Tarbiyasi qiyin o’smirlar psixologiyasi - Психология - Рефераты

Tarbiyasi qiyin o’smirlar psixologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Tarbiyasi qiyin o’smirlar psixologiyasi Reja: 1. O’smirlarning tarbiyasi qiyinchilik xususiyatlari va uning kelib chiqish sabablari. 2. Tarbiyasi qiyin o’smirlar tipologiyasi. Tayanch iboralar: tarbiyasi qiyinlik belgilari, kelib chiqishida: taqlidchanlik, bola bilan munosabat-muomiladagi xatoliklar va ularning

oqibatlari haqida so’z boradi. tarbiyasi qiyin bolalar tipi: andishasiz, qaysar o’smirlar, beqaror, subutsiz o’smirlar, xudbinlar, affektiv o’smirlar va ular bilan ishlash haqida so’z boradi . O’smirlarning tarbiyasi qiyinlik belgilari va ular bilan ishlash tadbirlari Inson umrining o’smirlik bosqichida, bizningcha, asosan ikkita xatarli jihat paydo bo’ladi. Uningbittasi-kattalarga taqlid qilish, ikkinchisi – o’smirning oilada va maktabda nazoratn chetda qolish. Shu ikki jihat katta yoshdagi odamlar e’tiboridan tashqari, o’z oqimida, maqsadga muvofiq, tarzda kechadigan bo’lsa, oqibat tarbiyasi qiyin deb ataluvchi o’smirlar paydo bo’lishiga olib keladi. Birinchi jihatni tahlil qilib ko’raylik, chunonchi, o’smirlik bosqichidagi o’g’il va qizlarda ilk «kattalik» hissi yuzaga keladi. Bu yoshdagi o’smir munosabat uslubini o’zgartiradi, axloq mazmuni ham keskin o’zgaradi. Kattalarning tashqi qiyofasi, yurish-turishi, ko’zga tashlanadigan ayrim tomonlari o’smir shu davrga tezroq yetish istagini uyg’otadi. Jumladan modaga qiziqish, o’ziga aro berish, o’zgacha «madaniy» horqdiq chiqarish, mulzamat qilishga intilish kabilar. Ular ko’pincha talablarga, katta yoshdagi kishilarga, televizor va kinolarda ko’rgandlariga taqlid qiladi. O’z tasavvurida nimani ommabop deb hisoblasa, xuddi shu narsani namuna tarzida qabul qiladi. O’smirda o’z-o’zini va o’zgalarni baholash mezoni ana shu tariqa yuzaga keladi. Shuning uchun unda yangi his-tuyg’ular, orzu-umidlar, sevgi haqidagi kitob solish holatlari ko’zga tashlanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, o’smirda dastlab kattalga taqlid qilish odati kuchli bo’ladi. Shuning uchun, ota-ona va yaqin kishilar bu jihatni o’smir huzurida doim esda tutishlari, o’zaro munosabatlarida, yurish-turishlarida, unga namuna bo’larli maqomda turishlarizarur. O’qituvchilar maktab jamoa tashkilotlari rahbarlari haqida ham ayni mulohazani bildirish ma’qul.

Endi ikkinchi jihatga diqqat qilsak, bunda engsh xatarli tomon-o’smirning beqaror yigitchalar bilan muloqotga kirishishidir. Bunday kishilar uni noto’g’ri, egri yo’lga boshlaydilar, o’z shaxsiyatini ko’zlab yashashga o’rgatadilar. Shuni aytish joizki, bo’sh vaqtni nazoratsiz o’tkazishga o’rgangan o’smir ko’cha-kuyda bevaqt va behuda yuradigan bo’lib qoladi. Bunday sharoitda ayniqsa pulga ruju qilgan o’smir turli xil qonunbuzar ishlarni amalga oshirishga kirib ketishi ehtimoldan holi emas. Shunga ko’ra, har bir ota-ona o’z o’g’il yoki qizining bo’sh vaqtini maqsadga muvofiq o’tkazishni ta’kidlashi zarur. O’smirni bo’sh vaqtlarida nazoratsiz qoldirish noxush kechinmalar sari yetaklaydi. Bolalari maktabda kelib qayoqqa yuradi, kimlar bilan uchrashadi, o’rtoqlari kim – buni ota-ona albatta bilishi, doimo kuzatib aniqlashi kerak. Agar o’smirning yurish-turishi nazorat qilinmasa, bamaylixotir yurishga o’rganib ketadi va keyin uni bunday xulqdan qaytarib olish qiyin kechadi. Har qanday holatda o’smirni haqorat qilish, uni kaltaklash mutlaqo chramaydi. Aksincha uning salbiy odat va xatti-harakatlari, axloqiy jihatdan aynishlari oqibatini shirin so’z bilan ko’z oldiga keltirib, ishonchli dalillar bilan tushuntirish zarur. Psixologiya fanida inson xulq-atvoridagi o’zgarish, goho chetga og’ish hodisasi ijtimoiy hayot bilan bog’liqligi haqida umumiy qonuniyat mavjud. Jahon psixologlari olib borgan tadqiqotlar tarbiyasi qiyin o’smirlarning paydo bo’lishga ijtimoiy muhitdan tashqari pedagogik-psixoloik omillar ham sabab bo’lishini ko’rsatmoqda.O’smirlar harakatlarini izchil va uzluksiz o’rganish щ , ulardagi chetga og’ish ko’rinishlari turlicha bo’lishini ta’kidlamoqda. Oiladagi nosog’lom muhit va sharoit ham tarbiyasi qiyin o’smirlarning yashashi va o’qishi uchun imkoniyatlar, qulay sharoitlar yo’qligi uning ruhiy dunyosiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Unda ota-onasidan norzilik hissi kundan-kunga avj olib ichki tug’yonga aylanadi. Alamdan chiqish ustun kelganda, o’smir ba’zi noxush hatti-haraktgacha borib yetishi mumkin. Biroq u o’zida bu kezda alamli kechinmalarni idrok qilolmaslik, nojo’ya qilmishini darrov payqab olmasligi ham ehtimol.

Oilada ota-ona o’rtasida samimiy munosabatning bo’lmasligi, ichimliklar iste’mol qilinishi, chayqavchilik, sudxo’rlik, xalq mulkini talash kabi nopok ishlar bilan shug’ullanish o’smirning ruhiy dunyosida yomon iz qoldiradi. «Qush uyasida ko’rganini qiladi» deganlaridek, o’smir ham ota-onasi orqasidan ketishi mumkin. Ba’zan esa u oiladagi bunday jirkanch holatni ko’rmaslik uchun o’z uyini tark etgan hollar turmushda uchrab turadi. Tarbiyasi qiyin o’smirlar shakllanishining sabablarini yana biri- o’quvchining o’qishga nisbatn salbiy munosabatidir. Bu holning paydo bo’lishiga sabab o’smirning aqli zaifligidir. Jismoniy nogironligi yoki qobiliyatsizligi sabab qilib ko’rsatilishi mutlaqo noto’g’ri. Buning sababi bizningcha, o’smirga o’quv faoliyati usullari, o’quv ko’nikmalari va malakalarining yetarli darajada tarkib topmpganligi, fikrlash qobiliyatining nisbatan bo’shligi hamda ta’limda uning yana shu xususiyatlari o’quvchi tomonidan inobatga olinmasligidir. Bunday o’smirning bilim va xulq darajsi, odatda o’qituvchlar tomonidan noto’g’ri baholanadi, darsning o’zi ham past saviyada o’tkaziladi. Bu hyech narsa, hyech shubhasiz o’smirni maktabdan bezdirib qo’yish щ i turgan gap. Shunisi ham borki, o’smirning sinf jamoasi bilan bir xil fikrda bo’lmasligi ular orasida «anglashilmovchilik g’ovini» vujudga keltiradi. Buning natijasida mazkur o’smir jamoa o’rtasida o’z o’rnini yo’qota boradi. Nihoyat u jamoa o’rtasida yakkalanib boradi. Jamoa uni qo’llab quvvatlamagnaligi yoki bepaovoligi sababli o’smir borgan sari dag’al, o’jar, hakslik qilaveradi. Oqg’ibatda jamoa faoliyatiga qo’shilmasdan o’zicha ish tutish rejasini tuzadi. Shu tariqa u o’qishdan va sinf jamoasidan yuz o’girib, yangi ulfatlar bilan aloqa qilish yo’liga kiradi. Tarbiyasi qiyin o’smir, axloqi butunlay ishdan chiqqan, harakat boshqarish imkoniyatiga ega bo’lmagan, jinoyatchi emas. Shuning uchun ularning xulq motivlarini tadqiqot qilish orqali qayta tarbiyalash, shaxsda hukm surib kelayotgan ayrim illatlarni bartaraf qilish imkoniyati mavjuddir. Bu jarayon o’ta murukkab, ota-onadan, o’qituvchilardan, jamoat tashkilotlaridan, mahalla faollaridan katta kuch, sabr-toqat, uzoq mehnat va chuqur izlanishlar talab qiladi.

Tarbiyasi qg’iyin o’smirni qayta tarbiyalashda uning o’zigagina xos bo’lgan xususiyatlarni e’tiborga olish har qaysi o’smirga individual yondashish, uning nimalarga qiziqishi va mayli aniqlash, tarbiyaga mos keladigan alohida usul va choralarni tanlay bilish katta ahamiyatga egadir. Ota-ona ham, o’qituvchilar ham, jamoatchilik vakillari ham bu qoidalarga aml qilsalar, muvaffaqiyatga erishish mumkin. Tarbiyasi qiyin o’smirlar tipologiyasi Tarbiyasi qiyin o’smirlar hatti-harakatini izchil va muntazam o’rganish, ular orasida axloq qoidalaridan chetga chiqish hollarining sabablari turlicha ekanini yaqqol isbotlamoqda. Odatda tarbiyasi qiyin o’smirlar jinoiy va axloqiy qonunbuzarliklar guruhiga ajratib o’rganiladi. Maxsus tadqiqotlar qonunbuzar o’smirlardagi salbiy hatti- harakatlarning vujudga kelishi sabablariga qarab, tarbiyasi qiyin o’smirlarning taxminiy tipologiyasini tuzish imkonini beradi. Birinchi guruhga balog’atga yetmagan. Andishasiz, qaysar o’smirlar kiradi. Bunday o’smirlar shaxsiy qarashi, o’zgalarga baho berishi axloq ehtiyojlarini maktab, oila va jamoatchilik fikriga qarshi qo’yadilar. Shuningdek, bular o’z qilmishlarini yaxshi anglagan holda ish tutadilar. Kattalarning izzat-nafsiga tegishli orqali «rohatlanadilar». O’rtoqlarini qo’rqitish, ruhan intiladilar. Ularda sinf jamoasi, hatto maktab bo’yicha «o’zini ko’rsatish» ishtiyoqi kuchli bo’ladi. Ikkinchi guruhga beqaror yoki subutsiz, ya’ni musiaqil fikrga ega bo’lmagan o’quvchilar kiritiladi. Bunday o’smirlar beqaror axloqiy b e’tibori, ma’naviy hissiyot shaxsiy qarashlari shakllanib bo’lmaganligi sababli ikkilanib turadilar. Ularning kishilarni baholash faoliyati favqulotdagi vaziyatga bog’liq. Iroda kuchining zaifligi, ma’naviy dunyodagi motivlar kurashining yetarli emasligi, narsalarga befarqo’ligi, tashqi ta’sirga tez berilishi natijasida xulqlario’zgaradi. Ko’ngli bo’shlagi beqarorligi oqibatda qonunbuzarlik ham qilaveradi. Ular ko’pincha birovga bergan vadasining ustidan chiqa olmaydi, o’z qilmishlaridan pushaymon qiladilar.

Boshqa guruhlarda uchramaydigan psixik xususiyatlar kechinmalarga boy o’smirlar uchinchi guruhga mansub o’quvchilardir. Ushbu xudbinligi, shaxsiy ehtiyoj va istagining kuchligi sabali qonun buzadilar. O’z istagi tufayli har qanday xafv oldida o’zini yo’qotmaydi. Ehtiyojlarini ko’pincha man qilingan yo’l bilan qondiradi. Ma’naviy tushkunlikka mahkum etilganligini his etib iztirob chekadilar. Hammaga yaxshilik qilishni hohlaydilar, lekin xudbinligi barcha narsalardan ustun keladi. Affektiv kechinmalar o’smirlar to’rtinchi guruhni tashkil etib, ular jamoat yoki oilada o’z o’rnini topa olmay, o’zlarini ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lmay ruhan iztirob chekadilar, sust harakatchan, nazardan chetda yurishga odatlanadilar. Kimdandir ranjigan ko’rinadilar, noaniq sabablarga ko’ra, ruhan qattiq azoblanadilar. Birinchi guruhga kiruvchi o’smirni uyaltirish bilan ularga ta’sir etish mumkin emas, lekin ularning «o’zini ko’rsatish» ishtiyoqidan unumli foydalanish zarur. Individual ish olib borilganda, ularni sportga jalb qilish, milisiya bolalar xonasida navbatchilik, darsdan tashqari ishlarni rahbar qilib tiyinlash samarali natija beradi. Ayniqsa, harbiy-vatanparvarlikka oid mashg’ulotlarda ularning jasurligini hisobga olib, kamandirlik lavozimini topshirish muhim ahamiyatga ega. Qisqa fursat ichida erishilgan ayrim yumushdagi muvaffaqiyati uchun jamoa oldida rag’batlantirish, o’qishga nisbatan qiziqishini orttirish, qiyinchiliklarni bartaraf qilishda unga yordamlashish, nozik psixologik xususiyatlarga to’g’ri yo’l topish, musabaqalarga jalb etish, xalq mulkini qo’riqlashga tortish, o’quv malakalarini shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi guruhdagi o’smirlar bilan ishlashda ularni mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, tanqid va o’z-o’ziga tanqidga odatlantirish, iroda kuchini o’stirish uchun maxsus mashg’ulotlar o’tkazish, favqulotddagi holatga befarq qarash xususiyatini qayta tarbiyalash, ularga yo’l-yo’riq ko’rsatish kerak. Uchinchi toifaga kiruvchi o’smirlar bilan ishlash jarayonida xudbinlikni yo’qotish uchun maxsus mashg’ulotlar qiyinlashtirilgan muammoli vaziyatlar yaratish ikki yuzlamachilikdek salbiy illatlarga barham berish uchun ularga alohida ta’sir o’tkazish, ularda do’stlik hislarini tarkip toptirish zarur. Bunday o’smirlarni

rahbarlik ishlariga tortish mas’uliyat hissini vujudga keltiradi. Mustaqil faoliyatni shakllantirish uchun esda olib qolish va mulohaza yuritish usullari bilan tanishtirish lozim. Mustaqil ijodiy fikr yuritish, o’z-o’zini nazorat qilish, o’z-o’zini tanqid qilish singari shaxs sifatlarini shakllantirishga e’tibor berish zarur. Yo’l qo’ygan kamchiliklarini dalillar asosida ko’rsatib berish, qayta tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. To’rtinchi guruhga mansub o’smirlarning affektiv kechinmalari o’qituvchi tomonidan oqilona ko’rsatilib beriladi.Har bir o’smir o’quvchiga individual munosabatda bo’lish jamoada tarbiyasi qiyin bolalarga munosabatni yaxshilash va to’g’ri yo’lga qo’yish maktab pedagogik jamoasi tamonidan mikromuhitga alohida nazorat uyushtirish. Tarbiyasi qiyin o’smirlarni guruhlarga ajratish maqsadida, individual suhbatlashish ularning savol varaqasini to’ldirishga o’rgatish. Ularni uzluksiz ravishda kuzatib borish. Yozgan bayon yoki insholarni tahlil qilish, shaxsiy hujjatlarini izchil o’rganish, sinf rahbari yoki tarbiyachining kundalik daftarini yuritish, muammoli yoki «konflekt» li vaziyatni vujudga keltirish asosida tajriba o’tkazish, individual shaxsda yoki jamoada qanday o’zgarishlar ro’y berishini muttasil kuzatib borish, ularni qayta tarbiyalash uchun muhim imkoniyatlar yaratadi. Trabiyasi qiyin o’quvchilarni aniqlashda kino lavhalar, xuquqga oid savol javoblar ta’sir etish rag’batlantirish, matndan syujetli rasmlardan ular bilan individual suhbat metodlaridan ham foydalanish mumkin. Demak tarbiyasi qiyin o’smirlarni tadqiq qilish, o’rganish. Tekshirish va qayta tarbiyalash jarayonida ijtimoiy muhitdan tashqari pedagogik-psixologik qonuniyatlarga murojaat qilish tarbiya samaradorligini oshirishda shaxslar aro munosabatni to’g’ri yo’lga qo’yishda va jamoada sog’lom muhitni vujudga keltirishda juda katta yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Bojovich L. “Lichnost i yee formirovanie v detskom vozrastee.” M.1968 g. 2.Gaziev E.G. “Upravlenie uchebnoy deyatelnostyu shkolnikov”. T.1986 g. 3.Gonobolin F.N. Kniga ob uchitele. M.1965 g. 4.Krutetskiy V.A. Psixologiya obucheniya i vospitaniya shkolnikov. M.1976 g. 5. PetrovskiyA.V. Vozrastnaya i pedagogicheskaya psixologiya. M.1979. 6. Xrestomatiya po vozrastnoy i pedagogicheskoy psixologii.M.1969 g. 7. A.I.SHerbakova. Praktikum po vozrastnoy i pedagogicheskoy psixologiii. Pod. red. M.1986g. 8. E.G`.G`oziev. “O`quvchilarda umumlashtirish usullarini shakllantirish va ularning aqliy taraqqiyoti.”. T.1983 y. 9. E.G`.G`oziev. “O`quvchilarning o`quv faoliyatini boshqarish” T.1988 y. 10. E.G`.G`oziev “Tafakkur psixologiyasi” T.1990 y.

Похожие

O’smir psixologiyasi

Psixologik maslahat fanining predmeti. Psixologik maslahat haqida Nizomning qabul qilinishi

Iroda psixologiyasi

Faoliyat psixologiyasi

Muhabbat psixologiyasi