Темперамент, темперамент типлари - Психология - Рефераты

Темперамент, темперамент типлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Темперамент, темперамент типлари Педагог доимо талабаларнинг бир-биридан иш қобилияти, диққатининг кўчувчанлиги, бўлинувчанлиги, идроки тезлиги, хотираси, тафаккури, ҳиссий хусусиятлари билан фарқ қилишига дуч келади. Фарқларнинг намоѐн бўлиши кўп ҳолларда талаба темпераментига боғлиқдир. Замонавий психологик ва олий нерв фаолиятини ўрганиш темперамент хусусиятлари табиий, ўзгармас генотипик табиатга эгалигини кўрсатади. Темперамент хусусиятлари талаба ҳатти-ҳаракатининг қандай юзага чиқишини тўлиқ аниқлаб бермасада, унинг асоси, заминини ташкил қилади. Бу асос турли фаолиятнинг осон ѐки қийин юзага чиқишини белгилаб беради. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, ўқув жараѐнининг ташкилий томонлари кўпроқ турғун табиатли, экстраверт тоифасига мансуб талабаларга мос келади. Интроверт, таъсирчан талабалар учун эса қийинчиликлар кўпроқ учрар экан. Талабаларнинг бир қисмининг индивидуал-психологик хусусиятлари ўқув фаолияти талаблари билан мос келмайди. Улар ўзларида юқори темп фаолияти, уялмаслик, тез толиқмаслик каби хусусиятларни шакллантиришга мажбур бўладилар. Уларнинг муваффақиятлари фаолият талабларига мослашувчанлик, ўзларида бўлмаган хусусиятларни тўлдириш ҳисобига эришилади. Улар педагогларнинг ѐрдамига кўпроқ муҳтождирлар. Темперамент тўғрисида умумий тушунча Психология фанининг ижтимоий-тарихий тараққиѐти даврида темпераментга нисбатан билдирилган мулоҳазалар, унинг моддий асоси тўғрисидаги талқинлар хилма-хил бўлиб, шахснинг психологик хусусиятларини ўзига хос тарзда тушунтириш учун хизмат қилиб келган. Темперамент лотинча ―temperamentum» деган сўздан олинган бўлиб, бунинг маъноси «аралашма» деган тушунчани англатади. Темперамент тўғрисидаги дастлабки таълимотни юнон олими Гиппократ (эрамиздан олдинги 460-356

йилларда яшаган) яратган бўлиб, унинг типологияси то ҳозирги давргача қўлланилиб келинмоқда. Унинг таълимотига биноан инсон танасида тўрт хил суюқлик (хилт) мавжуд бўлиб, улар ўт ѐки сафро (юнонча chole), қон (лотинча sanguis ѐки sanguinis), қора ўт (юнонча melanos - «қора», chole -«ўт»), балғам (юнонча «phlegma») кабилардан иборатдир. Унинг мулоҳазасича: 1) ўтнинг хусусияти-қуруқликдир, унинг вазифаси-тана аъзоларида қуруқликни сақлаб туриш ѐки баданни қуриқ тутишдир; 2) қоннинг хусусияти- иссиқликдир, унинг вазифаси танани иситиб туришдир; 3) қора ўтнинг хусусияти-намликдир, унинг вазифаси-бадан намлигини сақлаб туришдир; 4) балғамнинг (шилимшиқ модданинг) хусусияти-совуқликдир, унинг вазифаси-баданни совутиб туришдан иборатдир. Гиппократ таълимотига мувофиқ, ҳар бир инсонда шу тўрт хил суюқлик мавжуд бўлиб, унинг биттаси устуворлик касб этади. Мазкур аралашма (лотинча temperamentum) лардан қайси бири салмоқлироқ бўлса, шунга қараб инсонлар темперамент жиҳатдан фарқланадилар, чунончи, холерикда сариқ ўт, сангвиникда қон, меланхоликда қора ўт, флегматикда балғам (шилимшиқ модда) устун бўлиши таъкидланади. Гиппократнинг тўрт хил моддалар (суюқликлар) аралашмаси, яъни темперамент тушунчаси ва унинг типологияси (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик) рамзий маънода ҳозирги замон психологиясида ҳам қўлланилиб келинмоқда. Темпераментнинг илмий психологик асослари ва унинг физиологик механизмлари кейинги ижтимоий-тарихий тараққиѐтнинг босқичларида яратилади ҳамда бу борада изланишлар давом эттирилмоқда. Темпераментнинг физиологик асосларига улкан ўз ҳиссини қўшган олимлардан бири рус физиологи И. П. Павлов ҳисобланади.

И. П. Павлов таълимоти бўйича, шартли рефлекслар пайдо бўлишининг индивидуал хусусиятлари рўѐбга чиқишининг сабаблари нерв тизими хусусиятлари моҳиятидандир. Муаллиф нерв тизимининг учта асосий хусусиятига алоҳида аҳамият беради, чунончи, 1) қўзғалиш жараѐни ва тормозланиш (тўхталиш) жараѐнининг кучи; 2) қўзғалиш кучи билан тормозланиш кучи ўртасидаги мувозанатлик даражаси (нерв тизимининг мувозанатлашгани); 3) қўзғалишнинг тормозланиш билан алмашиниши тезлиги (нерв жараѐнларининг ҳаракатчанлиги). Унинг кўрсатишича, ҳар бир ҳайвоннинг темпераменти ҳам мазкур хусусиятларининг у ѐки бунисига алоқадор бўлмай, балки уларнинг мажмуавий тарзига, қонуний бирлашувига боғлиқдир. И. П. Павлов шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари билан темпераментга алоқадор нерв тизими хусусиятларининг ўзаро қўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: а) кучли, мувозанатли, эпчил; б) кучли, мувозанатсиз, эпчил; в) кучли, мувозанатли, суст; г) кучсиз тип. Темперамент типлари Сангвиник— жуда фаол, ҳар бир нарсага ҳам қаттиқ кулаверади; ѐлғон далилларга жаҳли чиқади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар диққатини тез жалб этади. Имо-ишораларни кўп ишлатади, чеҳрасига қараб кайфиятини англаб олиш қийин эмас. Жуда сезгир бўлишига қарамай, кучсиз таъсир (қўзғатувчилар) ни сеза олмайди, серғайрат, ишчан, толиқмас. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозанатда, интизомли, ўзини тия билади, бошқара олади. Ҳатти-ҳаракати жўшқин, нутқ суръати тез, янгиликни тез пайқайди, ақл-идроки тийрак, топқир, қизиқишлари, кайфияти, интилишлари ўзгарувчан. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди. Кўнгли очиқ, дилкаш, мулоқотга тез киришади. Фантазияси юксак даражада ривожланган: ташқи таъсирларга ҳозир жавоб ва ҳоказо. Холерик— суст сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва реактив.

Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келади. Бетоқат, серзарда, тинимсиз. Сангвиникка қараганда силлиқроқ, лекин кўпроқ қотиб қолган. Қизиқишлари, интилишлари барқарор, ҳатти-ҳаракатларида қатъийлик мавжуд. Бироқ диққатни бир жойга тўплашда қийналади. Нутқ суръати тез ва ҳоказо. Флегматик — сентизивлиги суст, ҳис-туйғуси кам ўзгарувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жаҳлини чиқариш, кайфиятини бузиш қийин. Кўнгилсиз ҳодиса, хавф-хатар ҳақидаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам-ҳаракат. Имо-ишораси, мимикаси кўзга яққол ташланмайди. Лекин серғайрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатли. Нутқ ва ҳаракат суръати суст. Фаросати камроқ. Диққатни тўплаши осойишта. Диққатни кўчириш қийин. Интроверт, камгап, ичимдан топ. Янгиликни қабул қилиши қийин. Ташқи таассуротларга сустлик билан жавоб беради. Меланхолик— сентизивлиги юксак. Тортинчоқ, ғайратсиз. Аразчан, хафақон. Жимгина йиғлайди, кам кулади. Қатъийлиги ва мустақиллиги заиф. Тез толади. Ортиқча ишчан эмас. Диққати беқарор. Ҳис-туйғуси суст ўзгаради. Ригид. Интроверт. Психологик маълумотларнинг кўрсатишича, ирсият ва турмуш шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларнинг сабабчисидир. Шунинг учун ирсий-физиологик хусусиятлари бир хил ва битта тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизакларнинг темперамент хусусиятлари билан қиѐсланса, бу омил тасдиқланиши мумкин. Маълумотларга қараганда гетерозигот эгизакларидан кўра, гомозигот эгизакларининг темперамент хусусиятлари шунчалик ўхшаш бўладики, ҳатто улар ирсият йўли 85% гача берилиши мумкинлиги тасдиқланган. Тарбиявий муҳит турлича бўлишига қарамай, ўхшашлик сақланиб қолиши тажрибаларда кўп марта текширилган. Шунга қарамай, темпераментнинг айрим

хусусиятлари — ўзгаришига оид маълумотлар ҳам инкор этилмайди ва фавқулодда юз берадиган ташқи ҳамда ички шароитнинг ўзгаришлари кескин таъсир ўтказади (масалан, тоғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳоказо). Шуни эсда сақлаш жоизки, темперамент айрим хусусиятларининг турмуш шароити билан тарбиявий таъсирда ўзгариш жараѐни темперамент типларининг такомиллашувида ҳам кўринади. Маълумки, темперамент типининг унга мутаносиб хусусиятлари бирданига пайдо бўлган нарса эмас, чунки нерв системаси такомиллашувининг умумий қонуниятлари темпераментга ҳам таъсир ўтказиб, ўз изини қолдиради. Шахснинг камолотига кўра, темперамент хусусиятлари нерв системасининг такомиллашуви билан боғлиқ тарзда рўѐбга чиқа боради ва мазкур жараѐн темперамент ривожини узил-кесил охирига етказади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. Т.,1998 2. В.Каримова. Психология. Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти. «ЎАЖБНТ» маркази, 2002. 3. Умумий психология. А.В. Петровский таҳрири остида, Т., Ўқитувчи, 1992 й. 4. Ғозиев Э. Психология методологияси. – Т.: «Университет», 2002. 5. Ғозиев Э. Умумий психология.-Т.: Университет, I, II китоб, 2002. 6. Немов Р.С. Психология: Учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн.- Психодиагностика. Введение в научное психологическое исследование с элементами математической статистики. – 3-е изд. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1998. 7. Психологиядан қисқача изохий лугат. Тошкент. ТДПУ Давлетшин М.Г. таҳрири остида. Т., 1998. 8. Ёш ва педагогик психологиядан практикум. Т.1991. 272-275 б. 9. Набижонова Д. Психология маърузалар матни, Фарғона политехника институти. Фаргона - 1999, 10. В.А.Крутецкий «Педагогик психология асослари» Тошкент «Ўқитувчи» 1976 й.

Похожие

Темперамент

Темперамент

Шахснинг индивидуал психологик хусусиятлари ва уларни диагностика килиш ( характер кобилият темперамент )

Шахснинг индивидуал–типологик ҳусусиятлари ва уларни ўрганиш усуллари

Шахснинг индивидуал хусусиятлари