Аралаш ва кушиб экилган экинзордаги усимликларнинг мутоносиблиги - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Аралаш ва кушиб экилган экинзордаги усимликларнинг мутоносиблиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Аралаш ва қўшиб экилган экинзордаги Ўсимликларнинг мутоносиблиги Режа: 1. Экинзордаги ўсимликларнинг мутоносиблиги, рақобати. Аллеллопатик тупроқнинг чарчаши. 2. Бегона утларнинг аллелопатик таъсири. Ассоциацияли рақобати. 3. Бир турдаги экинзорнинг афзаллиги ва камчиликлари. 4. Аралаш ва қушиб экилган экинзорлар. 5. Компонетларни танлаш принциплари. Экстенсив ва интенсив ўсимликшуносликни юритишда қушиб экилган экинзорлар урни.

Инсон фаолияити натижасида ўзгартирилмаган табиий фитосенозлар ҳамиша кўп турдаги ўсимликлардан иборат. Фитосенозда турлар таркибининг шаклланишида ҳал қилувчи омилларни турлар ўртасидаги рақобат, бир турнинг бошқа турга боғлиқлиги, комплементар турларнинг мавжудлиги ташкил қилади. Табиий, барқарор ўсимликлар жамоиси – бу турларнинг «тўйинган» комбинацияси бўлиб улар бир-бири ва муҳит билан экологик мувозанатда бўлади. Рақобат жамоадаги ўсаётган ўсимликларнинг бир-бирига ёруғлик, озиқа моддалар, намлик ва бошқа омиллар учун курашида бири бошқасини ўсиши, ривожланишига тўсқинлик қилишидир. Шунинг учун алоҳида ўсган ўсимлик яхши ривожланади, махсулдорлиги юқори бўлади. Авсриялик ўсимликлар физиологияси бўйича олим Ганс Молш ўсимликлар вегетатция давомида тупроққа, ҳавога алоҳида кимёвий моддалар ажратишини ва бу моддаларнинг жуда оз миқдори ҳам қўшни ўсимликларга салбий таъсир қилишига эътибор берди. Ўсимликларнинг бир- бирига бундай биокимёвий таъсири Г. Молш аллелопатия деб номлади. (юнонча «аллело» - ўзаро ва «пати» - таъсир.) Ўсимликшуносликда маданий ўсимликлар жамоасида аллелопатиянинг содир бўлиши экинларни ўстириш технологиясини ишлаб чиқишда муҳим аҳамиятга эга. Ўсимликларда аллелопатиянинг содир бўлиши бир неча йўналишларда кузатилади ва ўрганилади. Тупроқни чарчаш аллелопатиясида ўсимликлар ажратган биологик фаол моддаларнинг бошқа ўсимликларга салбий таъсир натижасида ҳосилнинг пасайиши кузатилади. Турли ўсимликларда бу хол турлича содир бўлади. Кўпги ҳолларда аллелопатия бир экин сурункасига бир майдонга экилганда кузатилади. Буғдой муттасил бир майдонга экилганда ўзи ажратган фенол бирикмалардан, кўп йил беда экилганда сапоненларнинг тўпланиши натижасида ўсимлик ўсиши, ривожланиши секинлашиши ва ҳосилни камайтириши кузатилади. Аллелопатик таъсир ўсимлик ажратадиган ҳаракатчан, ўсимликкка

осон кирадиган кимёвий бирикмаларни ҳосил бўлиши натижасда юзага келади. Экинларда аллелопатик фаоллик айрим бегона ўтларни ривожланишига салбий таъсир кўрсатади ва бу хусусият маълум маънода фойдали. Боқа томондан аллеопатик фаол ўсимликлар ёнма-ён экилганда, бир-бирига садбий таъсир кўрсатади, экинзор сийраклашади. Арпа гармин алколоидини ажратиб бегона ўтларни ўсишини тормозлайди. Шундай хусусият жавдар, маржумак, наша ўсимликларида ҳам кузатилади ва улар ҳам бегона ўтларни ўсишини тормозлайди. Тупроқ чарчаши маакажўхори, шоли, картошка, тамаки, узумда деярли кузатилмайди. Сув, ўғитлар билан яхши таминланиб, касалликлар, зараркунандалар, бегона ўтларга қарши кураш ўз вақтида ўтказилса бу экинларни бир майдонга кўп йил ўстириб юқори ҳосил олиш мумкин. Қанд лавлаги, кўк нўхат, себарга, зиғир, беда, буғдой бир майдонда кўп йил ўстирилса тупроқ чарчаши кузатилади. Шунинг учун алмашлаб экишда бу экинлар 3...6 йилдан кейин шу пайкалга қайтарилиши мумкин. Бегона ўтларнинг аллепатик таъсири. Бегона ўтларнинг зарар келтириши улар томонидан ажратилган биологик фаол моддаларнинг маданий ўсимликларга салбий таъсири билан боғлиқ. Ўрмалаб ўсувчи буғдойиқ, оқ шўра сингари бегона ўтларнинг маккажўхорига аллепатик тавузкорлиги аниқланган. Салат, карам, африка тариғи экинларига дихентихум бегона ўти ажратган экссудатлар кучли салбий таъсир қилиши кузатилган. Бу жиҳатдан айниқса отқулоқ фаол ҳисобланади. Унинг ёнида ўсаётган 80 % турдаги ўсимликларнинг қуруқ модда тўпланиши кескин камаяди. Ачамбити, ялтирбош сингари ўсимликлар отқулоқ ёнида учрамайди. Салат хантали, сильдерий салати, редис яқинида куба карами жуда ёмон ўсади. Унинг массаси 10 баробар камаяди, ҳосил сифати ёмонлашади. Пиёз картошка ораларига экилганда уни фитофтора касаллигидан сақлайди, карам узумни ўсишини тормозлайди. Ассоциацияли рақобат. Рақобат тур ичида, турлараро бўлиб,

ўсимликлар ҳаётида, ценозларни ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Тур ичидаги рақобат натижасида шу турнинг кучсиз индивидлари нобуд бўлиб, кучли, яшаш шароитига мослашганлари сақланиб қолади. Турлар рақобатида кучсиз турлар фитоценоздан сиқиб чиқарилади. Табиатда ташқи муҳит омиллари доимий равишда ўзгариб туради, шунинг учун бир турни боқа турни сиқиб чиқариши учун катта устунлик талаб қилинади. Шунинг учун одатда аралаш популяциялар пайдо бўлиб, унда турлар рақобатбардошлик қувватига қараб ўрин олдаи. Табиатда фитоценозлар кўп турлардан иборат. Қимматбаҳо хўжалик хусусиятларига эга ўсимликлар (буғдой, ғўза, вика) билан биргаликда зарарли ва ҳатта заҳарли ўсимликлар ҳам ўсади. Бир турдаги экинзорнинг афзаллиги ва камчиликлари. Деҳқончиликнинг юзага келиши билан одамлар ўзлари учун зарур, фойдали ўсимликларни уруғларини йиғиб, уларни алоҳида соф ҳолда экишни бошлашган. Экинзорни бегона ўтлар ва бошқа ўсимликлардан тозалаб, бошқа турдаги ўсимликларни фойдали ўсимликлар билан рақобат қилишига йўл қўйишмаган ва юқори ва мўл ҳосил етиштиришган. Шундай қилиб, бир турдаги усимликлар ассоциацияси юзага қолган. Шундай жараёнда нон ёпиш учун тоза буғдой донини, ёки тоза арпа, сули, жавдар донини етиштиришган. Буғдой ва жавдарни қўшиб етиштириш нон сифатини пасайтиради. Айрим экинлардан йўқори сифатли маҳсулот етиштириш фақат соф бир турдаги экинзорда мумкин. Соф бир турга кирувчи экинзорларни яратиш етиштиришда қўлланиладиган механизмлар ва комбайнларни ҳам ўзгаришига олиб келди. Сифатли ва мўл ҳосил етиштириш технологияларида селектив гербицидлар, пестицидлар қўлланила бошланди. Бундай гербицид ва пестицидларни ҳар хил турлар экилган экинзорларда қўллаб бўлмайди. Масалан, трефланни сояда қуллаш яхши натижа беради, аммо уни соя ва маккажўхори қўшиб экилган экинзорда қўллаб бўлмаайди. Сабаби у маккажўхорини нобуд қилади.

Соф экинзорнинг афзаллиги шундаки, бундай экинзорларда юксак технологияларни қўллаб, мўл ва сифатли ҳосил олиш мумкин. Камчилигига экин майдонидан тўлиқ фойдаланмаслик, айниқса кенг қаторлаб экиладиган экинларда ва айрим озиқа экинларининг сифатини паст бўлишидир. Аралаш ва қўшиб экилган экинзорлар. Соф ҳолда экилганда амчиликларни бартараф қилиш учун дала экинлари аралаштирилиб, қўшиб экилади. Аралаш экишда икки ёки бир неча экиннинг уруғлари бевосита экиш олдидан аралаштирилади ёки ҳар бир экин алоҳида экилади, бунда бир майдонга уруғлар иккимарта экилади. Биринчи экин узунасига қаторлаб ёки кенг қаторлаб экилса, иккинчисида қаторлар ва қатор оралиқлари ҳисобга олинмайди ва кўндалангига экилади. Мисол учун, маккажўхори ва бедани экишда шу усул қўлланилади. Бундай экиш усули озиқа экинларининг озиқавий қимматини, ва таркибидаги оқсилни оширишда қўлланилади. Аралаш экилган ўсимликларнинг биологик хусусиятлари ҳам ҳисобга олинади. Қўнғирбошсимонлар оиласига кирувчи ўсимликлар озиқа элементлари кам бўлганда ҳам мўл бўлмасада барқарор ҳосил беради. Дуккакли экинлар ўстириш шароитига, намликк талабчан. Маккажўхори, оқжўхори, судан ўтининг илдизлари кучли ривожланган, учдан икки қисми тупроқнинг 0-150 см қатламида, учдан бир қисми эса 150-200 см қатламда жойлашган. Дуккакли ўсимликлар илдизи унчалик кучли бўлмаган, улар туганак бактерия илдизнинг 0-50 см тупроқ қатламида жойлашган қисмида ҳосил бўлади. Дуккакли экинлар илдизида 50- 250 кг/га азот тўпланади. Бу кўрсаткич ҳосилдорликка боғлиқ ҳолда ўзгаради. Дуккакли экинлар тупроқ муҳити Ph – 6,0-7,5 бўлишини талаб қилади. Бу гуруҳдаги ўсимликлар тупроқда намликни, фосфор ва калий етарли етарли миқдорда бўлишига жуда талабчан. Жуда кўп қўнғирбошсимон ўсимликлар дуккакли ўтларни кучли қисиб қўяди, уларнинг ўсиши, ривожланиши секинлашиб, ҳосилдорлиги кескин пасаяди.

Қўшиб экишда – ёки бир нечта ўсимликлар бир пайкалнинг ўзида қаторлаб, навбатлаштириб ёки йўлаклаб (полоса) ҳолида экилади. Бу усулда экишдан олдин уруғлар аралаштирилмайди, улар алоҳида тур бўйича экилади. Мисол учун маккажўхори соя қўшиб экилганда улар алоҳида сеялкаларда ёки битта сеялканинг ўзида уруғлар алоҳида қутиларга солиб экилади. бу усул тахталаб экиш ҳам дейилади. Қўиб экишнинг мақсади озиқа сифатини, ҳосилодорликни оширишдир. Алоҳида сеялкалар билан тахталаб экилганда маккажўхорини азот, сояни фосфорли-калийли ўғитлар билан озиқлантириш мумкин. Маккажўхорида триазин гуруҳидаги гербицидни, сояда трефланни қўллаш мумкин. Бу усул аралаш экишга нисбатан ёруғликдан нисбатан яхши фойдаланиши, ҳар хил катталикдаги уруғларни экиш мумкинлиги, гербицидларни қўллаш мумкинлиги билан афзаллик қилади. Компонентларни танлаш талаблари. Аралаш ва қўшиб экилганда экинларни тур ва морфологик-биологик хусусиятлари ҳисобга олинади. Морфологик мутоносибликда дуккакли ва қўнғирбошсимон ўсимликларнинг ташқи тузилиш хусусиятлари ҳисобга олинади. Масалан, вика, кўк нўхат поялари ётиб қолишга мойил, шунинг учун уларга аралаштириб экиладиган ўсимлик пояси тик турадиган (сули, арпа) бўлиши керак. Кўк нўхат, вика ўсимликлари жингалаклари билан арпа ёки сули поясига ёпишиб ўзини тик ҳолатини сақлайди. Дуккакли дон экинларининг ҳам кўпчилиги тик ўсади, ётиб қолмайди, аммо уларни ётиб қоладиган дуккакли ўсимликлар билан қўшиб экишнинг зарурияти йўқ, сабаби озиқа таркибида оқсилни кўпайтириш учун қўшиб экилади. Кўк нўхат ва кунгабоқар ҳам бир-бирига мутоносиб эмас, кунгабоқар пояларида туклар бўлганлиги учун кўк нўхат унга ёпишмайди ва ўсув даврининг охирида ётиб қолади. Аралаштириб экишда тупроқ-иқлим, гидрологик шароитлар ҳам ҳисобга олинади. Мисол учун, ҳашаки нўхат енгил тупроқларда яхши ўсса, экма нўхат ва вика оғир тупроқларда ҳам яхши ўсади. Сулига нисбатан арпа

енгил тупроқларда яхши ҳосил беради. Шунинг учун енгил тупроқларда ҳашаки нўхат арпа билан, ўртача ва оғир тупроқларда экма кўк нўхат сули билан ёки вика сули билан аралаштириб экилади. Аралаштириб экишда тупрок муҳити ( Ph ) сизот сувларнинг жойлашиши, ўсимликларнинг фотопериодизми, тупроқнинг озиқа моддалар билан таъминланганлиги ҳисобга олинади. Беда сизот сувлар 1 м юза жойлашган бўлса, кучли сийраклашади, себарга эса бундай шароитда яхши ўсади, ривожланади. Фотопериодизм бўйича узун кун ўсимликлари намга талабчанроқ бўлади. Уларни эрта муддатларда эқиш керак, сабаби улар совуққа чидамли, экишни кечикиши ҳосилдорликни камайтиради. Қисқа кун ўсимликлари иссиқсевар, уларни тупроқ ҳарорати 8-10 0 С етиши билан экилади. Бу экинлар қурғоқчиликка чидамли, шунинг учун ларни кечроқ экиш мумкин. Турлича фотопериодизмга эга ўсимликларни аралаштириб экиш (соя ва сули, кўк нўхат ва маккажўхори) ярамайди. Фотопериодизмга даври бир хил – вика ва сули, маккажўхори ва соя, жўхори ва соя аралаштирилиб экилганда юқори натижа беради. Озиқа элементлари билан таъминланганлик ҳам ажратиб экилган ўсимликлар махсулдорлигига таъсир кўрсатади. Кузги жавдар, сули, ажириқбош ўсимликлари тупроқда фосфор миқдори кам бўлганда ҳам қониқарли ҳосил беради. Маккажўхори, буғдой, соя, ловия, беда тупроқда ҳаракатчан фосфор миқдори юқори даражада бўлгандагина юқори ҳосил шакллантиради. Тупроқда ҳаракатчан фосфор миқдори кўп бўлганда ҳам фосфорли ўғитларни тупроққа солиш бу экинларнинг ҳосилдорлигини оширади. Дуккакли экинлар атмосфера азотини ўзлаштириш хусусиятига эга. Қолган ҳамма ўсимликлар ҳосилдорлиги тупроқдаги азот миқдорига ёки азотли ўғитлар меъёрига боғлиқ. Азот кам бўлган тупроқларда дуккакли ўсимликлар ўзининг азотга бўлган талабини симбиотик фаолият ҳисобидан қоплаши мумкин. Дуккакли бўлмаган ўсимлик бундай шароитда азотнинг

етишмаслигини сезади ва унинг ҳосилдорлиги тупроқ унумдорлигига боғлиқ бўлади. Бундай ҳолларда дуккакли экинларни соф ҳолда экиш маъқул. Пестицидларга бўлган толерантликни ҳисобга олиш. Қисқа кунли ўсимликлар ўсув даврининг бошланишида секин ўсади, ривожланади, бегона ўтлар билан рақобатбардошлиги кам бўлади ва ўт босган далаларда ҳосилдорлик 2-3 баробар камайиши мумкин. Қаторлаб экиладиган ўсимликларда ўтоқ ўтказиш имконияти йўқ. Гербицидларни қўллашда уларни таъсир доираси қандай бўлишини билиш лозим. Мисол учун, трефлан соя экинзорларида карамдошлар, астралар, қўнғирбошсимонлар оиласига мансуб ўсимликларни йўқ қилади ва шу билан биргаликда маданий ўсимликлардан маккажўхорига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Шунинг учун аралаштириб экиладиган ўсимликларнинг гербицидларга толерантлигини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Экинларнидастлабки ривожланиш даврида. Ўсиш жадаллигини аралаштириб экиладиган ўсимликларни танлашда ҳисобга олиш муҳим омил. Узун кунли ўсимликлар қўнғирбошсимонлар (арпа, жавдар, сули), дуккаклилар (кўк нўхат, вика, ҳашаки дуккаклар) дастлабки ривожланиш даврида скин ўсади. Бу экинларнинг дастлабки ривожланиш фазаларида ер усти массаси секин ортади, илдиз тизими тез ривожланади, сабаби улар сув танқислиги шароитида ўсимликни сув билан таъминлаши зарур бўлади. Шундай ўсиш енгил тупроқларда ўсадиган сариқ люпинда ҳам кузатилади. Аралаштириб экиш учун турли ривожланиш фааларида ер усти массасининг ўсиш жадаллиги турлича бўлган ўсимликларни танлаш ярамайди. Мисол учун, сули ва соя, сули ва кунгабоқар. Сули дастлабки ривожланиш қисқа кун ўсимликларидан жадал ўсади, уларни соялайди, натижада иккинчи компонент сийраклашади, қолган ўсимликларнинг умумий ҳосилда ҳиссаси кам бўлади. Шунингдек, маккжўхори ва кунгбоқар ҳам тез усадиган кўк нўхат томонидан сояланади. Шунинг учун вика ва сули, кўк нўхат билан сули, маккажўхори соя билан, жўхори соя билан қўшиб ёки аралаштирибэкилганда яхши натижа олинади.

Қўшиб ёки аралаштириб экишда экинларнинг пишиш, ўриб-йиғиб олишпайтини ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Кўк нўхат ва кунгабоқар, маккажўхорива кўк нўхат қўшиб экилганда улар турли даврларда пишиб етилишитуфайли олинган ҳосил сифати паст бўлиши мумкин. Масалан, маккажўхори силос учун август охири – сентябр бошида урилса, кўк нўхат август ўрталарида тўла пишиб етилади. Маккажўхори силос учун энг кўп масса тўплаган пайтда кўк нўхат уруглари тўла пишиб етилади ва тўкилиб бошлайди. Кўп ўримлилик ва кўп йиллик – омиллари ҳам экинларни аралаш ва қўшиб экишда эътиборга олинади. Айрим ўсимликлар биологик хусусиятларига кўра ўрилгандан кейин тез ўсади ва ўсув даврида яна 2-3 ўрим беради. Бедани етиштиришда у билан буғдой ўсадиган экинларни танлаш муҳим аҳамиятга эга. Кўп йиллик ўсимликларни айримлари, масалан, ўтлоқ себаргаси иккинчи йили 30-40 сийраклашса, 3 йилга келиб асосий қисми нобуд бўлади. Беда илмий асосланган агротехника қўлланил-ганда 6-8 йил давомида юқори ҳосил беради. Ҳосилдорлиги учинчи йилгача кўтарилиб боради ва кейинги 2- 3 йил ҳам юқори ҳосил бериб кейин ҳосилдорлик камайиб боради. Экстенсив ва интенсив ўсимликшуносликда аралаш экишлар. Аралаш ва қўшиб экишдан асосий максад қўнғирбош ўсимликлар ҳисобидан ҳосилни барқарорлаштириш бўлса, дукаклилар ҳисобидан ҳосил сифатини яхшилашдир. Ўзбекистонда лалмикорликда сули ва вика, ёки арпа ва кўк нўхатни қўшиб экиш мумкин. Озиқа моддалар, сув билан яхши таъминланган шароитда беда 1 га майдонда 200 ц пичан ҳосил қилса, 2800 кг оқсил ҳосил қилади ва бунинг учун 650-750 кг соф азот ўзлаштирилади, шунча азотни олиш учун 2000 кг яақин азотли маъданли ўғитлар солиш керак бўлар эди. Бинобарин бошқа экинларни экиб шунча ҳосил олиш мумкин бўлмас эди. Қўнғирбошсимон ўсимликлар фақат тупроқдаги азотни ўзлаштиради.

Ҳосилдорликни ошириш учун азотли ўғит солишга тўғри келади. Аммо азотли ўғитлар аралаш экилган дуккакли экинларда симбиозни тўхтатади, дуккакли экинлар кескин сийраклашади. Шунинг учун интенсив ўсимликшуносликда дуккакли экинларни тоза ҳолда экиш маъқул. Маданий яйловларда дуккакли ўсимликларни қўнғирбошси-монлар билан қўшиб экиш яхши натижа беради, моллар тимпанит (қорни дамлаш) касаллиги билан касалланмайди.

Похожие

Усимликларнинг яшаш шароитлари ва дехкончиликнинг асосий конунлари

Мевали усимликларнинг касалликлари ва уларга карши кураш чоралари

Уруг экилгандан кейин ерни ишлаш

Дон экинларининг умумий тавсифи ва ривожланиш даврлари

Гуза билан алмашинувчи асосий экин турларини угитлаш