Тифлопсихология фани, вазифалари ва услубияти - Психология - Рефераты

Тифлопсихология фани, вазифалари ва услубияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111.5 KB

Тифлопсихология фани, вазифалари ва услубияти Режа: 1. Инсоннинг ҳаёти ва фаолиятида кўриш қобилиятининг роли ва унинг бузилиши оқибатида келиб чиқадиган ҳолатлар. 2. Тифлопсихология фани. 3. Тифлопсихология масалалари, унинг аҳамияти ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги. 4. Тифлопсихологик кузатиш усуллари. 5. Кўришида чуқур муаммолари бўлган болаларнинг руҳий ривожланиши. 6. Кўриш нуқсонларида руҳий тасаввурларнинг акс этиши.

Инсоннинг ҳаёти ва фаолиятида кўриш қобилиятининг роли ва унинг бузилиши оқибатида келиб чиқадиган ҳолатлар. Психологик фаолият – бу акс эттирувчи фаолият бўлиб, бунда инсонда антропогенез оқибатида мураккаб анализаторлар системаси шаклланган ва у ўз ўрнида ташқи дунёдан келаётган ҳаёт учун зарур бўлган ахборотларни қабул қилишни таъминлайди. Бу системада кўриш, эшитиш ва тактил- кинестезик системалар биринчи ўринга чиқади, улар ҳис қилишни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Бунда бошқарувчи рол албатта кўриш қобилиятига тегишли бўлади. Кўриш қобилиятининг қисман ёки тўлиқ бузилиши оқибатида сезиш ёрдамида ўрганиш соҳаси қай даражада зарарланишини тушуниш учун кўриш хусусиятининг инсон фаолиятининг акс этишидаги роли қандай эканлигини кўриб чиқамиз. Атрофимиздаги дунёни ўрганишда кўриш қобилиятининг роли жуда катта. Фелогинез оқибатида инсон «оптик жонзот» сифатида шаклланган. Бу бир томондан ёруғликнинг ҳаёт учун муҳимлиги бўлса, иккинчи томондан эса инсон ҳайвонот дунёсидан ажралиб туриши учун муҳимдир. Инсон кўзи ёруғлик энергиясига мослашиб атрофимиздаги оламда йыл топиб юриш ва алоҳида предмет ва уларнинг қандай ёритилиши ёрдамида ва улар ўртасидаги алоқаларни белгилайди. Кўриш анализаторлари юқори даражада сезиш қобилиятига эга кўриш рецепторлари ажойиб ёруғлик детекторидир. Ёруғлик хислари ҳосил бўлиши учун бир нечта квант етарли ва агарда кўриш учун идеал шароит яратилса инсон ҳаттоки, 27.000 метр узоқдаги ёниб турган шағамни кўриши мумкин бўлар эди. Кўриш орқали сезиш ва қабул қилиш кўп сонли юпқа дифференциал маълумотларни беради. Инсонда кўриш фиксацияси (предметларни кўриш орқали идрок этиш) 100.000 тага етади, уларнинг фақат кераклисигина танлаб олинади.

Кўриш қамрови чегараланмаган былиб, И.М.Сеченов кўз 8та белги категориясини ажрата олишини ёзган: ранг, шакл, ўлчам, йироқлашиш, йўналиш, жусса кўриниши, тинч туриш ва ҳаракат. Булар ҳақиқий атрофлича муносабатларни белгилаш учун керак. Албатта кўриш сезги орқали ўрганишларнинг ягона бирлиги эмас, лекин С.Л.Рубинштейннинг ёзишича: «кўриш предметларнинг ҳақиқий ҳолатини қабул қилишимизга ёрдам беради. Кўриш ёрдамида инсон предметларни объектив қабул қилади. Шунинг учун амалий ҳаракатлар учун бу ҳолат муҳим аҳамиятга эга». Кўриш сезгилари эстетик ҳаяжонлар учун ҳам чексиз, туганмас булоsдек гап. Бу айниқса, рангли кўриш учун ва шу орқали предметларни яхшироқ қабул қилиш учун зарур. Гёте шундай ёзади: «Инсонлар рангларни кўрганда жуда хурсанд бўладилар. Кўз рангли кўриш учун эҳтиёж сезади. Ёмғирли кунда қуёш нурлари пейзажни ёритганда ёқимли жонланишини эслайлик». Меҳнат фаолиятида ҳам инсонга кўриш жуда зарур, чунки у бажарилаётган ишнинг тўғри эканлигини кузатади. Масалан, меъёрда кўрадиган бола ёзишни ўрганаётганида, қўл ҳаракатларини назорат қилади ва бошқаради. Кўзи ожиз бола эса қўлнинг тўғри ҳаракат қилишини кузатади. Кўра олмаслик ёки қисман кўра олмаслик оқибатида инсон жуда кўп тўлдириб бўлмайдиган қулайликлардан маҳрум бўлади. С.Л.Рубинштейн шу маънода қуйидагиларни ёзган: «Қанча кўп тушунтирма, кўзи ожиз рангли дунё гўзалликларини, кар эса мусиқий оҳангларни тўғридан-тўғри қабул қила олмайди; ҳеч қандай руҳий трактат сезги, ижод, хурсандчилигининг ўрнини боса олмайди». Кўриш функцияларининг бузилиши натижасида руҳиятга миқдорли ва сифат жиҳатидан таъсири бўлади. Миқдорли ўзгаришлар сезиш орқали ўрганиш борасида кузатилади: кўзи ожиз ва заиф кўрувчиларда кўриш хислари кескин камаяди ёки йўқолади, шу сабабли тасаввур қилиш, образларнинг ҳаёлан шаклланишининг миқдори камаяди.

Руҳиятнинг сифатли хусусиятлари турли даражада бўлади: анализаторларнинг бир-бирига таъсири ўзгаради, образли тушунчалар шаклланишида ўзига хос ўзгаришлар рўй беради, фикрлаш доирасида ҳам тушунча ва образларни таққослаш ўзгаради. Тўлиқ ёки қисман кўриш функцияларининг ўзгариши жисмонан ривожланишига ҳам таъсир қилади, бу эса ўз ўрнида эркин ҳаракат қилиб йўналишни аниқлашда қийинчиликлар тўлдиради. Кам ҳаракат қилиш натижасида эса тўқималар ҳолсизланади, скелет шаклланиши бузилади ва б. Айтиб ўтилган руҳий ўзгаришлар руҳиятни махсус ўрганиш лозимлигини, кўриш нуқсонларини тезроқ профилактика қилиш, олдини олиш кераклигини тақазо этади. Тифлопсихология фани Тифлопсихология (грекча сўз бўлиб, typhlos- кўр) кўрлар психологияси деган маънони англатади. Лекин ҳозирги пайтда бу атаманинг аҳамияти анча кенгайгани сабабли кўзи ожиз ва заиф кўрувчилар ёки янада аниқроқ номлайдиган бўлсак, кўришида муаммолари бўлган шахслар психологияси , деб номланмоқда. Тифлопсихология - бу психологик фаннинг ало ҳ ида б ў лими. Барча фанлар каби тифлопсихология ў зининг предметига эга.Яъни тифлопсихологиянинг объекти кўришида турли муаммолари бўлган болалар саналади. К ў зи ожизлар ру ҳ иятида ҳ ар бир ҳ одиса, фикр, хис туй ғ у турлича акс этади, субъектив акс этиш унинг тажрибаси, билими, ру ҳ ий ва жисмоний ҳ олатига бо ғ ли қ . Шу билан бирга мияда ҳ осил б ў ладиган образлар, фикр ва хис-туй ғ улар объектив ҳ аётни акс эттиради. Со ғ лом одамлар ру ҳ ияти нормал даражасида б ў лади, чунки уларда к ў ришда камчиликлар, аномал ҳ олатлар й ўқ . К ў р ва заиф к ў рувчиларда эса ру ҳ ий жараёнлар бош қ ача ў згаришлар билан кечади ва шахснинг хусусиятларига таъсир қ илади. Айни қ са , бу

жараёнлар организмнинг бош қ а қ исмида ну қ сонли ў згаришлар б ў лганда янада мураккабро қ ў згаришлар р ў й беради. К ў рлик билан кечадиган ну қ сонлар орасида кенг тар қ алганлари таянч -ҳ аракат системасининг бузилиши, эшитиш қ обилиятининг сустлашиши, сезиш, нут қ бузилишидир. Яна интеллектнинг қў пол бузилишлари, асаб-ру ҳ ий камчиликлар, инфантилизм к ў п учрайди ва ривожланиб боради. Ҳ озирги пайтда ту ғ ма ва авлоддан-авлодга ў тиб борадиган к ў риш ну қ сонлар шакллари 90% холларда учрайди. Кўзи ожиз ва заиф к ў рувчилар ру ҳ иятини ў рганиш жуда қ ийин, чунки касаллик характери б ў йича турлича б ў лади. К ў риш қ обилиятини текширганда 2 та ёру ғ ну қ тани бир-бирига я қ ин турган ҳ олда 1 минут давомида уларни ажратиб к ў ра олса , демак к ў риш қ обилияти яхши. К ў риш заифлашгани сари оддий т ўғ ирлаш мосламалари ишлатилади, яъни к ў зойнак. 1) Кўзи ожизларнинг - к ў з ў ткирлиги 0 дан 0,04 гача; 2) Заиф к ў рувчилар- 0,5дан 0,2 гача; 1) Умуман к ў зи ожиз ёки тотал к ў зи ожизлар; 2) Қисман ёки ёруғликни сезувчи кў зи ожиз лар-кўзининг ўткирлиги 0,005 дан 0,04 гача. Меъёрда кўришнинг муҳим шартларидан бири бу атрофдаги нуқталарни қимирламай туриб кўра олиш. Оқ ранг учун бинокуляр кўриш горизонтал ҳолатда 180 градусга тенг, вертикал ҳолатда эса -110 градус. Қ изил, к ў к ва яшил ранг учун к ў риш майдони анча тораяди. Масалан : к ў риш майдони 10 0 гача б ў лганлар к ў зи ожиз ҳ исобланади ( I -гуру ҳ ногиронлари), бу ну қ сон уларнинг фаолиятини анча қ ийинлаштиради. Ру ҳ иятнинг ривожланишида к ў зи ожиз б ў либ қ олиш ва қ ти катта а ҳ амиятга эга. Ва қ т параметри шунчалик му ҳ имки, бунда к ў зи ожизлар 2 гуру ҳ га б ў линади: ту ғ ма к ў зи ожизлар ва к ў зи ожиз б ў либ қ олганлар . Биринчи гуру ҳ га 3 ёшгача к ў зи ожиз б ў либ қ олганлар, иккинчисига эса эсини

танигандан кейин к ў зи ожиэ б ў либ қ олганлар киради. Қ анча кеч к ў зи ожиз б ў лган б ў лса , ну қ сонли омиллар шунча кам таъсир қ илади. Ю қ орида айтилганидан к ў риш мумкинки, тифлопсихология фани жуда мураккаб фан б ў либ, унинг барча омилларини ў рганиш му ҳ им а ҳ амият касб этади. Чунки улар ру ҳ ий ҳ аётга таъсир этади. Тифлопсихология масалалари, унинг а ҳ амияти ва бош қ а фанлар билан бо ғ ли қ лиги Тифлопсихология кўришида муаммоси б ў лган болалар ру ҳ иятини ў рганади , ру ҳ ий фаолиятнинг ривожланиши ва к ў ринишлари, механизмларини кузатади. Айтиб ў тилган масалалар қ уйидаги аспектларда ҳ ал қ илиниши керак: а) ру ҳ иятнинг асосий қ онунларини очиш, бунда меъёрда к ў рувчилар ва к ў зи ожизларнинг хусусиятлари назарда тутилади; б) фа қ ат к ў зи ожиз ва заиф к ў рувчиларга хос ру ҳ ий к ў ринишларни махсус ечиб ҳ ал қ илиш; в) ну қ сон юз берган ва қ т; г) умуман ў зига хос б ў лган ну қ сонли ривожланишни ани қ лаш. Бу асосий муаммолар тифлопсихологиянинг олдида турган амалий ва назарий саволларини ў рганиш давомида ҳ ал этилади. Уларга қ уйидаги масалалар киради : к ў риш анализаторларининг функционал а ҳ воли, анализаторларнинг к ў зи ожиз ва заиф к ў рувчиларнинг ру ҳ ий фаолиятида са қ ланиб қ оганлиги, шахслар ў ртасидаги ало қ алар, к ў ришида ну қ сони б ў лган болалар учун м ў лжалланган махсус муассасаларни ў рганиш ва ҳ . Албатта, бу масалалар тифлопсихологиянинг ў рганиши лозим б ў лган арзимас қ исмигина холос. Лекин шу санаб ў тилган масалаларни тифлопсихология билимларини назарий жи ҳ атдан тушуниш ва амалиётда қў ллаш мумкин (мактабгача б ў лган ўқ ув муассасалари, мактаб, ўқ ув-ишлаб чи қ ариш муассасалари). Шу билан бирга шуни айтиш керакки , ечилмай

қ олган муаммолар талайгина. Фа қ ат назарий ва амалий тарбия ў ртасидаги узилиш қ ис қ аргандагина, ну қ сонли болаларнинг ру ҳ ий ривожланишини дастурлаштириш мумкин. Тифлопсихологиянинг асосий масалаларидан бири педагогик, яъни ўқ итишнинг услуб ва воситалари ёрдамида ну қ сонли болаларга таъсир этиш й ў ли билан ечим топиш. К ў риш камчиликлари турлича б ў лганлиги сабабли ҳ озирги ва қ тда ну қ сонли индивидуал-типологик ва ёш хусусиятлари ў зига хослиги б ў йича биринчи ў ринда туради. К ў зи ожиз ва заиф к ў рувчилар билан реабилитацион ишлар олиб бориш ва тарбиялаш тифлопсихологиянинг вазифасига киради. Бу вазифалар тифлопсихология билан бо ғ ли қ б ў лган махсус методикаларни талаб қ илади. Улар бир-бири билан узвий бо ғ ли қ б ў либ, бир томондан ўқ итиш услубларини психологик жи ҳ атдан асослаб бериш, реабилитацион ишларни олиб бориш, иккинчи томондан тифлопсихология асл фан сифатида ў зининг дидактик, принципларини мураккаблаштириб, гуру ҳ ларга, ёш ва индивидуал к ў зи ожизлик хусусиятлари ва заиф к ў рувчиларни ў рганади. Айтиш жоизки, узвий бо ғ ли қ лик таъсирли б ў лиши учун тифлопсихологик изланишлар тифлопедагогика изланишларидан олдинда б ў лиши керак ва шу билан амалиётга самарали таъсир қ илиши лозим. Тифлопсихологиянинг а ҳ амиятини тушунган ҳ олда бу шундай му ҳ им фан эканки, уни албатта ўқ итувчи ва тарбиячилар ў рганиши лозим. Фа қ ат умумий ва тифлопсихологик билимга эга б ў лгандагина , к ў зи ожиз ва заиф к ў рувчи болаларни тарбиялаш ва яхши натижаларга эришиш мумкин. Тифлотехника учун ҳ ам тифлопсихологияни билиш зарур, чунки керакли ускуналарни фа қ ат к ў зи ожизларнинг ру ҳ иятини билган ҳ олдагина яратиш мумкин, бундай ускуналар ёрдамида к ў зи ожизлар атрофимиздаги оламдан маълумот олишлари мумкин. Умумпсихологик низомларни қў ллаган ҳ олда уларни албатта тажрибадан ў тказиш керак (эксперимент). Умумий психологияда йи ғ илган билимлар тифлопсихологиянинг тезро қ ривожланишига ёрдам беради.

К ў зи ожиз ва заиф к ў рувчиларнинг психологияси, худди умумий психология каби бош қ а фанлар билан чамбарчас бо ғ ли қ. . Айни қ са , тифлопсихология учун тиббиёт, анатомия, физиология, к ў з органларининг патологияси ҳ амда ю қ ори асаб фаолияти патологияси билан бо ғ ли қ лиги катта а ҳ амиятга эга. Тифлопсихологик кузатиш усуллари Тифлопсихология фан сифатида кўзи ожиз ва заиф к ў рувчиларнинг психологияси қ айси й ў лдан боришини белгилаб беради. Тифлопсихологиянинг асосий вазифаси к ўз и ожизларнинг ру ҳ иятини ў рганиш бўлганлиги боис , ўз олдига умумий психология методларидан фойдаланишни ма қ сад қ илиб қў яди. Умумий психология билан шу ғ улланувчи олимлар каби, тифлопсихологлар табиий ва лаборатория синовлари, таш қ и назорат, сўровномалар ў тказиш, интервью ва бош қ алардан фойдаланадилар. Тифлопсихологиянинг ривожланиши ҳ ар бир фан каби янги далил ашёлар ва материаллар т ў планганда ва уларнинг қ иймати фойдаланилган методларга бо ғ ли қ эканлиги тасди қ ланган. Та ққ ослаш методи умумий психологиянинг турли со ҳ аларида қў лланилади ва махсус психология учун катта а ҳ амиятга эга. Та ққ ослаш, қ иёслаш методига Л.С.Виготский катта а ҳ амият берган. Махсус психологияда сенсор-сфера ёки интел л ектнинг бузилиши шароитларида ру ҳ ий ривожланишни та ққ ослаш, кузатиш принципига киради. Бу аномал ривожланиш фа қ ат нормал ривожланиш билан та ққ ослангандагина унинг сабабларини тушуниш мумкинлигини билдиради. Бундан таш қ ари та ққ ослаш усули билан бош қ а аномал ривожланиш формалари ҳ исобига, яъни к ў рлик, карлик, а қ ли заифлик билан қ иёсланиб бойиши мумкин.

Фа қ ат комплексли ва та ққ ослаш усуллари ор қ али к ў зи ожиз шахсларни ў рганиш ва т ўғ ри хулоса чи қ ариш мумкин. Каузал-генетик текшириш принциплари психиканинг ривожланиши шароитлари ва қ онунларини очиб беради, ҳ одисаларни тасвирлашдан уларни тушунтиришга ў тилади. Амалий билимларнинг ривожланиши ҳ ар бир фанда тарихий та ққ ослаш й ў ли билан текширишсиз мумкин эмас. Хулоса қ илиб айтсак , тифлопсихологик текширувларда тарихий принцип қў лланилиши зарур. Ю қ орида санаб ў тилган методологик тамойил лар тифлопсихологик текширишларда конкретлаштирилади (лаборатория ва табиий экспериментлар, кузатиш ва хоказо). К ў зи ожиз ва заиф к ў рувчиларни психологик текширишларда умумий психологиядан олинган кузатиш методлари ў з а ҳ амиятини й ўқ отмайди. К ў зи ожизларнинг шахсий хусусиятларини ва психологик жараёнларини ў рганишда умумий психология усулларидан к ў чирма қ илиб (дубликат) б ў лмайди. Масалан, к ў риш жараёнларини текшириш учун тест- объектларнинг ( ў лчовини) бурчакларини катталаштирилади, ёру ғ лик к ў пайтирилади. Янги усулларни мослаштириб олиш аввалом бор ў зига хос камчилиги бор инсонлар билан ишлашда қў л келади. Тифлопсихологияда ани қ ускуналар-электрон тахистоском, анамаласкоп, проекцион периметр, электроэнцефлограф ва бош қ алар кенг қў лланилади ва шулар ёрдамида к ў зи ожизларнинг ру ҳ ияти ҳ а қ идаги билимлар т ў ли қ ва ани қ б ў лади. Фактларни т ў плаш амалиётни ишлаб чи қ ишда асос б ў либ хизмат қ илади, чунки бу ерда к ў зи ожизлар ва заиф к ў рувчилар билан ишлаш зарурлиги назарда тутилади. Экспериментал материалларни қ айта ишлаб чи қ иш усуллари бор, булар ҳ ам умумий, ҳ ам махсус психологияда ишлатилади.

Математик аппаратнинг қў лланилишида кузатиш масалаларига мос келиши, агар олинган маълумотлар формал б ў либ қ олса у ў зининг психологик мазмунини й ўқ отишини эсда тутиш керак. Психологик кузатишларда турли хил усул системаларидан фойдаланилади, чунки экспериментатор олдида турли масалалар туради. Тажрибанинг муваффа қ иятли чи қ иши кузатувчининг қ ай даражада усулларни билишига бо ғ ли қ . К ў ришида чу қ ур муаммолари бўлган болаларни н г ру ҳ ий ривожланиши. К ў риш функцияларининг бузилиши индивиднинг ривожланишига, яъни к ў риш ҳ аракатни назорат қ илишда му ҳ им рол ў йнайди. Й ў налувчи ҳ аракатларда к ў риш функцияси бола ҳ аётининг биринчи кунидано қ асосий ролни ў йнайди. Бу борада юз берадиган бузилишлар тарбия ва ўқ итиш жараёнида осон бартараф қ илиниши мумкин. Сенсор камчиликлар шароитида, ру ҳ ият ривожланишида саволлар келиб чи қ ади, бу эса ў з навбатида кўпгина к ў зи ожизлар (90%) ва заиф к ў рувчиларда к ў риш ну қ сонлари ту ғ ма ёки эрта юзага келган б ў лади. К ў ришнинг чу қ ур бузилишлари одам фаолиятининг акс эттириш хусусиятларига таъсир этади, яъни фаолликка таъсир этади ва бу ў з ў рнида биологик, ижтимоий омилларга бо ғ ли қ б ў лади. Биринчи галда бу фаоллик биологик характерга эга б ў лади ва атроф му ҳ итни ў рганишга й ў налтирилган б ў лади. Бу фаоллик одамнинг онтогенетик ривожланишида содир б ў лади-бу рефлекс ва й ў налтирилган қ идирувчи фаолиятнинг асосида ҳ ам рефлекс туради. Айни қ са , к ў ришнинг чу қ ур ну қ сонларида й ў налтирувчи-изловчи фаолият қ ийин кечади, чунки биринчи галда фаоллик текширувчи характерга эга б ў лади .

Фаолликнинг ривожланиши фа қ ат билиб олиш истагидангина эмас, балки таш қ и таъсирларга ҳ ам бо ғ ли қ б ў лади : бунда бола й ў налтирувчи ҳ аракатларни бажаришга хо ҳ ишини билдиради. К ў зи ожиз болаларда эса таш қ и таъсир, к ў риш функцияларининг носозлиги сабабли уларнинг ҳ аракати чегараланганлиги учун фаоллик анча камаяди. Фаолликнинг сустлашуви мактабгача ёшдаги болаларда я ққ ол к ў ринади. К ў р боланинг умумий ривожланиши секин кечади. Чунки унинг тасаввури оз, ҳ аракат со ҳ алари яхши маш қ қ илинмаган ва энг асосийси - қ уршаб турувчи оламни суст ў рганишидадир. Бошлан ғ ич синфларда фаолликнинг сустлашуви я ққ ол к ў ринади. К ў зи ожиз болаларнинг ҳ аракатини тавсифлашда Б.И.Коваленко ва Н.Б.Коваленколар таъкидлашларича , к ў зи ожизлик ва унинг асоратлари ў ргатилган нарсаларни амалиётда қў ллашда фаолликни сустлаштиради : айни қ са , ме ҳ нат фаолиятида, агар бола буларни ва қ тида енгишни ў рганмаса , фаоллик сустлашаверади. Лекин, аста-секин ва қ тида педагогик таъсир ёрдамида яхши натижаларга эришиш мумкин. К ў зи ожиз болалар , Б.И.Коваленко ва Н.Б.Коваленколарнинг ёзишича , сезги ва таъсир борасида жуда чегараланганлар. Улар жуда пассив ва ҳ аракатсиз б ў ладилар. К ў риш сезгиларининг етишмаслиги ушлаш ( қў л билан) ҳ аракатларини сусайтиради. Бола ушлаб ч ў зилмайди, турмайди, эмакламайди.Бо ғ чагача ва мактабгача ёшда боланинг эмаклаши анча ч ў зилиб кетади, баъзида оё қ билан олдинга эмаклаши ҳ ам мумкин, бола бошини уриб олишдан қў р қ ади, вертикал туриш ва юриш 2-3 йилга кечикади.Су ҳ батлашиш жараёни кечиккани сабабли эса , нут қ нинг ривожланиши 3-4 йилгача кечикади. Шунга ў хшаш фаолликнинг сусайишини заиф к ў рувчи болаларда ҳ ам кузатиш мумкин.Бу болаларнинг предметларни яхши пай қ амаганликлари сабаблидир.Буларнинг барчаси боланинг ру ҳ иятига биринчи галда унинг й ў налтирувчи ва ў рганиш фаолиятига жиддий таъсир қ илади.Лекин, тад қ и қ отларга қ араганда, бу к ў нгилсиз омилларни қ айсидир даражада

нейтраллаштириш мумкин. Махсус ташкил этилган тарбия ва ўқ итиш ёрдамида, са қ ланиб қ олган анализаторлар ор қ али ру ҳ иятнинг ривожланишига янги й ў налиш яратиш мумкин ва меъёрда к ў радиганлар ривожланиши даражасига я қ инлаштириш мумкин.Биро қ, бунда ҳ ам носо ғ лом боланинг ривожланиши ў зига хос хусусиятларга эга б ў лади. Умуман олганда биринчидан, бир қ атор ру ҳ ий жараёнлар (сезиш, қ абул қ илиш, тасаввур) ну қ соннинг даражасига бо ғ ли қ б ў лади, баъзилари эса (рангларни сезиш, тезлик) шунга ў хшаш патологияларга бо ғ ли қ , иккинчидан баъзи ру ҳ ий жараёнлар борки , бунда к ў риш ну қ сонлари унчалик таъсир этмайди (масалан, фикрлашнинг ривожланиши бир давргача қ абул қ илиши жараёнига бо ғ ли қ ) ва учинчидан ру ҳ ият тузилиш компонентлари к ў риш даражасидан ало ҳ ида б ў лади (дунё қ араш, темперамент, эъти қ од). Шундай қ илиб, к ў риш функциялари ривожланишни секинлаштиради, лекин керакли шароит яратилганда акси б ў лади. Ҳ аттоки , умуман к ў зи ожизларда ҳ ам тасаввур, дунё қ арашларни, к ў никмаларни шакллантириш мумкин. К ў риш ну қ сонларида ру ҳ ий тасаввурларнинг акс этиши Ру ҳ ан акс этиш инсо н нинг ердаги ҳ аётига к ў никиши учун м ў лжалланган инсонда шунча сезги-туй ғ у борки у манти қ лар ёрдамида дунёни қ абул қ илади. К ў риш анализаторларининг чераланганлиги туфайли қ уйидаги савол келиб чи қ ади: агар одамда сезги органлари камро қ б ў лса унда дунёни ў рганиш э ҳ тимоли ў згарадими? К ў риш ну қ сони бор одамларни ў рганганда шу нарса маълум б ў лдики, дунёни т ўғ ри акс эттириш са қ ланиб қ олар экан. Бу қ обилият фа қ ат 3 сезги: к ў риш, эшитиш ва сезиш б ў лмагандагина й ўқ олади.

К ў зи ожиз ногиронлар демак, дунёни керакли даражада акс эттиришади, шу билан бирга яна бир саволни к ў риб чи қ ишимиз керак. Уларда шаклланаётган реал олам образлари бир-бирига мос келадими? Уларнинг тааъсуротлари меъёрда к ў радиганлар тааъсуротига мос келадими? Албатта тааъсуротларни т ў ли қ алмаштириш мумкин эмас. Лекин к ў зи ожизларда ва заиф к ў рувчиларда акс этишнинг ў зига хослигини минималлаштириш мумкин эмас, чунки к ў риш ну қ сони бор шахслар қ абул қ илишган хусусият ва белигларни камро қ акс эттиради. К ў зи ожизларнинг олган маълумотлари тавсифи ва ми қ дори (заиф к ў рувчилар ва яхши к ў радиганлар) билан бирга сифат жи ҳ атидан ҳ ам фар қ и б ў лади. Ми қ дор ва сифат фар қ и ҳ а қ ида гапирилганда (заиф к ў рувчилар), шуни эсда тутиш и керакки , таш қ и оламнинг му ҳ им параметрларини акс эттиришда гностик сезгиларнинг бирортаси б ў лса, к ў риш ёки тери-мушак сезгилари са қ ланиб қ олган б ў лиши керак. Психологик адабиётда И.М.Сеченов давридан бери к ў п марта к ў риш ва сезиш тааъсуротлари ў хшашлиги бор, бу қў л ва к ў з предметларнинг белгиларини бир хил акс эттириши. Бу замонавий кузатишларда исбот этилган, турли сенсор системалар ў хшаш информация беради. Образлар мияда қ уршаб турган оламнинг турли параметрларини акс эттириши мумкин. Ажойиб ички дунё ва акс этиш фаолияти бу одамларда 2 та вазиятни исбот этади: А) таш қ и дунёни инсон миясида реал параметрлар билан «кодирование қ илиш» мумкин; Б) таш қ и дунёнинг параметрларини ани қ акс эттириш шу билан исботланадики, ҳ айвон ва инсоннинг ҳ атти- ҳ аракати таш қ и дунёнинг жисмоний параметрларига мос келади, улар қ уйидаги вазиятда ҳ аётий му ҳ имдир. Айтилганлардан шуни хулоса қ илиш мумкинки, к ў зи ожиз ва заиф к ў рувчиларда образларни акс эттириш оригиналдан фар қ қ илмайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Выготский А.С. Развитие высших психическ и х функций. М.,1960 г. 2. Литвак.А.Г. Тифлопсихология. М.,1985 г. 3. Литвак.А.Г. Тифлология - как система наук. М.,Наша жизнь, 1979 г. 4. Литвак.А.Г. Теоретические вопрос ы тифлопсихологи и .Л.,1973 г. 5 . Литвак А.Г. Практикум по тифлопсихологии. Москва-1989 6. Б.И.Коваленко, Н.Б.Коваленко. Тифлопедагогика. М.,1962 г. 7. Дьячков А.И. Воспитание и обучение аномальных детей Москва , 1960 г . 8. Дьячков А.И. и др. Дефектологический словарь. Москва , 1970 г . 9. Земцова М.И. Учителю о детях с нарушениями зрения . Москва , 1978 г . 10 .Коневский Г., Шкрабов А.В. Помощь организатору досуга слепых. Москва , 1961г. 11. Лапшин В.В., Пузанов Б.П. Основы дефектологии. Москва , 1990 г . 12. Лубовский В.И. Общение и специфические закономерности развития психики аномальных детей . Дефектология №6 ,1971 г. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Махсус психология фани ва унинг вазифалари

Махсус психология фани ва унинг вазифалари

Психология фани, унинг предмети ва амалий соҳалари

Умумий психологиянинг предмети ва вазифалари

Психология фанининг аҳамияти ва вазифалари