Мева экинлари классификацияси. Тур ва навлари билан танишиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Мева экинлари классификацияси. Тур ва навлари билан танишиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Мева экинлари классификацияси. Тур ва навлари билан танишиш Режа: 1. Мевачиликнинг ҳалқ хўжалигидаги аҳамияти. 2. Ўзбекистон мевачилигининг тарихи, ҳозирги аҳволи ва ривожланиш истиқболлари. 3. Мева экинларининг гуруҳланиши. 4. Мевачиликнинг биологик асослари.

Таянч иборалар : Мевачилик боғдорчиликнинг бир соҳаси, уруғлар, донаклилар, субтропик мева экинлари, цитрус мева экинлари, ёнғоқ мевалилар, резавор мевалилар, крижоник, смородина, малина, грейфут. 1. Мевачилик қишлоқ хўжалигининг мураккаб ва кўп қиррали соҳаси. Мева дарахтлари турли тупроқ-иқлим ва агротехника шарои тида ўстирилиб, уларнинг ҳосили ҳар хил мақсадларда янгилигича, қуритилган ҳамда қайта ишланган ҳолларда фойдаланилади. Мевачилик – қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш тармоғи сифатида асосий вазифаси аҳолини ҳўл мева, саноатни хом-ашё билан таъмин лашдан иборат. Фан сифатида унинг предмети – мева, резавор-мева экинларининг тузилиши, ўсиш, кўпайиш ва ҳосил бериш қонуниятларини, ташқи муҳит омилларига муносабати ва биология сини ўрганиш юқори, сифатли ҳамда муттасил ҳосил олиш назарий асослари ва амалий усулларини ишлаб чиқаришдан иборат. Мевачи лик ва боғдорчилик тушунчалари бир-бирига ўхшатилади. Аслида боғдорчилик кенг маънодаги тушунча бўлиб, мевачилик, цитрусчилик, резавор-мевачилик, узумчилик, манзарали боғдорчилик кабиларни ўз ичига олади. Мевалар таркибида одам организми учун зарур бўлган шакар, ор ганик кислоталар, оқсиллар, мойлар, ошловчи, пектин, хушбўй модда лар, коллоидлар, минерал тузлар, ферментлар, витаминлар манбаидир. Мевалар овқат ҳазм бўлишига ёрдам беради, шифобахш хусуси ятга эга, организм кучини сақлайди ва мустаҳкамлайди. Қуритилиб қоқи, туршаклар, майизлар, қайта ишланиб эса консерва, муроббо, вино, шарбатлар тайёрланади. Шунинг учун аҳоли жон бошига йил давомида 115-120 кг мева- узум (25 кг) ишлаб чиқарилиши тавсия этилган. Лекин ҳозирги вақтда 98 кг (15 кг узум) ишлаб чиқарилмоқда. Бу кўрсаткич АҚШда – 120 кг, Францияда – 160 кг ни ташкил этади.

Боғлар ёғочсозлик, эрозияга қарши курашда, шамол тўсишда, ҳавони тозалашда, нам тўплашда, шаҳарларни кўкаламлаштиришда кенг фойдаланилади. Шунинг учун боғдорчилик - қишлоқ хўжалик поэзияси деб халқимиз бежиз айтишмайди. Бугунги кунда Ўзбекистонда 220 минг гектар боғлар бўлиб, ҳосилдорлиги 40-50 ц/га. Боғлар таркиби Ўзбекистонда 85 % майдон уруғли, 10 % данакли мева дарахтлари, 5 % ёнғоқмевали ва субтропик ўсимликлар билан банд. Дунё бўйича боғ ва токзорлар 60 млн га. Шундаги мевали боғлар 17 млн (3,5 млн олмазор), 11 млн токзорлар, 7 млн – зайтунзор, 1,5 млн – цитрус экинлар ташкил этади. Ўзбекистонда боғдорчиликнинг ривожланишида Бутунроссия боғдорчилик жамиятининг 1885 йил Тошкентда очилган филиали муҳим роль ўйнади. Бу филиал 1895 йилда Туркистон қишлоқ хўжалиги жамиятига айлантирилган. Унда машҳур олим, фан арбоби, академик Р. Р. Шредер жамият раиси сифатида катта ишларни амалга оширди. Кейинчалик у киши номидаги боғдорчилик, узумчилик ва виночилик ИТИ, ИИЧ бирлашмаси вужудга келди. 2. Ўзбекистонда мевачилик ҳар қайси зонанинг тупроқ ва иқлим шароитига қараб ҳар хил ривожланган. Масалан, Тошкент вилоятида уруғли мева дарахтлари экилган боғлар, Фарғона водийсида эса ажойиб қуруқ мева тайёрлайдиган ўрикзорлар ҳ, Фарғона ва Сурхондарё вилоятларида субтропик экинлар – анор, анжир, хурмо ва Хитой хурмоси кўп тарқалган. Мева экинлари ҳақидаги дастлабки маълумотлар эрамизгача бўлган V асрда учрайди. Мевачилик ва унинг маҳсулотлари янги эранинг Х асридан бошлаб товар ҳарактерига эга бўлган. Чунки ана шу вақтдан бошлаб қўшни мамлакатлар билан мева ва мева маҳсулотлари савдоси ўрнатилган. XIX асрга келиб, мевачилик қишлоқ хўжалигининг бошқа тармоқлари орасида салмоқли ўринни эгаллайди. Деҳқон – боғбонларнинг ҳалқ селекцияси асосидаги кўп асрлик меҳнати туфайли Ўрта Осиёда ўрик, бодом, ёнғоқ, шафтоли, анор, тутнинг энг яхши

сифатли хилма-хил маҳаллий навлари чиқарилди. Уларнинг сифатлилиги жиҳатидан дунё коллекциясида ягона ҳисобланади. Темир йўллар қурилиши ва республикамизнинг бошқа давлатлар билан алоқани кучайтириши ҳисобига боғдорчилик, асосан саноат аҳамиятига эга бўлган боғдорчилик хўжаликлари тез суръатлар билан ривожлана бошлади. Россия ва айрим Европа давлатларига ҳўл мева юбориш учун кенг имкониятлар очилди. Маҳаллий соҳибкорлар Тошкент воҳасида боғлар ташкил қилиб, олма ва нокнинг Қрим, Франция, Тироль ҳамда Америка навларини келтирилиб эка бошладилар. Бу четдан келтирилган навлар ҳам яхши ўсиб махзали мева бера бошладилар. Бутунроссия боғдорчилик жамиятининг 1885 йилда Тошкентда очилган филиали (бу филиал 1895 йилда Туркистон қишлоқ хўжалик жамиятига айлантирилган) боғдорчиликни ривожлантиришда муҳим рол ўйнади. Ўзбекистоннинг машҳур арбоби, академик Р.Р.Шредер бу жамиятга узоқ йиллар раислик қилган. 1917 йилда Ўзбекистон ҳудудида қарйиб 22 минг гектар боғ бўлган. Бундан кейинги даврда боғдорчилик жадал суръатлар билан тоғли зоналарга ҳам тарқала бошлади. Ҳозир Ўзбекистонда мева ва резавор меваларнинг 20 хили кенг тарқалган. Келгусида мева етиштиришнинг Ўзбекистонда 2-2,5 млн. тоннага етказиш масаласи қўйилган. Ўзбекистонда мева ҳосилдорлиги гектаридан 100–140 ц, узум ҳосилдорлигини 130 ц га етиштириш имкониятлари мавжуд. Афсуски, ҳозирги кунда бу соҳада эътиборнинг камлиги, технология жараёнларининг бузилиши оқибатида ўта паст ҳосил олаётган боғлардан 35-42 ц, токзорлардан 60-70 ц ҳосил олаётган хўжаликлар кам эмас. Уларда соҳанинг молиявий аҳволи ҳам паст. Ҳозир ишлаб чиқаришда эришилган кўп йиллик натижа ва илғор тажрибаларга таянган ҳолда боғ ва токзорлардан мунтазам юқори ҳамда сифатли ҳосил олиш йўллари баён этилган. Мева экинлари эрамизгача бўлган даврлардан маданийлаштирилиб келинган. Масалан: зайтун, анжир, олма, нок ва шафтоли 4 минг йилдан бери, гилос, олча ва

лимон сингари экинлар 2 минг йилдан бери маданийлаштирилган. Мева экинларининг ёввойи турлари инсоният таъсири натижасида маданийлаштирилган. Мева экинлари барвақт ҳосилга кириши, серҳосиллиги, меваларининг йириклиги, ширинлиги, тўйимлилигига, яхши сақланиши, ташишга чидамлилиги ҳамда янгилигига ва қайта ишланган ҳолда фойдаланишга қулайлиги билан ёввойи мева дарахтларига, Хитой эса субтропик экинларга бойдир. Ўрта Осиёда ёввойи мева дарахтлари асосан тоғли районларда, ўрмонзорларда ва дарё соҳилларида ўсади. Бу ерларда мева дарахтлари ва буталарининг 108 га яқин тури учрайди. Ёввойи ҳолда ўсадиган олманинг 3 тури, нокнинг 8, олхўрининг 2, беҳининг 1, олчанинг 11, бодомнинг 10, рябина (четан)нинг 3, анжирнинг 2, анорнинг 1, ёнғоқнинг 2, ўрикнинг 1, дўлананинг 13, жийданинг 1, қизил 6 ва ҳакоза турлар учрайди. 3. Ҳозирги вақтда мева дарахтлари ва резавор меваларнинг 73 тури маданийлаштирилган бўлиб, булардан 25 таси кенг экиб, ўстирилмоқда. Мева ва резавор мева экинларини И.И.Вавилов (1935 й) ва П.М.Жуковский (1971 й) томонидан 12 та келиб чиқиш маркази аниқланган: 1. Хитой – Япон маркази – олма, ўрик, нок, олча, олхўри, шафтоли, бодом, хурмо, ёнғоқ. 2. Ўрта Осиё маркази – олма, нок, олча, олхўри, бодом, писта, ёнғоқ. 3. Олд Осиё маркази - олма, нок, гилос, олхўри, олча, беҳи, анор. 4. Европа – Сибирь маркази- олма, нок, олча, гилос, ёнғоқ, смородина. 5. Жанубий Америка маркази – земляника, қовун дарахти, фейкуа, Бразиля ёнғоғи. 6. Шимолий Америка маркази – олхўри, олча, смородина, крежоник, земляника, Калейфор ёнғоғи. 7. Ўрта ер денгизи соҳиллари – зайтун, лавр благороди. 8. Африка маркази – кофе, финик палъмаси, палъма масличная. 9. Индонезия, Ҳиндистон маркази – нон дарахти, банан.

10. Австралия маркази – Австралия ёнғоғи, эфлолинт, эктинидия (китайский), унаби. 11. Ҳиндистон маркази – қанд ва какос палъмаси, манъго, цитрус экинлари (айримлари). 12. Марказий Америка маркази – шоколад дарахти, авокадо, пекин. Экиладиган мева, резавор-мева экин турлари морфоло гик белгилари, биологик хусусиятларига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Уруғли мева экинлари (олма, нок, беҳи, дўлана) 2. Данакли мева экинлари (ўрик, шафтоли, олхўри, олча, гилос) 3. Резавор-мева экинлари (қулупнай, малина, смородина, крижов ник) 4. Ёнғоқ мева экинлари (ёнғоқ, пекан, бодом, писта) 5. Субтропик мева экинлари (анор, анжир, хурмо, чилонжийда, тут, зайтун) 6. Цитрус мева экинлари (лимон, мандарин, апельсин, грейпфрут) 7. Ҳар хил тропик экинлар (банан, ананас). Мева, резавор-мева экинлари ер устки қисмининг тузилиши, ҳосил бериши, узоқ яшаши ва бошқа белгиларига кўра – дарахт, бута (крижовник, смородина), чала бута (малина) ва кўп йиллик ўт ўсимликларига (қулупнай, клюква, землянике) бўлинади. 4. Мева экинлари ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлиги кўп жиҳатдан ташқи муҳит омилларига боғлиқ бўлади. Айниқса тупроқ ва иқлим омиллари мева экинларини ўсишига ва ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Бу талаб ўсимлик ёшининг ҳар хил даврларида (ёш, қари) ўсиш ва тиним фазаларида йил давомида турли хил бўлади. Ўсимликларни ўтқазиш ҳамда уларни парвариш қилишнинг агротехникаси тадбирлари йўли билан ноқулай шароитларни юмшатиш ёки йўқ қилиш ҳамда уларнинг ўсиш ва ҳосил бериши учун оптимал шароит яратиш мумкин. Ёруғлик – углеродни ассимиляция қилиш процесси – фотосинтезнинг асосий омили ҳисобланади. У ўсимлик органларининг ўсиши ва ҳосил

бўлишига ёрдам беради, транспирациясига, ўсувчи органларнинг йўналишига ва бошқаларга таъсир кўрсатади. Ёруғликнинг ўзгариши билан ўсимлик, тупроқ ва ҳавонинг ҳарорати, намлик, тупроқнинг кимёвий таркиби ҳамда микробиологик муҳит ўзгаради. Мева экинлари ёруғликка бўлган талаблари жиҳитидан ёруғсевар, сояга чидамли ва сояпарвар ўсимликлар фарқ қилинади. Ёруғсевар ўсимликларда ёруғлик етишмаса новдаларнинг заифлашуви (нимжон ўсиши) кузатилади. Сояда ўсган дарахтларнинг поя ва баргларидаги механик тўқималар кам ривожланади. Ёруғлик ҳаддан ташқари кучли бўлса, шох-шабба тепага қараб кам ўсади, склет шохлар атрофга қараб кучли ривожланиб, ер бағирлаб ўсади. Ёруғлик бир томондан тушса, шохлар ёруғлик тушиб турган томонга эгилиб ўсади, шох-шабба бир томонлама ривожланади ҳамда ёруғлик тушган томонда ёғочликнинг йиллик қавати кенгроқ бўлади. Ёруғликка бўлган талабига кўра асосий мева дарахтлар турларини қуйидаги тартибда жойлаштириш мумкин: писта, чилон жийда, анжир, зайтун, анор, хурмо, шафтоли, ўрик, бодом, гилос, ёнғоқ, нок, олма, резавор мевалар. Иссиқлик энергия фактори сифатида транспирация, фотосинтез, фенофазаларнинг ва узунлигига таъсир кўрсатади. Иссиқлик етишмаса ўсув даврида фотосинтез сусаяди, ўсишдан қолади, қишга тайёргарлиги ёмонлашади, мевасининг сифати ёмонлашади, меваларнинг шира йиғиши ва пишиб етилиши чўзилади, керакли рангга эга бўлмайди. Ўсимликларнинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун узоқ совуқ бўлмайдиган маълум даврни талаб қилибгина қолмай, балки ўсув даврида ҳароратнинг керакли ритмда бўлишини ҳам талаб этади. Ўсув даврининг турли фенофазаларида бир ўсимликнинг ўзи иссиқликнинг ҳар хил миқдорда бўлишини талаб қилади. Энг асосий мева ва резавор мева ўсимликлари иссиққа бўлагн талабига кўра қуйидаги тартибда жойлашади: смородина, крижовник, малина,

қулупнай, олча, олма, нок, олхўри, гилос, ёнғоқ, беҳи, шафтоли, бодом, хурмо, анор, анжир, чилонжийда, писта, цитрус ўсимликлар, зайтун. Намлик мева экинлари ҳаётида муҳим аҳамиятга эга. Чунки ўсимлик барглари, шохлари, илдизлари, мевалари 72-86 % ни сув ташкил этади. Сув таъсирида бир қатор мураккаб биокимёвий, физиологик жараёнлар, минерал ҳамда органик моддаларнинг бир шаклдан иккинчи шаклга ўтиши фотосинтез, ўсиш жараёни интенсивлиги рўй беради. Сув тўқималарини тургор ҳолатда ушлайди. Ўзбекистонда деярли барча мева ўсимликлар (зайтун ва пистадан ташқари) намсевар ҳисобланади. Олма, нок намсевар, беҳи, ўрик қурғоқчиликка чидамли, шафтоли намталаб, олхўри талабчан, гилос, ёнғоқ, бодом, анжир, анор, чилонжийда қурғоқчиликка чидамли, резавор мевалар намсевар. Мева ўсимликлари илдиз системасининг ўсиши ва тупроққа жойлашиш характери, тупроқ типи, кучи ва унумдорлигига боғлиқ. Мева ўсимликларининг илдизлари анчагина қуруқликка кириб боради, шунинг учун тупроқнинг юқори қатламларигина эмас балки она жинс қатламининг ҳам таъсир кўрсатишини ҳисобга олиш керак. Тупроқ эритмаси реакциясига нисбатан мева дарахтлар 3 гуруҳга бўлинади. Резавор мевалар учун нордон ва бироз нордон тупроқлар (рН 4,6- 5,7), цитрус мевалар учун нейтрал тупроқлар (рН 6,0-7,0), данакли мевалар айниқса ўрик, уруғмевалилардан беҳи учун кам ишқорли тупроқлар яхши ҳисобланади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Данакли мева экинлари селекцияси

Уругли мева экинлари селекцияси

Резавор мева экинлари селекцияси

Мева экинларини кўпайтириш усуллари. Мева экинлари кўчатини етиштириш ва экишга тайёрлаш

Помология фаннинг объекти, максади ва вазифалари