар ҳосил бўлади. Майсаларнинг қийғос униб чиқиши ҳарорат 20-22 0 С кузатилади. Совуқ 1-1,5 0 С бўлганда майсалари, шунингдек, вояга етган ўсимликлар ҳам нобуд бўлади. Канопнинг ўсиши, юқори ҳосил шакллантириши учун энг мақбул ҳарорат 23-25 0 С. Ўсув даврининг охирида иссиққа талабчанлиги камаяди. Уруғларни етилиши 14-16 0 С иссиқда ҳам ўтади, бу даврга келиб ҳаво нисбатан қуруқ бўлади. Ёруғликка талаби. Каноп ёруғсевар ўсимлик. Туп қалинлиги жуда юқори бўлса, ёруғлик етишмайди, ўсимлик паст бўйли, кучсиз бўлиб секин

ўсади. У қисқа кунли ўсимликлар гуруҳига мансуб – ёруғлик куни 12 соатга қисқартирилса, каноп тез ривожланади, аммо пояси паст бўлиб қолади. Намликка талаби. Каноп тупроқ намлигига талабчан. Унинг меъёрида ўсиб ривожланиши, юқори ҳосил тўплаши учун энг мақбул тупроқ намлиги энг кам дала нам сиғимининг 75-80 %. Шунинг учун каноп Ўзбекистонда фақат суғориладиган ерларда экилади. Намга энг талабчан даври уч бўлакли баргларни ҳосил бўлишигача, пояни жадал ўсишига тўғри келади. Тупроққа талаби. Ўзбекистонда каноп унумдор тупроқларда, дарё соҳилларида бўз, ўтлоқ, ўтлоқ-бўз тупроқларда экилади. Шўр, қумоқ, ботқоқлашган, тошлоқ тупроқларда у яхши ўсмайди. Шўртоб тупроқлар каноп учун яроқсиз. Ўсув даври 120-160 кун. Ўзбекистонда Узбекский – 1574, Узбекский – 1503 навлари Давлар реестрига киритилган. Озиқа моддаларга талаби. Каноп гектаридан 180-200 ц поя бериши учун тупроқдан кўп озиқа элементларини ўзлаштиради. Каноп фосфорни азотга нисбатан беш баробар кам ўзлаштиради. 1 т поя ва шунга мувофиқ барглар ҳосил қилиш учун каноп тупроқдан14 кг азот, 2,5 кг фосфор ўзлаштиради. Каноп маъданли ва органик ўғитларни солишга ижобий таъсир кўрсатади. Маъданли ва органик ўғитларни бир вақтда қўллаш энг юқори натижа беради. Канопнинг ўсиш хусусиятлари. Каноп ўсиш даврининг дастлабки 30- 45 кунида жуда секин ўсади. Бу даврда унинг илдиз тизими яхши ривожланади. Кейин унинг ер устки массаси тез, бир кунда 6-10 см ўсади. Энсиз, ланцетсимон баргининг ҳосил бўлиши билан поянинг ўсиши деярли тўхтайди.

Дастлабки ривожланиш даврида поялар секин ўсганда уни бегона ўтлардан ҳимоя қилиш муҳим аҳамиятга эга. Канопнинг гуллаш даври давомли 6 ҳафтагача давом этади. Ҳар куни 1-2 гул очилади. Ўзбекистон шароитида барг қўлтиқларидан иккиламчи, учламчи гуллар ҳам ҳосил бўлади ва бундай ҳолда бир кунда 5-7 гул очилади. Каноп ўзидан чангланади, кам миқдорда четдан чангланиш кузатилиши мумкин. Гуллар одатда эрталаб очилади. Ҳаво булутли бўлса гулларни очилиши кечикади. Гуллар очиқ ҳавода кам бўлади, куннинг иккинчи ярмида сўлийди ва ёпилади. Гуллаш даври чўзилганлиги учун кўсаклар ва уруғларнинг пишиши узоқ давом этади. Пастда жойлашган кўсакларда уруғ пишганда поянинг юқори қисмида гуллаш давом этади. Одатда гуллаш 80-100 кун ўтгач бошланади. Техникавий етилиши 110-130 кунда биологик етилиш (уруғни пишиши) 130-150 кунда кузатилади. Толали зиғир – толаси ва уруғи учун экилади. Унинг толасидан халталар, техник, қоплама материаллар, брезент (лас) ва бошқа тўқимачилик махсулотлари тайёрланади. Зиғир толаси пахта толасидан икки баробар чиришга чидамли. Уни кимёвий толалар билан қўшиб ишлатиш жуда қулай. Толали зиғир поясида 20-30 % луб толалари сақланади. Уруғларида 35-42 % яхши қурийдиган мой сақланади. Зиғир мойи бўёқ, қоғоз, электротехника, медицина, парфюмерия, озиқ-овқат саноатида фойдаланилади. Кунжарасида 30-35 % оқсил, 32 % гача ҳазмланадиган азотсиз экстрактланадиган моддалар сақланади ва у чорва моллари, айниқса, бурдоқига боқилаётган қорамоллар учун яхши концентратланган озиқа ҳисобланади. Унинг кунжарасида 1,2 о.б. ва 280 г ҳазмланадиган протеин сақланади. Зиғир уруғи медицинада, ветеринарида кенг қўлланилади.

Толали зиғир ҳосилининг 70-80 % ни зиғир похоли, 10-20 % (уруғ уруғлик экинзорларда 30 %) ва 10-15 % тўпон ташкил қилади. Тарихи. Толали зиғир Ҳиндистон ва Хитой, Миср, Кавказ ортининг тоғли вилоятларида эрамиздан 4-5 минг йил муқаддам экиб бошланган. Маданий зиғир Жанубий-Ғарбий, Шаркий Осиёдан келиб чиққан деган тахминлар ҳам бор. Жаҳон деҳқончилигида толали зиғир 1,5 млн гектар майдонга экилади. У Россия, Қирғизистон, Голландия, Франция, Англия, Германия, Япония, АҚШ, Қозоғистон, Украина давлатларида кўп экилади. Ўзбекистонда асосан мойли зиғир экилади. Толали зиғирнинг ўртача ҳосилдорлиги 3,8 ц/га. Зиғир толаси етиштириш бўйича Россия Федерацияси дунёда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Ботаник таърифи. Зиғирнинг 2000 тури маълум, шундан 45 тури ҳамдўстлик мамлакатлари ҳудудида учрайди. Улардан ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлгани битта Linum usitatissium L - оддий, маданий зиғир. Оиласи Linaceae (зиғирдошлар). Оддий зигир 5 кенжа турга бўлинади, улардан учтаси аҳамиятга эга. 1) Ўрта ер денгизи кенжа тури – Subsp . meditirranium vav . et . Ell . Ўсимлик паст бўйли (50 см гача). Гуллари, кўсаклари ва уруғлари йирик. 1000 уруғ вазни 10-13 г. Ўрта ер денгизи мамлакатларида экилади. 2) Оралиқ кенжа тур – Subsp. transitorium Ell. Ў симлик б ў йи ў ртача 50-60 см . Гуллари , к ў саклари ва уруғлари ў ртача катталикда , 1000 уруғ вазни 6-9 г . Мойли экин сифатида Украина , Қирим , Кавказорти , Қозоғистонда тарқалган . 3) Евросиё кенжа тури – Subsp.eurasiaticum vav. et. Ell . Ўсимликни шохланиши ва баландлиги турлича. Гул, кўсак ва уруғлари майда. 1000 дона уруғ вазни 3-5 г. Энг кенг тарқалган маданий кенжа тур. Европа ва Осиёда кўп экилади.

Евросиё кенжа тури, 4 гуруҳдаги турхилларга бўлинади. Улардан қуйидагилар аҳамиятли: 1. Толали зиғир ( v . elongata ), асосан толаси учун экилган. Поясининг бўйи 60-175 см, фақат юқори қисмидан шохланади. Кўсаклари 2-3 та, ўртача 8-10. Поясининг махсулдор қисми, уруғ палла жойлашган жойдан тўпгул ҳосил қиладиган биринчи шохгача. Поянинг бу қисмидан энг қимматли тола (26-31 %) олинади. Ранги оч яшил ёки кўк яшил. Барглари ланцетсимон, бандсиз. Гуллари тўғри, бешталик типда кўк, пушти ёки оқ рангли тожбарглари бор. Чангчилари тўқ сариқ ёки сариқ, уруғчиси бешта уяли тугунча, бешта устунчаси бор. Меваси беш уяли кўсак, ҳар бир уя яна иккига бўлинади, ҳар бир уяда биттадан уруғ жойлашган. Уруғликлар ясси, ту x умсимон шаклда, қўнғир ёки жигарранг. Илдиз тизими кучсиз ва майда ён илдизлардан иборат, тупроқни ҳайдалма қатламида асосий масса c и жойлашган. Толали зиғир муътадил, сернам, юмшоқ иқлимга эга минтақаларда экилади. 1000 уруғ массаси 3-6 г. Уруғлар кўкараётганда ўз вазнига нисбатан 100-180 % сувни ютади. 2. Оралиқ зиғир ( v . intermedia ) – асосан уруғи ва мойи учун экилади. Мойли зиғир ва толали зигир ўртасида оралиқ ҳолатга эга. Поясининг бўйи 55-65 см, 1-2 поя ҳосил қилади. Кўсаклар сони 15-25. Тола узунлиги ва сифати бўйича толали зиғирдан кейин туради. Толани чиқиши 16-18 %. 3. Мойли зиғир ( v . brevimultcaula ). Паст бўйли (30-50 см), Марказий Осиё ва Кавказортида, хусусан Ўзбекистонда кўп экилади. Поясининг баландлиги 30-45 см, шохланувчан, битта ўсимликда 35-50 кўсак ҳосил қилади. Уруғи учун экилади. Уруғида мой миқдори 35-45 %. Толалари қисқа, сифати паст. Серқуёш, қуруқ иссиқ шароитда яхши ўсади.

4. Ётиб ўсувчи зиғир ( v . prostrata ). Поялари гуллагунча ётиб ўсади. Гуллашни бошланиши билан поялар кўтарилиб бошлайди ва 100 см баландликка етади. Кавказортида кичик майдонларда экилади. Биологик хусусиятлари. Ҳароратга талаби. Толали зиғир уруғлари 2-5 0 С кўкариб бошлайди, майсалари 3-5 0 С совуққа чидайди. Ҳарорат 18-22 0 С юқори бўлса ва кун давомида кескин ўзгариб турса толали зиғир ёмон ўсади. Фаол ҳарорат йиғиндиси, ўсув даврида 1000-1300 0 С талаб қилинади. Ўсув даври 70-100 кун. Намликка талаби. Толали зиғир – намсевар ўсимлик, транспирация коэффициенти 400-450. Уруғ – ғунчалаш – гуллаш даврида намга жуда талабчан. Бу даврда тупроқдаги намлик ЧДНС 70 % атрофида бўлиши лозим. Гуллаш даврида тез-тез ёмғир ёғса ўсимлик ётиб қолиши ҳамда замбуруғ касалликлари билан зарарланиши мумкин. Сизот сувлар яқин жойлашган майдонларда толали зиғир яхши ўсмайди. Етилиш даврида қуруқ, илиқ ва қуёшли об-ҳаво қулай. Ёруғликка талаби. Толали зиғир узун кун ўсимлиги. Қуёш ёруғлиги кучли бўлганда ўсимлик кучли шохланади, толанинг ҳосилдорлгини ҳамда сифатини пасайтиради. Тупроққа талаби. Зиғир унумдор қумлоқ, соз механик таркибли тупроқларда яхши ўсади. Энг мақбул тупроқ реакцияси Р h 5,9-6,5. Тупроқ чириндига ҳамда ўзлаштирилиши осон бўлган азот, фосфор, калий бирикмаларига бой бўлса, толали зиғирнинг ўсиши, ривожланиши учун қулай шароит яратилади. Қумли, қумоқ тупроқлар зиғир ўстириш учун яроқсиз. Шунингдек, оғир лой, ботқоқ тупроқлар ҳам зиғир етиштиришга ярамайди. Толали зиғирнинг ривожланишида қуйидаги фазалар фарқланади: униб чиқиш, «арча», шоналаш (ғунчалаш), гуллаш ва пишиш. Дастлабки бир ой мобайнида толали зиғир секин ўсади. Шоналашни бошланиши ва шоналашда жадал ўсиши кузатилади ва бир суткада 4-5 см ўсади. Бу даврда озиқланиш ва сув режими оптимал бўлиши талаб этилади. Шоналашнинг

охири ва гуллашнинг бошланишида зиғирни ўсиши ва ҳамда гуллашни охирида ўсишдан тўхтайди. Шунинг учун гуллашни кечиктирадиган агротехник усуллар (сув режими, ўғитлаш ва ҳ.к.) тола сифатини яхшилайди. Қисқа, яъни 2 ҳафта давомида зиғир ўсув даврида ўзлаштирадиган озиқа моддаларни ярмини ўзлаштиради. Зиғирнинг азотга талабчан даври «арча»лашдан шоналашгача, фосфорга ўсишнинг дастлабки ривожланишидан 5-6 жуфт баргларнинг ҳосил бўлишигача, калий ҳаётнинг биринчи 20 кунлигида кузатилади. Юқорида келтирилган даврларда озиқа моддаларнинг етишмаслиги ҳосилдорликни кескин камайтиради. Азот, фосфор, калий энг кўп ўзлаштирилиши шоналашдан гуллашгача ҳамда уруғларнинг ҳосил бўлиш даврига тўғри келади. Навлар. К-6, ВНИИЛ-11, Л-112, Оршанский-2, Могиловский, Тверца, Лазур.

Похожие

Луб-толали экинлар аҳамияти. Каноп етиштириш технологияси

Луб-толали экинлар

Луб толали экинлар. Толали зиғир

Ғўза ва толали экинлар зараркунандалари

Каноп экини