Мойли экинлар - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Мойли экинлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Мойли экинлар Режа: 1. Мойли ўсимликларнинг умумий тавсифи. Ўсимлик мойининг сифати ва уруғлардаги миқдори. 2. Кунгабоқар ва кунжутнинг ботаник, биологик тавсифи. Навлари. 3. Ер ёнғоқ ва мойли зиғирнинг морфологик, биологик хусусиятлари навлари. 4. Махсарнинг морфологик, биологик хусусиятлари, навлари.

Ўсимлик мойлари ҳайвон ёғлари билан бир қаторда озиқ-овқат аҳамиятига эга. Ўсимлик мойи бевосита озиқ-овқатга ишлатилади ва консерва, кондитер, нон тайёрлашда, шунингдек маргарин, олиф, стеарин, линолеум, лак, бўёқ саноатида, мойлаш материали сифатида, медицинада фойдаланилади. Мойли экинларнинг уруғларини қайта ишлаб мой олишда ҳосил бўлган кунжара ва шрот оқсилга бой (35-40 %) сифатли озиқа. Уларнинг кўпчилиги қимматли асал берувчи ўсимлик. Ўсимлик мойи уч атомли спирт глицерин ва ёғ кислоталарининг мураккаб эфири ҳисобланади. Оқсил ва углеводларга нисбатан ёғлар (ўсимлик мойи) кўп калория сақлайди. 1 г ўсимлик мойида 39,8 кЖ, 1 г оқсилда 18,4-23, 1 г углеводларда 16,7-17,6 кЖ энергия сақланади. Турли мойли экинларнинг уруғлари ва меваларида, ёғ миқдори турга, навга, тупроқ иклим шароити, қўлланилган агротехникага боғлиқ ҳолда 25 дан 63 % ўзгаради. Кўпгина ўсимлик мойлари ҳаводаги кислородни бириктириб қурийди ва қаттиқ эластик массага айланади. Ёғнинг қуриш хусусияти унинг муҳим сифат кўрсаткичларидан биридир. Мой таркибидаги тўйинмаган ёг кислоталарини миқдори йод сони билан белгиланади ва 100 г мойга бириккаи йодни грамм миқдори билан ифодаланади. Йод сони қанча кўп бўлса мойни қуриш хусусияти шунчалик юқори бўлади. Ҳамма ўсимлик мойлари қуриш даражасига қараб уч гуруҳга бўлинади: Қурийдиган (йод сони 130 ортиқ) - асосан техникавий мақсадлар учун ишлатилади. Зиғир, перилла, ляллеманция мойлари шу гуруҳга киради. Ярим қурийдиган (йод сони 95 дан 130 гача) мойларга - соя, кунжут махсар, кунгабоқар, рапс, хантал мойлари киради. Улар асосан озиқ-овқат мақсадларида ишлатилади. Қуримайдиган (йод сони 95 дан кам) - мойларга ер ёнғоқ ҳамда, канакунжутларники киради.

Озиқ-овқат ва техникавий мойларда эркин ёғ кислоталарининг кам бўлиши унинг сифатли экинлигини белгилайди. Эркин кислоталар миқдори мойдаги кислота сони билан белгиланади ва. 1 г мойдаги эркин кислотани нейтраллаш учун сарфланган ўйувчи калийни мг ҳисобидаги миқдори билан аниқланади. Мойни кислоталиги уруғнинг пишганлиги, ҳосилни йиғиштириш шароити, сақлашга боғлиқ. Озиқ-овқатга ишлатиладиган мой ўткир ҳидли бўлмаслиги ва оғриқ пайдо қилмаслиги лозим. Ўсимлик мойини совунланиши 1 г мойдаги эркин ҳамда глицерин билан боғланган ёғ кислоталарини нейтраллаш учун сарфланган мг ҳисобидаги ўйувчи калий миқдори билан аниқланади. Жуда кўп ўсимлик мойлари учун совунланиш сони 170-200. Ўсимликда ёғлар асосан уруғда ва меваларда тўпланади. Уруғларни пишишида эркин ёғ кислоталари кўп ҳосил бўлади ва. улар кейинчалик глицерин билан бирикади. Пишмаган уруғлар мойининг кислоталиги юқори. Иссиқ иқлим шароитида тўйинган ёғ кислоталар миқдори кўп бўлиб мойда йод сони кам, салқин иқлимда тўйинмаган ёғ кислоталари кўп бўлади ва йод сони ортади. Ўсимлик мойлари орасида озиқ-овқат учун фойдаланиши ва ялпи ишлаб чиқариши бўйича биринчи ўринда соя, иккинчи кунгабоқар, кейинги ўринларда ерёнғоқ, пахта, рапс, зайтун, кунжут, маккажўхори, махсар мойлари туради. Озиқ-овқатга, доғланмаган (киздирилмаган), тозаланган, салат ўсимлик мойларини ишлатиш организмда, холестрин моддасини тўпланишини олдини олади, қон томирларини эластик, терини майин ва нозик бўлишини таъмнилайди, ажинлар пайдо бўлишини олдини олади. Кунгабоқар - муҳим мойли экинлардан бири. Замонавий кунгабоқар навларининг уруғларида 50-54 % ярим қурийдигаи сифатли мой сақланади. Унинг мойи бевосита озиқ-овқатга, балиқ, сабзавот консерваларини

тайёрлашда, маргарин, нон ва кондитер махсулотларини ишлаб чиқаришда фойдаланилади Кунгабоқарнинг мойида - линол ва олеин тўйинмаган ёғ кислоталари кўп. Замонавий кунгабоқар навларида ҳамма ёғ кислоталарининг 55-60 % линол, 30-35 % олеин кислоталари хиссасига тўғри келади. Сўнгги йилларда яратилган кунгабоқар навларининг мойида 75-80 % олеин ва 12-17 % линол кислоталари сақланади. Бундай мойлар сифатига кўра зайтун ёғига яқин туради. Кунгабоқар ёғида А, Д, Е, К витаминлари, фосфатидлар бор. Кислоталиги юқори, сифати паст кунгабоқар мойлари стеарин, линолеум, клеёнка тайёрлашда, шунингдек, электротехника, совун, бўёқ, лак ишлаб чиқариш саноатида ишлатилади. Уруғларни мой олиш учун қайта ишлашда 33-35 % юқори сифатли кунжара олинади. Кунжара алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарга бой. Унинг 1 кг кунжарасида – 1,09 о.б. ва 226 г ҳазмланадиган протеин, 1 кг шротда – 1,02 о.б. ва 363 г ҳазмланадиган оқсил сақланади. Кунгабоқарнинг анғиз қолдиқлари, асосан тўпони ва майдаланган саватчалари, чорва моллари учун қўшимча озиқ, уруғларининг пўчоғи гексоза ва пентоза шакарини ишлаб чиқишда қимматли хомашё. Пояларини куйдиргач, кулидан ишқор олинади. Шунингдек, кули қимматли ўғит ҳисобланади. У асал берувчи ўсимлик. Ўзбекистоннинг лалмикорлигида кунгабоқар силос ва яшил озиқа учун экилади. У шўрга чидамли бошка ўсимликлар учун агротехникавий аҳамияти катта. Уруғ пучоқларидан олинган гексоза шакаридан этил спирти, озиқа ачиткилари, пентоза шакаридан сунъий тола, пластмасса синмайдиган шиша ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган фурфурол олинади.

Қуритилган саватчасидан олинган 1 кг унда 0,8 о.б. ва 38-43 г протеин сақланади. Тарихи. Кунгабоқарнинг ватани – Шимолий Америка. У ерда кунгабоқарнинг ёввойи турлари кенг тарқалган. Испанлар уни 1510 йили Европага келтиришган. Дастлаб у манзарали экин сифатида етиштирилган. Ўзбекистонда кунгабоқар уруғ учун анғизда экилмоқда (Сурханданё, Самарқанд). Лалмикорликда уруғ ҳосили 4-5, суғориладиган ерларда 25-27 ц/ га ни ташкил қилади. Дунё деҳқончилигида кунгабоқар 19 млн гектарга яқин майдонга экилади. Кунгабоқар Россия, Украина, АҚШ, Аргентинада кўп экилади. Ботаник таърифи. Кунгабоқар Астралар ( Asteraceae ) оиласига киради. Helianthus annus L . тури иккита алохида турга - H . cultus wenze L . - маданий кунгабоқар ва H . Zuderalis wenze L . - ёввойи кунгабоқарга бўлинади. Маданий кунгабоқар иккита кенжа турга – ssl . sativus wenze L . маданий экма кунгабоқар ва ssl . ornamentalis wenze L . маданий манзарали кунгабоқарга бўлинади. Маданий экма кунгабоқар – бир йиллик ўтсимон ўсимлик, тупроққа 2- 4 м чукурликка кириб борувчи, 100-150 см атрофга таралувчи ўқ илдиз тизимига эга. Поялари ёғочлашган, ичи ғовак пренхима билан тўла, бўйи 0,6-2,6 м, силос навларида 3-4 м, тик ўсади, шохланмайди. Усти қаттик туклар билан қопланган. Барглари йирик, бандли, узунлиги 20-40 см овалсимон, юраксимон, учи ўткирлашган, тук билан қалин қопланган. Баргларнинг чети тишли. Пастки 3-5 жуфт барглари пояда қарама - қарши жойлашган, қолганлари навбатлашган. Битта ўсимликда барглар сони 14 тадан 50 тагача етади. Эртапишар навлари камроқ, кечпишарлари кўп барг ҳосил қилади.

Тўпгули - саватча қовариқ ёки ботиқ, текис дисксимон, мойли навларда диаметри 15-25 см, чақиладиган навларда 45 см. Бир неча баргчадан иборат ўрама билан ўралган. Гул ўрнининг четида пуштсиз, тилсимон саватча ичида найчасимон мева ҳосил қилувчи гуллар жойлашган. Битта саватчада 600-1200 та гул бўлади. Меваси - пистача, сиқилган тухумсимон шаклда, тўртта қирраси бор. У уруғ - юпқа уруғ пўсти билан қопланган мағиз ва мағизга ёпишмай турадиган терисимон пишиқ мева пўстидан иборат. Пўчоғи оқ, кулранг, қора йўл-йўл ёки йўлсиз бўлади. 1000 писта вазни 40-175 г. Пўчоғи писта вазнининг 22-46 % ташкил қилади. Уруғи (мағиз) - муртак, юпқа уруғ пўстидан, муртак эса илдизча, куртакча ва иккита уруғпалладан иборат. Биологик хусусиятлари. Кунгабоқар юқори экологик пластикликка эга. У Шимолий Американинг чўл минтақасида ҳаво намлиги паст аммо ҳарорат юқори бўлган континентал иқлим шароитида шаклланган. Шунинг учун Ўзбекистонда кунгабоқарни ўсиши учун қулай шароит бор. Ҳароратга талаби. Кунгабоқар уруғлари 4-5 0 С ҳароратда кўкариб бошлайди, аммо майсаларни қийғос униб чиқиши учун 10-12 0 С ҳарорат зарур. Ҳароратнинг кўтарилиши майсаларнинг униб чиқишини тезлаштиради. Ҳарорат 8-10 0 С уруғларни экишдан униб чиқишгача бўлган давр 15-20 кун, 20 0 С бўлганда - 6-8 кунни ташкил қилади. Экишдан униб чиқишгача даврда 140-160 °С фаол ҳарорат йиғиндиси талаб қилинади. Майсалари қисқа муддатли – 8 0 С совуққа бардош беради. Шунинг учун кунгабоқар уруғлари эрта муддатларда экиш тавсия этилади. Майсалар ҳосил бўлгандан кейин ўсимликнинг ҳароратга талаби ортиб боради. Гуллаш ва ундан кейинги даврда ўсимликнинг ривожланиши учун қулай ҳарорат 25-27 0 С. Гуллаш фазасида 1-2 °С совуқдан гуллар сезиларли зарарланади ва кейинчалик тўла нобуд бўлади.

Намликка талаби - юқори. Биомасса ва уруғ ҳосилининг шаклланиши учун ўстириш минтақасига боғлиқ ҳолда, кунгабоқар 1 га майдонда 2000-5000 м 3 ва ундан ортиқ сув сарфлайди. Транспирация коэффициети 400 дан 700 гача ўзгаради. Битта ўсимлик ўсув даврида 200 кг ортиқ сув талаб қилади. Кунгабоқар энг кўп сувни саватчаларни ҳосил бўлиши - гуллаш даврида (60 %), майсалаш саватчаларни ҳосил бўлишида 23 %, гуллаш пишишда 17 % сарфлайди. Гуллашгача ва ўсув даврини охирида тупроқда намлик ЧДНС 70 % гуллаш даврида 80 % ушланса кунгабоқар энг юқори ҳосил шаллантиради (Кружилин). Гуллашни бошланишида намликни етишмаслиги кўп гулларни очилмасдан қолишига сабаб бўлади. Тупроққа талаби. Ўзбекистонда кунгабоқар унумдор бўз, ўтлоқ, ўтлоқ-бўз тупроқларда яхши ўсади. Кунгабоқар оғир лой, қумлоқ, кислотали, кучли шўрланган тупроқларда яхши ўсмайди. Тупроқ реакцияси – 6-6,8 бўлганда яхши ривожланади. Ёруғликка талаби. Кунгабоқар ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги. Шимолий минтақаларда ўсиш даври узаяди. Булутли об-ҳавода, сояланганда ривожланиш секинлашади, ҳосил камаяди, 11-12 кунга тезлашади. Озиқа моддаларга талаби. Кунгабоқар озиқа моддаларга талабчан. У айниқса калийни кўп ўзлаштиради. 1 ц уруг ва шунга мувофиқ ўсув органларини ҳосил қилиш учун тупроқдан 6 кг азот, 2 кг фосфор, 10 кг калий ўзлаштиради. Уларнинг нисбати 3 : 1 : 5. Энг кўп азотни ўсимлик саватчаларни ҳосил бўлишидан гуллашгача, фосфорни униб чиқишдан гуллашгача ўзлаштирилади. Калийни саватчаларни ҳосил бўлишидан етилишигача ўзлаштиради. Фосфорга энг

талабчан даври дастлабки ривожланиш фазалари. Фосфор етишмаганда баргларда углевод ва аминокислоталар миқдори камаяди, уруғда мой тўпланиши пасаяди, ўсимлик ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Уруғда оқсил ва мойни тўпланиши. Кучайтирилган азотли озиқланиш уруғда мой миқдорини камайтиради, аммо фосфор билан биргаликда қўлланилганда ижобий натижа беради. Калийни мой тўпланишдаги вазифаси кам ўрганилган. Тупроқда намликнинг ортиши билан уруғдаги мой миқдори ошади, йод ва кислота сони маълум миқдоргача камаяди. Ривожланиш фазалари. Кунгабоқар ўсув даврида униб чиқиш, баргларни ҳосил бўлиши (униб чиқишдан 4-5 жуфт хақиқий баргларни ҳосил бўлишигача), дефференциялаш (4-5 жуфт барг ҳосил бўлишидан 9-10 жуфтгача), гуллаш (бошланиши-охири), уруғларни шаклланиши ва тўлиши, пишиш фазаларини ўтайди. Саватча эртапишар навларда 2-3 жуфт, кечпишар навларда 3-5 жуфт барглар ҳосил бўлиши билан шаклланиб бошлайди. Гуллаш тугагандан кейин 8-10 кун ўтгач саватча максимал катталикка эга бўлади, уни ўсиши эса сарғайганча давом этади. Саватчаларни пишиши навга, ўсиш шароитига қараб униб чиқишдан 70-130 кун ўтгач кузатилади. Навлар: Ўсув даври тезпишар навлар 8О-100, эртапишарларда 100- 120, ўртапишарларда 120-140 кун. Тезпишар навлар: Армавирец, Енисей, Надежный, Салют, Трудовик. Эртапишар навлар: Восход, Заря, Зенит, гибрид Почин Вниитк 8931. Ўртапишар навлар: Передовик улучшенный, Первенец, Прогресс, Смена, Маяк улучшенный (яхшилангани) Ўзбекистонда силос ва яшил массаси учун экилади.

Кунжут - Ўзбекистонда қадимдан экиладиган асосий мойли экинлардан бири. У уруғи таркибидаги мой миқдори бўйича мойли экинлар орасида биринчи ўринни эгаллайди. Совуқ пресслаш (жувозда) йўли билан олинган кунжут хуштаъмлиги бўйича зайтун мойига тенглашади. Кунжут уруғидан кондитер саноатида, медицинада шунингдек консервалар тайёрлашда фойдалинилади. Конфетлар, шарқ ширинликлари, турли ҳолвалар, нон махсулотлари тайёрлашда ишлатилади. Иссиқ пресслаш йўли билан олинган ўсимлик мойи техник мақсадларда ишлатилади, шунингдек, уни куйдириб қурумидан аьло сифатли туш тайёрланади. Кунжут уруғида 48-65 % мой, 16-19 % оқсил, 15,7-17,5 % эрийдиган углеводлар сақланади. Совук пресслашда олинган кунжараси таркибида. 40 % оқсил, 8 % ёғ сақланади ва у кондитерликда ишлатиладиган ун, ҳолва тайёрлашда, шунингдек, чорва моллари учун концентрланган озиқа сифатида фойдаланилади. Иссиқ пресслашда ҳосил бўлган 100 кг кунжарасида 1З2 о.б. сақланади. Кунжутннинг ватани Африка. Ўзбекистонга кунжут Панжоб (Покистон) орқали кириб келган. Марказий Осиё мамлакатларида кенг тарқалган. Жаҳон деҳқончидигида кунжут 7 млн гектар майдонга экилади. У Ҳиндистон, Покистон, Хитой, Бирма, Мексика, Африкада кўп экилади. Ўзбекистонда кунжут суғориладиган ва лалмикорликда етиштирилади. Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 2-2,5 т/га, лалмикорликда 1-1,5 т/га. Ботаник таснифи. Маданий ёки хинд кунжути – Sesamum indicum L . бир йиллик ўсимлик. Кунжутсимонлар оиласига мансуб. Унинг 19 тури маьлум, аммо экиладиган ҳамма навлар маданий кунжут турига киради.

Кунжут тупроқда 1,2-1,5 м чуқурликка кириб борувчи ўқ илдизга эга. Поясининг бўйи суғориладиган ерларда 100-150 см, лалмида 50-80 см, тўрт ёки саккиз қиррали, яшил туклар билан қопланган. Туклар нав хусусиятларига қараб зич ёки сийрак бўлиши мумкин. Пояси айрим навларида шохланувчан, шохлари юқорига қараб ўсади. Бир туп ўсимликда 4-12 шох ҳосил бўлади. Шохланмайдиган шакллари ҳам бор. Барглари бандли, қарама-қарши ёки навбатлашиб жойлашган. Пояни пастки қисмида бутун, ўртасида бўлакланган, юқоридаги барглар тор, ланцетсимон. Гули бешталик типда, барг қўлтиғида 1-3 ҳосил бўлади. Гул банди калта жойлашишига қараб бир гулли ва уч гулли шакллари фарқланади. Тожибарглари пушти, бинафша, оқ. Косача ва тожбарглари тукли. Ўзидан чангланади, аммо четдан асаларилар ёрдамида ҳам чангланиши мумкин. Меваси яшил, тукли, узунчоқ кўсакча. Кўсаги 2 ёки 4 та мева баргидан иборат, четлари ичкарига қайтиб сохта пўст ҳосил қилади. Айримларида сохта тўсиқлар яхши ривожланган бўлади. Кўсаклар чатнаб очилади. Кўсакчада тўсиқлар бўлса уруғлар тўкилмайди, тўсиқ бўлмаса тўкилади. Тўсиқли кўсакчалар ўсимлик пишгандан кейин илдизи юқорига кўтарилиб силкитилса уруғи тўкилади. Селекция йўли билан пишганда кўсаклари ёрилмайдиган навлар яратилмоқда. Кўсаклар 4-8 уяли, бўйи 4 см, эни 0,9 см. Бир туп ўсимликда 20-100 кўсак ҳосил бўлади. Битта кўсакда 70- 80 уруғ бор. Уруғи майда, тухумсимон, бўйи 2,7-4 мм, эни 1,7-1,9 мм. 1000 уруғ вазни 2-5 г. Ранги оқ, қўнғир, жигарранг, қора. Биологик хусусиятлари. Кунжут иссиқсевар ўсимлик, уруғлари 15-16 0 С ҳароратда уна бошлайди, майсалари қийғос униб чиқиши учун 18-20 0 С ҳарорат талаб қилинади. Ҳарорат 23-25 0 С бўлганда экиш-униб чиқиш даври қисқаради. Совуққа чидамсиз, майсалари 0,5-1 0 С совуқда нобуд бўлади. Ўсиш даврининг бошланишида ҳаво ҳарорати паст бўлса ўсимлик секин

ривожланади, сарғаяди, нимжон бўлади. Шунинг учун кунжут экишда энг қулай экиш муддатлари танланиш керак. Ҳаво ҳарорати –2 0 С гуллари сўлийди; -3 0 С вояга етган ўсимликлар ҳам совуқдан нобуд бўлади. Кунжутнинг ўсиши, ривожланиши учун энг оптимал ҳарорат 25-30 0 С. Ҳарорат 12-15 0 С пасайганда кунжут ўсишдан тўхтайди. Ўсув даврида 2200-2500 0 С фаол ҳарорат талаб қилинади. Ўсув даврининг бошланишида ўсимлик секин ривожланади, гуллашга 10-12 кун қолганда ўсиш тезлашади. Гуллаш даври тез ўтади. Ёруғликка талаби. Кунжут ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги. Шимолда кунжутни ўсув даври чўзилади, кўпинча пишмай қолади. Намликка талаби. Кунжут қурғокчиликка чидамли, аммо нам билан таъминланганлик ошиши билан ҳосилдорлик ҳам ошади. Намга энг талабчан даври униб чиқишдан гуллашгача. Лалмикорликда йиллак ёғингарчиликлар миқдори 350-400 мм бўлган тоғли ва тоғ олди минтақаларида кунжут яхши ҳосил беради. Тупроққа талаби. Таркибида органик моддалар кўп, унумдор, бегона ўтлардан тоза, ғовак тупроқларда яхши ўсади. Оғир лой, шўр тупроқлар кунжут учун яроқсиз. Ўсув даври - 73-150 кун. Навлар эртапишар, ўртапишар, кечпишар гуруҳларга бўлинади. Эртапишар навлар 75-78, ўрталишарлар 85-110, кечпишарлар 120-150 кунда пишиб етилади. Ўсув даври об-ҳаво, қўлланилган агротехника ва навларга, боғлиқ ҳолда ўзгаради. Навлари. Ташкентский - 122, Ўзбекистонда 1942 йилдан бошлаб ҳамма вилоятларда туманлаштирилган. Суғориладиган ерларда бўйи 150 см, суғорилмайдиган шароитда 100 см. 1000 уруғнинг вазни 3-3,5 г. Кечпишар, ўсув даври суғориладиган ерларда 136 кун, лалмикорликда 110 кун.

Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 17,3-20 ц/га. Уруғида мой миқдори 56- 61 %. Серахский - 470 , ўртапишар, ўсимлик бўйи 60-100 см. Кубанец - 55. Бўйи 100-110 см. Эртапишар. Арахис ёки ерёнғоқ – Марказий Осиё мамлакатлари, шу жумладан Ўзбекистонда кенг тарқалган қимматли мойли экин. Унинг мойи консерва, маргарин, совун саноатида, медицинада ишлатилади. Кунжарасида 45 % оқсил, 8 % ёғ сақланади. Уруғларидан турли шарқ ширинликлари, шоколадлар, ҳолвалар, консервалар, тортлар ва бошқа кондитер махсулотлари тайёрланади. Дуккаклари қовурилиб бовосита истеъмол қилинади. Уруғида 60 % ёғ, 35 % оқсил сақланади. Шунингдек, уруғида витаминлардан А, Е, К, Д сақланади. Поя ва барглари қимматли озиқа. Дуккагининг пўчоғидан изоляция материаллари тайёрлашда, ёнилғи (ўтин) сифатида фойдаланилади. Ўзбекистонда арахис деҳқон хўжаликлари, томорқаларда кўп экилади. Дунё бўйича 22 млн гектар майдонни эгаллайди. Энг кўп Ҳиндистон, Хитой, Индонезияда экилади. У Американинг тропик ҳам субтропик мамлакатларида, Африкада кенг тарқалган. Ер ёнғоқнинг ватани Жанубий Америка, у ердан Филлипинга, кейин Японияга ва Хитойга тарқалган. Европага Хитойдан келтирилган шунинг учун уни Хитой ёнғоғи деб ҳам аташган. Ўзбекистонда асосан суғориладиган ерларда экилади, ҳосилдорлиги 30-40 ц/га, Андижон нав синаш участкасида ҳосилдорлиги 61 ц/га етган.

Ботаник таърифи. Ерёнғоқ дуккакдошлар ( Fobaceae ) туркумига киради. Бу туркумга 30 тур киритилади. Улар орасида маданий ва ёввойи турлар бор. Энг кўп экиладиган тур Azachis hypogaea L . vulgazis L . маданий ерёнғоқ. Ерёнғоқ бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдиз тизими ўқ илдиз ва ён илдизлардан иборат, тупроқда 190 см чуқурликка кириб боради. Илдизларида кўп туганаклар ҳосил бўлади. Пояси тик ўсади, бўйи 80 см етади. Битта поядан 4 тадан 20 тагача ён шох ҳосил бўлади. Шохлари асосида юмалоқ, учида тўрт қиррали, тукланган. Икки хил шакли: туп ва ётиб ўсувчи шакллари бор. Туп шаклида ўсадиган ўсимликларнинг бўйи ўртача 30-40 см тик ўсади, ер бағирлаб ўсадиганлариники 20-25 см, туп диаметри 1 м етиши мумкин. Барглари жуфт патсимон, мураккаб, овал ёки тескари тухумсимон шаклда, яшил ёки тўқ яшил япроқлардан иборат. Барг банди ва япроғи тукли. Гули битта ёки икки-учтадан бўлиб барг кўлтиғида жойлашган. Ранги сариқ, тўқ сариқ. Гули ўзидан чангланади. Ёрёнғоқнинг ер усти поясидаги гуллардан бошқа, поясининг ер ости қисмида майда клейстогам гуллари бор. Бу гуллар рангсиз, очилмайди. Гул уруғлангандан кейин, кўп ўтмай, учи ўткирлашган, найча шаклидаги гинофор ўса бошлайди. Учида уруғланган тугунча бўлган гинофор ўсиб 8-9 см гача чуқурга киради. Тугунча горизонтал ҳолатда ўса бошлайди, оқаради, дуккакка айланади. Тупроққа тегмай қолган гинофор қурийди, мева ҳосил қилмайди. Меваси - пилласимон ёки цилиндрсимон дуккак, бир неча жойи бугилган узунлиги 2-6 см. Ранги сомонсимон, юзаси турсимон. Пўчоғи дуккак вазнининг 25-40 % ташкил қилади. Туп шаклидаги ўсимликда дуккакги илдиз атрофида гуж бўлиб жойлашади, ер бағирлаб ўсадиган шаклида тарқалиб жойлашади. Дуккакларни 1000 донасининг вазни 500-1900 г. Дуккаклар чатнамайди. Уруғи юмалоқ, овал, чўзинчоқ, бўйи 1-2 см, оч

пушти, оч қизил, кул ранг, 1000 донасининг вазни 200-1200 г. Ўртача 400-500 г. Биологияси. Ерёнғоқ – иссиқсевар ўсимлик. Уруғлари 12 0 С ҳароратда кўкариб бошлайди. Майсалари –1 0 С совуқда, вояга етгани 2 0 С нобуд бўлади. Ўсимликнинг ривожланиши учун энг мақбул ҳарорат 25-28 0 С. Ҳарорат 12 0 С пасайса мевалар ҳосил бўлмайди. Янги ковланган дуккакларининг уруғги –З 0 С унувчанлигини йўқотади. Ерёнғоқ намсевар, иссиқсевар қисқа кун ўсимлиги. Намга энг талабчан даври гуллашни бошланишидан мевалар ҳосил бўлишининг охиригача. Бу даврда намликни етишмаслиги гуллаш ва мева ҳосил бўлишини тўхташига олиб келади, ҳосил кескин пасаяди. Экишдан гуллашгача ерёнғоқни намга талабчанлиги паст, қурғоқчиликка ҳам чидай олади. Дуккакларни пишиши билан сувга бўлган талаби камаяди. Ўсув даври охирида ортиқча намлик ўсув даврини узайтиради, пишишни кечиктиради. Ўзбекистонда ерёнғоқ унумдор, ғовак, яхши ишлов берилган, бегона ўтлар босмайдиган ерларга жойлаштиради. Оғир, шўрхок ва ботқоқ тупроқлар ерёнғоқ учун яроқсиз. Механик таркиби енгил тупроқларда яхши ўсади, юқори ҳосил тўплайди. Ўсиш даври навлар, агротехникага боғлиқ ҳолда 120-160 кун. Навлари. Ташкентский 112, туп шаклида ўсади, дуккаклари йирик, эртапишар, серҳосил. Презуван 4612, Желуд. 1998 йилдан Қибрай-4 нави Давлат реестрига киритилган. Мойли зиғир муҳим техникавий экинлардан бири – поясидан тола, уруғидан қимматбаҳо мой олинади. Уруғи таркибида 30-47,8 % мой бор. Зиғир мойи техникада, лак, бўёқлар тайёрлашда, ленолеум, клёнка, ёмғир ўтмайдиган материаллар, шарлар ишлаб чиқаришда ишлатилади.

Кунжараси таркибида 33,3 % оқсил ва бошқа тўйимли моддалар сақлайди. 100 кг кунжарасида 186 о.б. бор. Тўйимлиги юқори. Пишиб етилмаган уруғлар таркибида заҳарли синил кислотаси бор. Бундай кунжараларни молларга қиздириб (димлаб) бериш керак. Зиғир пояларидан сифатли коғоз тайёрланади, тола олинади. Сершох поялардан сифатсиз тола олинади. Поясидан толанинг чиқиши 10-13 %. Калта толалардан арқон, тизимга ва дағал материаллар тайёрланади. Зиғир поялари иссиқ сакловчи восита сифатида фойдаланилиши мумкин. Зиғир тўпони яхши озиқа. Мойли зиғир Ўзбекистон, Украина, Тожикистон ва Россиянинг айрим вилоятларида экилади. Аммо мойли зиғир толали зиғирга нисбатан кам экилади. Мойли зиғир ҳосилдорлиги тупроқ иқлим шароитларига кўра турлича. Ўзбекистоннинг лалмикор майдонларида уруғ ҳосили 4-5 ц/га, шартли суғориладиган ерларда 16-20 ц/га. Бу экин жуда қадим замонлардан буён Марказий Осиёда етиштирила бошлаган (гўзадан ҳам олдин). Ватани Ўрта денгиз ва Осиё. Дунёнинг ҳамма жойида учрайди, сифатли тола ва мой олинади. Ботаник таърифи. Linaceae L . Оиласига мансуб бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдиз ўқ илдиз 1-1,5 м чукурликка кириб боради. Кунгабоқар ва махсарга нисбатан илдизлари кучсиз ривожланган, кўплаб ён шохлар ҳосил қилади. Зиғир илдизлари тупроқдан озиқа моддаларни секин ўзлаштиради. Поясининг узунлиги лалмида 20-60 см, шартли суғориладиган ерларда 60-70 см. Поялари ингичка, шохланиши нав хусусиятларига боғлиқ. Ён шохлари кўпинча 4-8 бўлади. Поя пўстларининг тагида луб толалар бор. Толанинг узунлиги зигирпоясининг бўйича, ён шохларининг кўп ёки камлигига боғлиқ бўлади.

Ён шох бўлган жойда толалар узилади. Сифатли тола баланд бўйли толали зиғирдан олинади. Барглари майда, банди йўқ, ингичка, ланцетсимон шаклда. Гуллари кўк, ҳаворанг, бинафша рангда, бешта тожбарглари бор. Чиройли, тупгули шингил, меваси беш уяли, думалок, кусакча. Бир тупида 40-60 кўсакча булади. Кўсакчалар пишганда тўкилиб кетмайди. Пишгандан кейин узоқ вақт давомида йиғиштирилмаса шохлари синади. Уруғлари майда тухумсимон, ясси, учи оз букилган, ялтироқ, жигарранг, баъзан оч қўнғир тусада. 1000 донасини вазни 3-8 г, таркибида мой миқдори 32-47 %, яхшиланган навларда 47-50 %. Зиғир гуллари ўзидан ва четдан чангланади. Ҳаво қуруқ бўлса четдан, нам етарли бўлса ўзидан чангланади. Биологик хусусиятлари. Мойли зиғир иссикликка талабчан эмас. Уруғлари 5 0 С уна бошлайди. Униб чиққандан гуллагунча ҳавонинг ҳарорати ўртача 15-17 0 С, пишиш даврида 19-20 0 С талаб қилади. Ёш майсалар –6 0 С совуққа чидайди. 1600-1800 0 С фаол ҳарорат талаб қилинади. Ўсув даврининг охирида зиғир иссиқликка талабчан бўлади. Бу даврда ҳароратнинг етишмаслиги ҳосилни камайишга олиб келади. Униб чиқишда ҳаво ҳарорати паст бўлса униб чиқиши камаяди. Мойли зиғирнинг ўсув даври толали зиғирникига нисбатан қисқа. Узун кунли ўсимлик. Ёруққа талабчан. Серқуёш, ёруғ кунларда уруғ таркибида мой ва оқсил миқдори кўп бўлади. Шимолий минтақаларда навлар кечпишар бўлади. Ривожланишнинг турли фазаларида ташқи омилларга талаб ҳам турлича бўлади. Мойли зиғир курғоқчиликка чидамли ҳамда намга талабчан. Илдизларда толали зиғирникига нисбатан чуқур кириб боради.

Тупроққа талабчан. Соз, зич, тошлоқ, шўр, оғир тупроқларда ҳосили пасайиб кетади. Лалми минтақада оч бўз, тўқ бўз, тоғли минтақада чимли бўз тупроқлар мойли зиғир ўстириш учун қулай бўлади. Зиғир экилган далалар ўтлардан тоза бўлиши лозим. У секин ривожлангани учун бегона ўтлар қисиб қуяди. Зиғир ғунчалаш бошлагунча тез ўсади. Гуллаш даврига келиб бўйи 60-70 см етади. Ўсимлик майсалари яшил, пояси тик туради, гуллари кўк. Уруғи эртапишар. Ўсув даври 72-77 кун. Навлари. Воронежский – 1308. Бўйи 38-77 см, кўсакча узунлиги ўртача, уруғи қўнғир рангда, 1000 уруг вазни 7,1 г, мой миқдори 37-46 %, ўртапишар, қурғоқчиликка чидамли, замбуруғ билан кам касалланади. Бухарский-32. Ўзбекистон "Ғалла" ИИЧБ. Бўйи 25-55 см. Кўсакчалари майда, 1000 уруғи вазни 5,2 г, мой миқдори 39-44 %. Ўртапишар, ҳосилдор Ўзбекистоннинг лалми минтақасида экишга мўлжалланган. Крупносемянный-3. Кубан Т. С. Бўйи 40-80 см, кўсакчалари ўртача, 1000 уруғи вазни 8,7 г, 39-46 % мой бор. Бахмальский-1 нави 1986 йилдан Давлат реестрига киритилган. МАХСАР - Марказий Осиёда кенг тарқалган мойли экин. У қурғоқчиликка чидамли. Махсар мойи бевосита озиқ-овқатга ишлатилади ҳамда маргарин тайёрлашда фойдаланилади. Уруғида 25-32 % ярим қурийдиган, оч-сариқ мой олинади. Сифатига кўра кунгабоқар мойидан қолишмайди. Махсар писталарини қайта ишлаш натижасида ҳосил бўлган кунжарасининг мазаси аччиқроқ, аммо кам миқдорда қорамолларга берса бўлади. Унинг 100 кг кунжарасида 55 о.б., 7-8 % ёғ сақланади. Унидан ўғит сифатида ҳам фойдаланиш мумкин. Махсар уруғлари паррандалар учун яхши озиқа.

Ҳиндистон, Афғонистон, Марказий Осиёда, Кавказ ортида махсар мойли экин сифатида қадимдан маълум. Унинг тожбаргларидан бўёвчи модда картамин олинган. Тожбарглари паловга ранг берувчи сифатида ишлатилади. Ўзбекистонда кейинги йилларда махсар экиладиган майдонлар бир неча баробар ошди. Ҳозирда Ўзбекистоннинг лалмикор ерларида 15-20 минг га майдонга экилади. У қурғоқчиликка чидамли бўлгани учун яшил массаси, озиқа учун ҳам ўстирилади. Уруғини ўртача ҳосилдорлиги 10-12 ц/га, суғориладиган ерларда 19-22 ц/га. Ботаник таърифи. Махсар астродошлар Astezaceae оиласига, Cazthamus L . авлодига киради. Унинг 19 тури маълум, шулардан фақат битта тур C . tinctozius L . маданий. Маданий махсар бақувват ривожланган, тармоқланган, ерга 2 м ва ундан ортиқ чуқурликка кириб борувчи ўқ илдиз тизимига эга. Пояси тик ўсади, дағал, оқ рангда, жуда кўп шохлайди, бўйи 40-90 см. Пояси пастдан бошлаб учигача ёки юқори қисмидан шохлайди. Барглари – бандсиз, туксиз, қалин, ланцетсимон, ланценсимон-овал, эллипссимон, чети тишли ёки текис қиррали, тиконли ёки тиконсиз. Пояси ва ён шохларининг учидаги барглар майдалашиб, тўпгулни ташқи барг ўрамасига айланади. Тўпгули – саватча, диаметри 1,5-3 см. Битта ўсимликда 5 тадан 50 тагача саватча ҳосил бўлади. Саватчалар тиконли ёки тиконсиз. Кўп гулли, кўп уруғли, битта саватчада 30-70 писта бўлади. Соватча ўрама барглар билан ўралиб туради, шунинг учун писталар етилганда саватчадан тўкилиб кетмайди. Гуллари – икки жинсли, беш бўлакли найсимон гултож ҳосил қилади, зарғалдоқ ёки сариқ, гоҳо қизил ва оқ бўлади. Чангчиси бешта, тугунчаси бир уяли, узун устунчаси билан тумшуқчаси бор. Четдан чангланади.

Меваси – оқ, туксиз, ялтироқ, тўрт қиррали – овал, асосига торайиб борадиган пистача. Пистачанинг пўчоғи қаттиқ, қалқонли, қалин, писта вазнининг 50-60 % ташкил қилади. 1000 пистача вазни 40-50 г. Биологик хусусиятлари. Махсар иссиқсевар. Қурғоқчиликка чидамли, ёзи қуруқ, қиши совуқ континентал иқлим шароитига мослашган ўсимлик. У гуллаш ва пишиш фазасида иссиқликка жуда талабчан бўлади. Майсалари 5-6 0 С совуққа бардош беради. Махсар Ўзбекистон шароитида кузда экилганда майсалари яхши қишлаб чиқади. Кузда экилган махсар баҳорда экилганига нисбатан юқори ҳосил беради. Гуллаш даври сернам, булутли об-ҳаво кузатилса гуллар ёмон чангланади, пистачалар кам ҳосил бўлади, саватчан чириб бошлайди. Махсар тупроққа талабчан эмас. У лалмикорликда, суғориладиган минтақадаги бўз, ўтлоқ, ўтлоқ-бўз тупроқларда ўсади. Шўрга чидамлиги туфайли шўр тупроқларда ҳам ўса олади. Унумдорлиги юқори, нам билан таъминланган тупроқларда юқори ҳосил беради. Навлари. Махсарнинг Милютин-114 нави Ўзбекистон «Ғалла» ИИЧ бирлашмасида яратилган. Тиконсиз, бўйи 60-70 см, 4-5 та биринчи тартиб шохлари бор. Саватчасининг диаметри 3,0-3,5 см, битта ўсимликда 6-8 саватча бўлади. Гули зарғалдоқ–қизил, сўлиганда қизаради. 1000 пистача вазни 34-50 г. Ўсув даври 95-120 кун, пўчоғини чиқиши 41 %, таркибида 32 % мой бор. Уруғ ва кўк масса ҳосили юқори. Самарқанд, Жиззах, Сирдарё, Тошкент ва бошқа вилоятларда лалмикорликда экиш учун давлат реестридан ўтказилган.

Похожие

Мойли экинлар. Кунгабоқар экини

Мойли экинлар аҳамияти. Кунгабоқар етиштириш технологияси

Мойли экинлар тавсифи ва кунгабақор етиштириш технологиясиМойли экинлар тавсифи ва кунгабақор етиштириш технологияси

Мойли экинлар тавсифи ва кунгабақор етиштириш технологиясиМойли экинлар тавсифи ва кунгабақор етиштириш технологияси

Силосбоп экинлар