Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

199.5 KB

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari Reja: 1. Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari 2. Qishloq xo`jaligida innovatsiya faoliyatiga tizimli yondashuv 3. Qishloq xo`jaligida innovatsion boshqaruv tamoyillari

O`quv maqsadi: Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari, innovatsiya faoliyatiga tizimli yondashuv va innovatsion boshqaruv tamoyillarini o`rganishdan iborat. Tayanch iboralar: ASM integratsiyasi, xolding birlashmasi, sistemali metodologiya, sistemali yondashuv, makroiqtisodiy muvozanat, pul nazariyasi, bozor muvozanati, real iqtisodiy sektor, soliq stavkasi, muvofiqlik, umumiylik, oshkoralik, makroko`lamda tahlil, o`rganish usullari, delfe, iqtisodiy model. Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatning ilmiy asoslari Mamlakatimiz iqtisodiyotining yetakchi sohalari sanoat va qishloq xo`jaligida amalga oshirilayotgan keng miqyosli islohotlar o`z natijasini bermoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga taraqqiyotimizning yangi bosqichi bo`lgan 2017 yilda amalga oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O`zbekiston Respublikasini 2018 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Murojaatnomasidagi fikriga ko`ra “Iqtisodiyotda boshqaruv tizimi eskirgani, innovatsion g`oyalarni qo`llab-quvvatlash bo`yicha samarali mexanizmlar o`z vaqtida joriy qilinmagani ham jiddiy muammo bo`lib qolmoqda. Shuningdek, texnologik qoloqlik, resurs va energiyani tejaydigan texnologiyalar, muqobil energiya manbalarini tatbiq etishning sustligi ham iqtisodiy taraqqiyot yo`lida to`siq bo`lmoqda”. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini xo`jalik ichida ilmiy asoslangan holda integratsiyalash asosida ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va realizatsiya qilish bilan birgalikda ishlab chiqarishni iqtisodiy samaradorligini oshirish kerak. Hozirgi davrda O`zbekistonda agrarsanoat kombinatlari va birlashmalari turida yaratilgan integratsiyalashgan tuzilmalar xolding kompaniyalari shaklida mavjud. Bu holda mulkiy integratsiya bosh korxona aksiyalari nazorat paketlari vositasida qishloq xo`jaligida, qayta ishlash, xizmat ko`rsatuvchi va boshqa tashkilotlarni tashkiliy moliyaviy birlashtirish asosida yagona tizim yaratish yuz berdi. Xolding

birlashmalar kapitalining bozorini tezroq tovarlar bilan to`ldirish maqsadidagi yuqori xarakatlanishini taminlaydi. Shuning uchun, agrasanoatda innovatsion faoliyatning ilmiy asoslarini sistemalashgan holatda o`zida mujassamlashtiradi. Ilmiy-tadqiqotlar va ishlanmalarda boshqarishni o`zgaruvchan sharoitlarda asosiy iqtisodiy qonunlarning ilmiy asosida sanoat va qishloq xo`jaligida innovatsion faolit amalga oshiriladi. Bu esa sanoatda va qishloq xo`jaligida ilmiy- texnik va tajriba-konstruktorlik ishlari dasturlarini qonun osti uzluksiz tizimli yondashuv asosida takomillashtirish lozimligini bildiradi. Har bir vaziyatda ko`zda tutilmagan texnik muammo paydo bo`lishi va bu loyiha bo`yicha ishlarni kechiktirish yoki umuman to`xtatishga olib kelishi mumkin. Shuning uchun iste’molchilar ehtiyojlari va talab o`zgarishi mumkin, ushbu munosabat bilan loyiha hayotiy qobiliyatining qayta baholanishi lozim bo`ladi. Iqtisodiyotning innovatsiya yo`nalishi mamlakatimizning ichki bozorida import mahsulotlar o`rnini bosadigan sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan eksportga yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismiga aylanmoqda. Amalga oshiralayotgan ilmiy-texnika siyosatining ustuvor yo`nalishlari milliy iqtisodiyot ehtiyojlariga qarab belgilanayotir. Sanoatda va qishloq xo`jaligida ilm fan va ishlab chiqarishning innovatsiyaviy hamda o`zaro manfaatli hamkorligini kengaytirishni o`z ichiga oladigan yangi bozor mexanizmi tizimlari shakllanmoqda. Endilikda ishlab chiqarilgan mahsulot jismoniy eskirib ulgurmay u ma’naviy eskirib qolmoqda, hayotimizdagi bunday o`zgarishlar stabil iqtisodiyotning o`rnini innovatsion iqtisodiyot egallashni taqozo etmoqda. Shunday qilib sanoatda va qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatni ilmiy asosda tashkil qilish, yaratiladigan texnologiyalarni samaradorligini oshirib innovatsion faoliyatni tizimlarini yondashuvligini anglatadi. Sistemali metodologiya – tizimlarni har xil sinf xossalarini o`rganishdagi usullarni uyg`unligidadir, hamda tizimli masalalarni yechimi bo`lib, ya’ni tizimga taalluqli bo`lgan iqtisodiy masalalarni yechilishida nazarda tutilgan, innovatsiyalar faoliyatini boshqaruv tamoyillari tizimini va uning qismlarini o`rganishini asosiy usullari tasnifi hisoblangan bo`lib, matematik tizim nazariyalari va tizimlar

haqidagi fanning barcha yo`nalishlari uchun universal hisoblangan jarayonda qatnashadi. Tahlil tizimida innovatsion faoliyat tizimli yondashuvi quyidagi prinsiplarga asoslanib, maqsadli innovatsion faoliyat bir vaqtni o`zida to`liq iqtisodiy tizimga yondashib ya’ni yuqori o`rinda iqtisodiyotni, masalan region bo`yicha davlat boshqaruvi siyosatini qo`llab-quvvatlaydi. Iyerarxiyalilik tizim tuzilishi, xuddi shunday ko`p elementlarni mavjudlik quyi darajasiga, elementlarni yuqori darajasi asosida bo`ysunadi. Bu prinsipni namoyishi har qanday muayyan tashkilot sharoitida namoyon bo`ladi. Bizga ma’lumki har qanday tashkilot ikki tizim osti: ya’ni boshqaruvchi va boshqariluvchi aloqadorligidan iborat bo`ladi. Ular bir-biriga bo`ysunadi. Tizimlashtirish aniq innovatsion ko`lam tizimida , tizim elementlarini tahlil etishda innovatsion faoliyatni aloqadorligi bilan birgalikda (iqtisodiy sektorni aloqadorligini boshqaruvdagi muammolarini yengish yo`li bilan) amalga oshiriladi. Keng ko`lamli innovatsion faoliyat tizimida – alohida elementlarni mavjudligini va ko`p boshqaruvchanlik, iqtisodiy xossalarini boshqarishni iqtisodiy matematik metod orqali ilmiy nuqtaiy nazardan butun o`rganadi. Iqtisodiyotda innovatsion faoliyatda oldin tovar ishlab chiqarish parametri yechimi sifat ko`rsatkichlari va qanday xarajat bilan qaysi muddatda qaysi baho bilan baholanishini va sotilishi ko`rsatiladi. Avvalambor bu savolga javob topish uchun, raqobatdosh mahsulot bo`lishi kerak. Shundan so`ng resurslar jalb qilinib parametri aniqlanib (moddiy, moliyaviy, mehnat va informatsiya) va shuning bilan birgalikda tashkiliy texnikaviy sistema ko`rib chiqilib texnika, texnologiya, ishlab chiqarishda mehnatni tashkil etish va boshqarish xususiyatlari darajasi o`rganiladi va oxirida mahsulot ishlab chiqarish jarayonini parametri shakllanadi. Bu esa innovatsion faoliyatda ishlab chiqarishda ixtisoslashtirishni boshqarish texnologiyasini takomillashtiradi. Sistemali yondashuv – bozor iqtisodiyotini qonunlarini qamrab olgan holda iqtisodiyotni shakllantiradi va mahsulot ishlab chiqarishni yo`lga qo`yadi. Innovatsion faoliyatda sistemali boshqaruvni o`rganishda talabnoma ajratishda

zaruriyat sistemasi tartibga solish ko`rsatkichi quyidagi tashkiliy sistema darajalari bilan aniqlanadi. Bular quyidagilar: ◘ elementlar sistemalarini determinatsiyasi; ◘ o`sish tizimi; ◘ parametr tizimini boshqarish hisobi; ◘ parametr tizimini nazorat qilish hisobi va hokazo. Innovatsion faoliyat tizimli yondashuvning murakkab tizimini zamonaviy tahlilini umumlashgan shakli bo`lib hisoblanadi. U o`ziga oldingi ishlatilgan innovatsion faoliyat tahlil usuli va yondashuvlarni (majmuali va holatiy yondashuvlar) kiritadi. Innovatsion faoliyatda majmuali yondashuv iqtisodiyotda qatnashayotgan tashqi va ichki muhitni o`z tahlilida e’tiborga oladi. Sanoatda va qishlok xo`jaligida innovatsion faoliyatni ilmiy asoslashda insonlarni talabini qondirishdagi iqtisodiy faoliyatning umumiy ko`rinishi, ular o`z vaqtida jamiyatni talabini qondirishdan iborat bo`lib, o`ziga ba’zi bir komponentlarni maqsadini tashkil etgan holda aloqadorligini qabul qilib iqtisodiy tizim resurslarini texnologiyalashgan infratuzilma mahsulotlarini va ularni iste’mol qilinishini o`zida ifoda etadi (1- rasm). Bunday faoliyat jarayonida yuzaga keladigan asosiy savollar: “Nima ishlab chiqaradi?” (iste’mol bloki), “Qanday ishlab chiqariladi?” (resurs va texnologiya bloki), “Kim uchun ishlab chiqariladi?” (mahsulot va ishlatish bloki), “Iqtisodiy, huquqiy va informatsion muomalani samarali sotish uchun kaysi tizimli va funksional aloqalar blokida bo`lishi kerak?” (blok iqtisodiy sistema yagona iqtisodiy birlashgan organizm, iqtisodiy informatsion huquqiy mexanizmi aloqadorlik bloki funksiyasi bilan tuzilgan).

1-rasm. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchini o`zaro munosabatini qisqacha sxemasi Bu chizma zanjirida yetakchi element ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi o`rtasidagi aloqa iste’molchisi hisoblanadi. Bu faqatgina ishlab chiqarish tizimi hajmini aniqlamasdan iqtisodiy steriotiplarda shakllanadi. Tovar va xizmatlar talabi iste’molni shakllantirib, tovar va xizmatni bog`liqligini importi haqida ma’lumot ishlab chiqaruvchilarga to`g`ri aloqalar tizimi orqali informatsiya kelib tushadi. O`ziga qaratilgan insoniy (L), ishlab chiqarilgan (K) va tabiiy (W) kapital kabi ishlab chiqarish omillarga to`g`ri keladi. Hamma iqtisodiy subyektlar umumiy iqtisodiy jarayonda qatnashuvchi bo`lib, hayotiy faoliyatda ikki turdagi faollik bo`ladi: shaxsiy iste’mol uchun bir obyektdan boshqalariga o`zgarishi va ishlatilishi. Birinchi misolda ular ishlab chiqaruvchi, ikkinchi misolda iste’molchi bo`ladilar. Ishlab chiqaruvchilarni va iste’molchilarni qiziqishlari bozorga borib taqaladi, ya’ni ular o`zlarini talablarini qondirish maqsadida bozor munosabati shakllanadi. Iqtisodiyot va bozor aloqadorligini tizim boshqarishini boshqaruvchi institutlar (davlat va nodavlat) dan tashkil etgan boshqaruv tizimi 2-rasmdagi teskari aloqa elementi funksiyasini bajaradilar. Mahsulotlarni, xizmatlarni, resurslarni asosiy massasini bozorda taqsimlanadi. Iqtisodiyotda mahsulot – xom-ashyo bozori, moliya bozori (valyuta bozori, kredit bozori, qimmatli qog`oz bozori, sug`urta bozori kiradi), xizmatlar bozori, mehnat bozori va boshqalar yaqqol ajralib turadi.

Bozorni davlat boshqarsa ham, qulayliklar va xizmatlar bozorini taqsimlashda bozorni o`z-o`zini boshqarish mexanizmi asosiy ahamiyatga ega. Tizim elementlari orasidagi to`g`ri va qaytim aloqadorligini makroiqtisodiy tahlilida, makroiqtisodiy qonuniyatlarni shakliga kiradi. Bu qonuniyatlarni o`rganish quyidagi yo`nalishlarda o`rganiladi: ¾ Makroiqtisodiy muvozanatni nazariyasi; ¾ Pul nazariyasi; Iqtisodiy o`sish nazariyasi;  Iqtisodiyotni ochish nazariyasi. Mikro ko`lamdagi iqtisodiy subyektlarni qonuniyatlarini quyidagi bo`limlar ichida o`rganiladi: 1.Bozor muvozanatini nazariyasi. 2.Iste’molchi tanlovi nazariyasi. 3.Firmani nazariyasi. 4.Daromadni taqsimlanishi nazariyasi. 5.Umumiy muvozanatni nazariyasi. Qishloq xo`jaligida innovatsiya faoliyatiga tizimli yondashuv Vazifa tizimi qarorlarini o`rganishda va uning rivojlantirish har xil darajada umumiylashtiriladi va qismlarga bo`linadi. Vazifa tizimini yechish jarayonida quyidagi prinsiplardan foydalanib aniqlashtiriladi: 1. Ortogenallik – bu prinsip talab qilinishi bo`yicha bu prinsip bir-biridan tarmoqlar aro aloqadarligini bildiradi. 2. Muvofiqlik – arxitektura funksiyalarini muvofiq ravishda talab qilish darajasida emas, balkim kerakli arxitektura, keraksiz funksiyadan afzalligini muvofiqlashtiradi. 3. Tejamkorlik – hech qanday funksiya arxitektura bayon qilinishida bir-birini boshqa turda takrorlamaydi. 4.Tiniqlik – bajarish jarayonini aniqlashtirishda ishlatuvchi funksiya aniq bo`lishi shart.

5. Umumiylik – agarda funksiya boshlangan bo`lsa, shundan so`ng ko`p qirrali funksiya ko`rinishida bo`lishi kerak. 6. Oshkoralik – bu funksiyadan foydalanish boshqacha bo`lib u proyekt asosida bo`ladi. 7. To`liqlik – funksiyadan foydalanish talab kilish darajasida bo`lib iqtisodiy- texnologik cheksiz darajada ta’minlanadi. Vazifa tizimini yechilishi umumiy tushuncha bo`lib, tahlil tizimini umumiy bo`limi bo`lib hisoblanadi. Makroko`lamda tahlil tizimi – bu ilmiy umumlashgan bo`lib umumiy tendensiyani ko`rsatib boshqarishni tadbirlar asosida faktorlar rivojlanishini yakdillab ko`rsatib beradi. Tahlil tizimini oxirgi maqsadi – boshqarish modelini tartibga solishda tanlangan etalonni qayta ko`rib chiqib va uni bir tizimga solishdir. Makroko`lamda tizimli tahliliga yetishish uchun iqtisodiyotni aniq subyektlarini normal ishlashini o`zining quyidagi bosqichlarida namoyon qiladi: • tizimni boshqarishda iqtisodiy ko`rsatkichlar o`rganilib, ta’kidlanib, obyektni ta’minlab beradi; • bozor iqtisodiyotini hozirgi zamondagi tutgan o`rni umumiy tendensiya asosida o`rganiladi va mana shu tendensiya asosida moliya indikatorini bozorda ishlatilgan resurslarini samarasini ko`rsatadi; • obyekt funksiyasini xususiyatini bo`linishi va uning alohida tuzilmasi boshqarishni sistemali ravishda tavsiflab beradi; • qo`yilgan maqsad yutuqlarini talab qilinishi sharoitini asoslab beradi; • qo`yilgan maqsadning to`liq sharoitini aniqlashtirish; • boshqarishni e’talon usuli asosida tarmoqlarda tahlil o`tkazish uchun materiallar o`tkazadi; • tajribalardan foydalanishda korxonalarda materiallar yig`ishda tahlil jarayonida tadbirlardan foydalanish sistemasini boshqaradi;

• iqtisodni tahlil qilish obyektida – etalon modeli o`rganilib ma’lumotlarni o`rganish lozim. Shunday qilib tahlil tizimi konkret tizimni boshqarishda va uni maqsadli shakllanishida – korxona tarmog`i yoki kompaniyani samaradorlik ko`rsatkichlarini alohida ko`rsatkichlari asosida ifodalaydi. Boshqariladigan innovatsion faoliyat tizimni ijtimoiy boshqarish mexanizmini – iqtisodiy qonuniyatlar bilan inson manfaatlari majmuasida qo`yilgan vazifani boshqarish tartibini aniqlashtirib beradi. Bunday aniqlashtirishlar tahlilchilarni proyektlarini boshqarish sistemasi tizimi tadqiqotida «statistika» va «dinamika» mexanizmini boshqarish va takomillashtirib boshqarib turadi. Boshqarishni tashkiliy amaliyoti – bu qabul qilingan tizim yechimini to`liq tahlil tizimini boshqarish va unga optimal sharoit qabul qilishda boshqarish uchun tashkiliy masalalarni ko`rsatib beradi. Bozor sharoitida qabul qilingan innovatsion tahlil tizimida marketing nazorati bozorda konkret bo`g`inlarni tovar xizmatlarini asosiy turlari bo`yicha shakllantiradi. Makroko`lamda innovatsiya faoliyati tizimi tahlili quyidagicha asosiy prinsiplar asosida qo`llanilib ammo ba’zi bir xususiyatlar bilan boshqa bir maqsadda shakllanib, boshqa tizimni va bo`linma etaplarini o`tkazadi. Bunday tahlil obyektlari bo`lib, iqtisodiyot uchun asosiy iqtisodiy muammolar hisoblanadi (ishsizlarni yuqori darajasi, budjet o`sishi yetishmasligi, ichki talabni saqlanishi va boshqalar). Oxirgi maqsad bo`lib ularni o`tkazgan tavsiyasi hisoblanadi. Makroko`lamda tahlil tizimini asosiy etaplari quyidagilardan iborat. 1. O`tkazilgan tajribani talab qilinganligini barqarorligi. 2. Ko`rsatilgan obyekt va tajriba predmeti. 3. O`tkazilgan tajribani metodologiyasini ta’minlash. 4. Tajriba o`tkazish uchun resurslar tahlili. 5. Model ishlab chiqarish va tajriba o`tkazish uchun usul tanlash. 6. Tajriba o`tkazishda korxona natijasi. Makroko`lamda tizimli tahlilni asosiy bosqichlarini amalga oshirishda prinsiplar asosida maqsadni ifodalovchi xususiyati bo`lishidan qat’iy nazar

vazifani uni o`tkazishda saqlash va bosqichlarin ketma-ketligi ifodalanadi. Bunaqangi tahlil o`tkazishda uning oxirgi maqsadi obyekt sifatida o`ziga aniq iqtisodiy muammo qilib, ularni aniqlash taklifidir. Ikkinchi etapda iqtisodiy tizimni aniqlashtirilgan tekshirishni obyekti va predmetini aniqlanadi, uchinchi bosqichda tekshirishni uslubini tanlash, to`rtinchi bosqichda tekshirishni o`tkazish uchun zarur resurslarni tahlili o`tkaziladi. 1. Tekshirishni o`tkazishdagi talablarni aniqlash. Bu muammolarni keltirib chiqaruvchi muammolarni tahlili.  2. Tekshirishni obyekti va predmetini aniqlash  3. Tekshirishni o`tkazish uslubini tanlash  4. Tekshirish o`tkazish uchun zarur resurslarni tahlili  5. Tekshirishni o`tkazish uchun uslub tanlash va modelini ishlab chiqish  6. Tekshirish o`tkazishni tashkil qilish  7. Tekshirish natijalarini tahlili. Tavsiyanomalarni tanlash. 1-rasm. Makroko`lamda tizimli tahlilni asosiy bosqichlari Beshinchi bosqichda nazoratni o`tkazish uchun uslub tanlab va modelni ishlab chiqish, oltinchi bosqichda tekshirishni o`tkazishni tashkil qilish. Yettinchi bosqichda tekshirish natijalarni tahlili hamda tavsiyanomalarni tanlash Qishloq xo`jaligida innovatsion boshqaruv tamoyillari

O`rganish tizimlarini samaradorligi ko`pincha tanlangan va ishlatiladigan o`rganish usullari va ko`rsatkichlar tizimi bilan aniqlanadi. O`rganish usullari o`zi bilan o`tkazish uslublarini, qo`llash usulidan iborat. Ularni to`g`ri qo`llanilishi muammolarni tashkil etishdan kelib chiqqan to`liq va to`g`ri o`rganish natijalarini olishga yordam berishadi. Tanlangan usullar, kuzatish, integratsiya yoki har xil usul majmualarini tajriba o`tkazishda o`rganishni o`tkazayotgan mutaxassislarni bilimi, tajribasi, intuitsiyasi bilan aniqlanadi. Jami tajriba o`tkazayotgan usullarni uch katta guruhlarga bo`lish mumkin. Mutaxassislarni bilimlari va ko`nikmalarini ishlatishga asoslangan usullar; tizimni namoyonligini shakllanish usullari; majmualashgan usullar. Kuzatish tizimini samaradorligi aniqlanganda ko`proq tanlangan uslublarni kuzatish tizimi ko`rsatkichlariga bog`liq (1- rasm). Kuzatish uslubi qabul qilishni, kuzatishni, o`tkazishga bog`liq holda o`rganadi. Kuzatish uslubini tanlashda integratsiya yoki kompleks har xil usullarni kuzatish o`tkaziladi, mutaxassislarni bilimini, tajribasini aniqlab beradi. Hamma kuzatish uslubini uchta katta guruhga bo`lish mumkin: • asosiy bilimlarni ishlatadigan mutaxassislarni; • shakllantirilgan kuzatuv uslubi; • komplekslashtirilgan uslub. Тизимларни кузатиш усуллари I.Мутахассисларни билим ва кўникмаларини ишлатишига асосланган услублар II. Тизимни намоёнлигини шаклланиш усули. III. Мажмуилашган усуллар. 1.«Мия хужуми» бўлими 1. Аналитик 1. Комбинаторика 2.«Сценария» бўлими 2. Статистик 2.Ҳолатий моделлаштириш

3. Эксперт баҳоси 3. Кўп йўналишли назария 3. Топология 4.«Дельфи» бўлими 4. Мантиқлик 4.Графо-семиотик моделлаштириш 5.Морфологик ёндашув 5. Лингвистик 5.Ахборот оқимларини ўрганиш усуллари 6.Ишбилармонлик ўйинлари 6. Семиотик 6.Агентли моделлаштириш. 7. График 8.Тузумли лингвистик моделлаштириш. 9.Имитацияли динамик моделлаштириш. 1-rasm. Kuzatish usulini guruhlash Birinchi guruh – tajribali ekspert mutaxassislarni fikrlarini umumlashtirib usullarni asosiylarini aniqlashtirish «SWOT» tahlili bilan «Delfa» usulini, «maqsadli daraxt», «delovoy o`yin qatoridadir» . Ikkinchi guruh – matematik, iqtisodiy-matematik va sistemani modeleni tekshirishda tizimni aniqlashda ko`rsatkich usullarida quyidagi sinflarga bo`lish mumkin: analitik, statistik, ko`pqirrali nazariya, grafikli va hokazo. Hozirgi kunda ko`proq iqtisodiyotda matematik programmalashtirish va statistik usul ishlatiladi. Uchinchi guruh – umumlashgan usul: kombinatorika, modelli vaziyat, topologiya, grafo semiotika va boshqalar. Ular ekspert va uni shakllangan uslublar integratsiyalashuv yo`li bilan shakllanadi. Mutaxassislar tizim tahlilini bajaruvchi mutaxassis har bir sinflashtirish shartligini tushunishi lozim. Ular har xil model va uslublarni keng sonida yo`nalishiga yordam beruvchi vositadir xolos. Tahlil sistemasini rivojlanishi,

«mozgovaya ataka», «derevo seley», quyidagi usullar bilan ajratilgan holda quyidagi tushunchalarni beradi. Ko`rsatilgan terminlar u yoki bu tajribali ekspertlarning faolligini jalb qiladi, boshqa vaqtda bu usullar «tajribali» deb ataladi. «Mozgovaya ataka» konsepsiyasi 50 yillarda keng ma’noda tarqalgan bo`lib, «tizimli usulni nazariy fikrlanishidir» «odamlarni yangi g`oyalar ochishda mutaxassislardan sifatli usullardan o`rganish hamdir». Bu usul taniqli bo`lib “Mozgovoy shturm” konferensiya g`oyasi, jamoa generativ g`oyasi, tip – usullari ma’lumdir. “Ssenariyalar” usuli obyektlarni tahlilida yoki qo`yilgan muammolarni ta’minlashda qo`yilgan vazifani kelishishni tayyorlash usuli hisoblanadi. Sanoatda, tarmoqda, amaliyotda “Ssenariya” tiplari bo`yicha ko`rsatmalar ishlab chiqiladi, bu esa ijtimoiy iqtisodiy okibatda fan texnika progressini majmuiy dasturni har xil ko`rinishini ishlab chiqaradi. Ekspert baholash usuli : Ko`pchilik ishlarda ekpert baholashni xususiyatlarini qabul qilish o`rganiladi, unda ekspert shaklida ko`pgina ishlar so`rov qilib chiqiladi (har xil anketa ravishda, intervyularda) baholashga yaqinlashib (me’yorlash va har xil tartib saqlashda) va hokazo. Mutaxassis ekspertlar u yoki bu voqealarni qonun ostida individual baholashda joylarda mukammal tekshirish hodisasini bilmagan holda ekspertlar baholaydi. Shunday qilib oldindan bahoni diapazon ichidagi xarakteristikani tekshirishni belgilashda guruh ekspertlari ularni jamoasini umumlashtirilinganligini tasdiqlaydi. “Delfe” tip uslubi, “Delfe” uslubi yoki “Delfi” orqali uslubi birinchilar qatorida O. Xelmer va uning safdoshlari iterativ muolajada miya hujumi o`tkazilgan bo`lib, bu esa ruhiy omillarni pasaytirish qobiliyatini kaytarishni natijasini oshiradi. “Delfe” muolajasi targ`iboti har xil darajada ishlatiladi. Miya hujumida iterativ siklda qisqartirilgan ko`rinishda ketma-ketligi tashkil etiladi. Ko`proq qiyin variantda yakka tartibdagi so`rovnoma ketma-ketlik dasturi ishlab

chiqilib anketa savollari yordamida ekspertlar o`rtasida bir- biriga ta’sir etmagan holda tanishmasdan fikr almashishadi. Marfologiya g`oyasini kelishuv asosida ko`proq tizimli tuzum topilib qo`yilgan vazifalar yechimini muammoli varianti yoki elementlar tizimi asosiy aralashuvi tizim tuzumida yo`naltiradi. Tizim va voqealik har xil usullar bilan bo`linadi va har xil aspektlarda ko`rib chiqiladi. Morfologik o`rganishni kuzatgich nuqtasi bo`lib quyidagilar hisoblanadi: ¾ morfologik modellashtirishni hamma obyektlariga teng qiziqish; ¾ o`rganilayotgan tarmoqni to`liq tuzumini olinganligiga qadar, barcha cheklanma va baholarni likvidatsiya qilish; ¾ qo`yilgan muammoni maksimal aniq shakllanishi. Xo`jalik va boshqarishni yangi bilim usullari bilan samarali uslubi ishbilarmon o`yinlar hisoblanadi. Guruh odamlari yoki inson va kompyuterlarda belgilangan qoidalarni o`yin yo`li bilan har qanday holatda boshqaruv yechimini ishlab chiqarish usuli bo`lib ishbilarmon o`yinlari hisoblanadi. Ishbilarmon o`yinlarini modellashtirish va imitatsiya jarayonlaridan tahlilga chiqishda murakkab amaliy masalani yechishda, fikrlash madaniyati shakllanishini ta’minlash, boshqarish, muomala ustaligi, qaror qabul qilinishida boshqaruv usulini instrumental kengaytirishga yordam qiladi. Ishbilarmon o`yinlar mutaxassislarni tayyorlash va boshqarish tizimi tahlili vositasi sifatida namoyon bo`ladi. Ishbilarmon o`yinlarni ishlab chiqish va o`tkazish tajribasi shuni ko`rsatadiki, uni bir necha bo`limlarni ketma-ket yozilishini maqsadli ekanligini ko`rsatadi va qoidaga asosan quyidagi 9 ta bo`linmalarga bo`linadi: • umumiy tavsifnoma. • holatni aniqlashtirish; • o`yin maqsadi; • markaz vazifasi; • o`yin qatnashchilarini vazifasi;

• shartli model; • shartli modelni tahlili; • o`yin qatnashchilari uchun rahbarlik qilish; • o`tkazilgan o`yin natijalari. Tizimni ta’riflash amaliyoti vaqtida funksiya tizimini ta’minlab turib boshqarish sxemasini makroko`lamda yoki korxona bo`limlar tuzilishida va ularga qarashli bo`lgan boshqarma apparatiga informatsiya sifatida me’yordagi sharoitni yaratadi. Boshqacha qilib aytganda real tizim funksiyasini tashkil etib, boshqarish tizimi ramkadagi tanlangan uslublarni shakllantirishni rasmiylashtirishda optimal variantni tuzilishi tanlanadi. Shuningdek‚ makroko`lamda tartibga solishni birmuncha terminalini to`g`irlab chiqishdir. Qabul qilingan uslub tizimini rasmiylashtirishda oxirgi natija almashtirilib va oxirida tashkiliy obyektda boshqariladigan mexanizmni yaratish kerak. Bizga ma’lum biror bir obyektni modellashtirishni tugallashda boshlang`ich obyektni, shunday obyekt samaradorligini olib keladigan xuddi shunday yengil, tezroq arzon obyekt bilan almashtirish mumkin. Ko`pgina turli ko`rinishdagi modellar bor bo`lib jadval va grafik, fizik model, logistik matematik iborada, mashinali modellari, imitatsiya modellaridir. Aniq uslub tanlash shaklini rasmiylashtirishda boshqarish tizimida kuzatishni qaysi sharoitda ro`yobga chiqarishda bajaruvchi qanday javobgarlik masalasini qabul qilish va qaysi darajani boshqarish tashkiloti tekshirib chiqadi. Setevoy usul – boshqarish vazifasini kompleksini yechish uchun tizim shaklini ko`rsatib shu usul bilan birlashtiradi. Rejalashtirilgan setevoy usul va (SPU) quyidagicha tasniflanadi: innovatsion faoliyatni boshqarish tizimini yangi ko`rinishlarda yoki modernizatsiyada tizimli ishlab chiqarishni va shunday yondashuv asosida ko`rib chiqishda uzluksiz bir jarayondan aloqador operatsiyada bir maqsadli yo`naltirishda ko`rib chiqiladi. Modellashtirishni immitatsion dinamik usuli.

Adabiyotlarda ko`rsatilishicha, asosiy konkret model va uni nazorati natijasida maqsadli qo`yilishi umumiy qurilma uslubida va imitatsiya modellini o`sishini foydalangandan so`ng vazifa tizimi natijasi hisoblanadi. Har qanday tizimni og`ir tizim ko`rinishida bayon qilinganda har xil obrazda bir-biriga bog`liq aloqadorligi namoyon bo`ladi. Elementlar o`rtasidagi aloqa birinchi o`zgarishi bir elementda bo`lganda, yopiq va ochiq bo`lishi mumkin, kontur orqali o`tganda ham amal qilishi mumkin. Xuddi shunday real tizim inersiyasi bo`lib, tizimlarni elementlar bo`lish kontur aloqasini kechikib uzatishini aniqlaydi. Modelni obyektivlik ko`rsatib bo`ladigan ichki tizim modeli sitemasidan imitatsion o`zgarish modeli ko`rilganidan so`ng oldindan davomini vaqt mumkin etganligini model ko`rsatmasini kompyuter yordamida tekshiriladi, bu butun sistemada nazorat o`tkazish imkoniyatini beradi. Immitatsion model o`sishining xususiyatli apparati har bir elementni o`sish dinamikasini elementlarni o`rganishdagi aloqadorlik sababini ko`rsatadi. Axborot oqimini nazorat usuli. Tashkiliy boshqarish tizimini qayta ko`rish usuli materiallarini ko`rishdan oldin axborot oqimini nazorati o`tkaziladi. Bunday nazoratni maqsadi axborot jarayonini shakllanishini o`rganishdir va oldindan ishlab chiqilgan dasturda o`tkaziladi. Dasturda ko`rsatilishicha, bunga dasturiy misol keltiramiz. Misol qilib keltirilgan savollarda hujjatlarni shaklini o`rganishda texnikaviy qayta ishlov bilan to`ldiriladi: ¾ hujjatlarni belgilash; ¾ bir vaqtni o`zida chiqarilayotgan nusxalar soni; ¾ hujjatlar ko`rsatkichlari va rekvizitlar majburiyatlari nomlari; ¾ kim tomonidan rekvizit ko`rsatkichlari to`ldirilgan; ¾ ko`rsatkichlar shakllanish qoidalari; ¾ har qaysi ko`rsatkichni mohiyati;  hujjatlarni tuzishni ketma-ketligi;  ko`rsatkichlar ishlab chqarishni tozaligi. Bir vaqtni o`zida maqsadli masala ma’lumotlarida hujjatlar oqimini o`rganish bilan har qanday boshqarish organlari borligi hujjatlari to`g`risida ko`rsatma beradi.

Xuddi shunday nazorat dasturiga funksiya tushuntirish jarayoni yordamida boshqarish organlarini alohida ishchi guruhiga savollarni kiritish muvofiqdir. Nazorat obyekti hujjatli va hujjatsiz xabarlarni ishlab chiqarish faoliyatini va boshqarishni ko`rsatkichlar shakllanish jarayoni marshrut yo`nalishlarida hujjatlashtiradi va axborot modelini asosiy belgilashda bor oqim hujjatlarini axborot boshqarish faoliyatini ko`rsatadi. Iqtisodiy modelni aniqlash. Har qanday iqtisodiy ko`rinishlarni o`rganish uchun iqtisodchilar tizimli vazifalarni qarorlarini shakllangan qisqacha qayd qilishga iqtisodiy model deyiladi. Misol qilib, firma modeli, iqtisodiy modelni o`sishi, tovarda bir xil muvozanatni moliya bozori va omillarini va boshqa iqtisodiy modellar hisoblanadi. Har qanday iqtisodiy model tizimi tahlili asosiy bosh instrument bo`lib, iqtisodiy tizimni asosiy xususiyatini o`zida aks ettiradi. Iqtisodiy sferada asosiy instrumentni qarorini qabul qilishda iqtisodiy nazariya tuzumi hozirgi zamonga olib keluvchi model hisoblanadi. Iqtisodiy model iqtisodiy funksional obyektlarini xususiyatlarini ko`rsatib va shu asosida boshqa o`lchamini keyingisini oldindan ko`rsatib beradi. Oldinda gapirish, keyingi o`zgarishlarni masalan, almashtirish kursini o`sishi, iqtisodiy konyukturani yomonlashishi, foydani pasayishini intuatsiyaga bog`likligini ko`rsatadi. Shuning bilan birgalikda har qanday iqtisodiy model o`zini aniqlashning abstrak va ketma-ketlik to`liqsiz bir necha mavjud omillarni ajratishda iqtisodiy obyektda aniqlangan qonuniyatli funksiyalashtirishni ko`rib chiqib, ularni boshqa omillar abstrakt qiladi. Shunga qaramasdan kam bog`liligini ko`rsatadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. – T.: O`zbekiston, 1995, 273 bet. 2. Karimov I.A. Qishloq xo`jaligi taraqqiyoti-to`kin hayot manbai.– T.: O`zbekiston, 1998, 22 bet. 3. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish eng muhim vazifa. – T.: O`zbekiston, 2000 yil. 4. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O`zbekiston, 2011, 125 bet. 5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: O`zbekiston, 2009, 56 bet. 6. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz–mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, iqtisodiyotimizda tarkibiy o`zgarishlarni izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka yanada keng yo`l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. Halq so`zi, 2016 yil 16 yanvar. 7. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak, Xalq so`zi, 2017yil, 16 yanvar. 8. Mirziyoyev Sh.M. Rizq-ro`zimiz bunyodkori bo`lgan qishloq xo`jaligi xodimlari mehnatini ulug`lash, soha rivojini yangi bosqichga ko`tarish – asosiy vazifamizdir, Xalq so`zi, 10.12.2017 yil 9. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so`zi, 22.12.2017 yil 10. Aniskin Y.P. Vnutrifirmennoye planirovaniye: Uchebnoye posobiye. – M.: MGIET, 1994. – 130 s.

Похожие

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalar marketingi

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarning iqtisodiy samaradorligi

Qishloq xo`jaligida venchur shaklidagi innovatsion biznes

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatni boshqarishni takomillashtirilish

Qishloq xo`jaligida innovatsion texnologiyalarni joriy etishning tayyorgarligining asosiy vazifalari