Tafakkur - Психология - Рефераты

Tafakkur

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Tafakkur Reja: 1. Tafakkur haqida tushuncha. Tafakkur va hissiy bilish. 2. Tafakkurning mantiqiy shakllari. 3. Tafakkur jarayonlari. 4. Tafakkur turlari. 5. Tafakkurning individual xususiyatlari.

Tayanch iboralar: Tafakkur haqida tushuncha. Tafakkur funktsiyalari: tushunish, masala echish, maqsadni shakllantirish, reflektsiya. Tafakkur va muammoli vaziyat. Tafakkur jarayonlari: analiz, sintez, taqqoslash va umumlashtirish. Tafakkur shakllari: tushuncha, xukm, xulosa chiqarish. Tafakkurning xususiyatlari: mustaqilligi, faolligi, ijodiyligi, kreativligi, chuqurligi, kengligi, analiz va sintezga moyilligi, abstraktsiya darajasi va h.k. O`quv jarayonida tafakkurning roli va mustaqil fikrlashni shakllantirish. Tafakkur jarayonida maqsad, motiv, fikrlashga tayyorgarlik darajasining ahamiyati. O`quv jarayonida o`quvchilar tafakkuridagi individual farqlarni hisobga olish. TAFAKKUR HAQIDA TUSHUNCHA, TAFAKKUR VA HISSIY BILISH Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog`liq, muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir. Tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish uni bavosita va umumlashtirib aks ettirishdan iborat jarayondir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida hissiy bilishdan paydo bo`ladi va hissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga o`tib ketishi mumkin. Biroq tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idrok va tasavvurlar bilan bog`langan bo`ladi. Tafakkur faoliyati o`zining butun "materialini" faqat bitta manbadan, ya`ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur faqat sezgilar va idrok orqaligina tashqi muhit bilan bog`lanadi va shu tariqa tashqi olamni aks ettiradi. Ammo sezgilar va idrok kabi hissiy bilish jarayonlari olamning turli xildagi aloqalarini, ular orasidagi bog`lanishlarni, paydo bo`ladigan turli muammolarni hal qilish imkonini bermaydi. Tafakkur qilish davomida tashqi olamni bilish chuqurroq amalga oshiriladi. Buning natijasida narsalar, hodisalar va boshqa shuning kabilar o`rtasidagi murakkab o`zaro bog`lanishlarni ajratish, echish mumkin bo`ladi. Zarur hollarda turli vositalar qo`llaniladi. Quyidagi uch xil hodisalarni o`rganish davomida vositalar qo`llaniladi. 1. Hozirgi paytda bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganish uchun. Bunga tarixiy voqealar, kelajak rejalar, gipotezalar, umuman yoki o`tmishda ruy bergan yoki kelajakda ruy berishi mumkin bo`lgan hodisalarni o`rganish davomida;

2. Sezgi organlarimizning moslashmaganligi sababli bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganishda. Bunga misol tariqasida juda kichik zarrachalar, elementlar, inson sezgi organlari "sezmaydigan" turli to`lqin uzunliklari yoki juda uzoq masofada joylashgan ob`ektlar (planetalar, yulduzlar va h.k.); 3. Bevosita idrok qilishning imkoni mavjud, ammo vosita kullash samarali bo`lgan hollar. Masalan, o`sib turgan daraxtning balandligini trigonometrik funktsiyalar yordamida o`lchash, havo haroratini termometr yordamida o`lchash kabilar. YUqoridagilardan ko`rinib turibdiki, hissiy bilish samarali bo`lmay qolgan hollarda tafakkur boshlanadi. Tafakkur hissiy bilish idrok qilish imkonini bermaydigan voqea, hodisalarni ham o`rganish imkonini beradi. Masalan, yorug`lik tezligini o`lchash, o`rganish, uning xossalaridan foydalanish faqat tafakkur orqaligina amalga oshirilishi mumkin. Qachon tafakkur faoliyati boshlanadi (qachon biz fikrlab boshlaymiz)? Biz doimo fikrlamaymiz . Agar vaziyat bizga tushunarli bo`lsa, etarli hamma ma`lumot va vositalarga ega bo`lsak biz "o`ylamaymiz". Tafakkur jarayoni muammo paydo bo`lsa, muammoli vaziyatda paydo bo`ladi. Muammoli vaziyat - biror masalani echish uchun zarur bilimlar, vosita yoki ma`lumot, malakalarning etishmasligi bilan bog`liq bo`ladi. Muammoli vaziyatda bizning avvalgi vosita va usullarimiz etishmay qoladi. Shu sababli oddiy, tushunarli, o`zida yangilikni aks ettirmaydigan ma`lumotni eshitayotgan talaba va o`quvchi fikrlamaydi. Ularni fikrlashga undash uchun muammoli vaziyatlar yaratish lozim. Kelib chiqishi va rivojlanishi bo`yicha tafakkur ijtimoiy tabiatga ega. Chunki bilishning barcha vositalari, usullari va manbaalari inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma`naviy boyliklar bilan bog`liqdir. Odamning aqliy taraqqiyoti insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida to`plangan bilimlarni o`zlashtirish jarayonida amalga oshadi. Bu erda shaxsning faolligini inkor qilmaymiz. Mavjud, tayyor bilimlarni o`zlashtirish boladan fikriy zur berish,

ijodiy ishlash, yangilik ochishni taqoza qiladi. Aks holda o`zlashtirilgan bilim yuzaki, mexanistik bo`lib qoladi. TAFAKKURNING MANTIQIY SHAKLLARI Psixologiya fani mantiq fani bilan birgalikda tafakkurning mantiqiy shakllarini o`rgandi. Tafakkurning mantiqiy shakllari -tushuncha, hukm va xulosa chiqarishlardir. TUSHUNCHA shunday bir fikrki, bu fikrda voqelikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim, farq qiladigan belgilari aks ettiriladi. Masalan, odam tushunchasi uning mehnat faoliyati, mehnat qurollarini ishlab chiqarish, nutq, inson ongi va shular kabi nihoyatda muhim belgilarni o`zida mujassamlashtirgan. Mana shu belgilar bilan odam hayvonlardan farq qiladi. Tushunchalarning mazmuni HUKMlarda aks ettiriladi. Hukm narsa va hodisalar o`rtasidagi mavjud bog`lanishlarning yoki shu narsa va hodisalarga xos bo`lgan xususiyat va belgilari o`rtasidagi bog`lanishlarni o`zida aks ettiruvchi tafakkur shakli. Hukmlar ob`ektiv voqelikni qanday aks ettirishlariga qarab CHIN va YOLG`ON bo`lishi mumkin. Chin - "Toshkent O`ZBEKISTONning poytaxti". Yolg`on - "Hech qanday uchburchak o`tkir burchakka ega bo`la olmaydi". Hukmlar UMUMIY, JU`ZIY va YAKKA bo`ladilar. Umumiy hukmda aks ettirilgan xususiyat va bog`lanishlar biror sinfdagi barcha narsalarga taalluqli bo`ladi. "Barcha metallar elektr tokini o`tkazadilar". Ju`ziy hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat ayrim narsalargagina taalluqli bo`ladi. "Ba`zi o`quvchilar a`lochilardir". YAkka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat bitta narsaga tegishli bo`ladi. "Salimov A. a`lochi o`quvchi". Hukmlar ikkita yo`l bilan hosil qilinadi: 1) bevosita usul bilan, bunda idrok qilayotgan narsalar ifodalanadi ; 2) bavosita usul bilan, ya`ni xulosa chiqarish, mulohaza yuritish yo`li bilan. Bir yoki bir necha hukmlar asosida yangi hukm keltirib chiqarish - xulosa chiqarishdir. Masalan, "Barcha metallar elektr tokini o`tkazadilar", "Mis metall".

Ana shu ikkita asosdan yangi hukm - xulosa chiqariladi, "Mis elektr tokini o`tkazadi". Xulosa chiqarish ikki usul bilan amalga oshiriladi: 1) induktiv xulosa chiqarish va 2) deduktiv xulosa chiqarish. Induktsiya - ju`ziy hodisalardan umumiy qoidalarga qarata xulosa chiqarish. Deduktsiya - umumiy qoidalardan ju`ziy hodisaga, faktga, misolga qarata xulosa chiqarish. TAFAKKUR JARAYONLARI Tafakkur jarayoni (fikrlash) o`ziga xos qonuniyatlarga, qoidalarga bo`ysunadi. Tafakkur jarayonining mohiyatini tushunish uchun uning qanday kechishini o`rganish lozim. Tafakkur avvalo analiz, sintez va umumlashtirishdir. ANALIZ - ob`ektning muayan bir tomonlarini, elementlarini, xossalarini, munosabatlarini va boshqa shuning kabilarni ajratib olib, o`rganilayotgan ob`ektni fikran bo`laklarga, qismlarga, elementlarga bo`lish demakdir. Biron narsani analiz qilish davomida bu narsaning g`oyat muhim, kerakli va qiziqarli va shu kabi muayan xususiyatlari ajratib olinadi. SINTEZ . Bir butun narsani analiz qilish natijasida ajratilgan komponentlarni birlashtirish sintezdir. Analiz va sintez jarayonlari hamma vaqt o`zaro bog`liqdir. TAQQOSLASH - narsa va hodisalarni bir-biri bilan solishtirib ko`rish va ular orasidagi o`xshashliklar, tafovutlarni topish. Taqqoslash albatta analiz va sintezni taqoza qiladi. Narsa va hodisalarni oldin analiz keyin esa sintez kilmasdan turib ular orasidagi o`xshashlik va tafovutlarni topib bo`lmaydi. Taqqoslash davomida narsalarni UMUMLASHTIRISH amalga oshiriladi. Umumlashtirish o`xshash tarzidagi umumiylik va muhim belgi tarzidagi umumiylik sifatida amalga oshiriladi. Birinchi umumiylik bo`yicha kit baliq hisoblanadi (yuzaki belgi), ikkinchi umumiylik asosida esa kit sut emizuvchilar sinfiga kiradi (muhim belgi asosida).

TAFAKKUR TURLARI Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va birmuncha shartli klassifikatsiyasi tarqalgandir: 1) ko’rgazmali-harakat; 2) ko’rgazmali-obrazli; 3) mavhum (nazariy) tafakkur. KO’RGAZMALI-HARAKAT TAFAKKURI. Tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o`z oldilarida turgan masalalarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazaridan echganlar; keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Dastlab erni qadamlab o`lchangan, keyinchalik uning asosida geometriya fani shakllangan. Bu shuni anglatadiki, sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy faoliyatning o`zi birlamchidir. Bog`chagacha yosh davrida bolada asosan ko`rgazmali-harakat tafakkuri ustun bo`ladi. Hamma ish, "o`ylash", bilish jarayoni harakatlar vositasida amalga oshiriladi. KO`RGAZMALI-OBRAZLI TAFAKKUR. Ko`rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda asosan bog’cha yoshidagi bolalarda nomoyon bo`ladi. Ularda tafakkurning harakatli shakllari saqlanib qolsa ham, ular to`g`ridan-to`g`ri yuzaga chiqmaydi. endi bola narsa va hodisalarning bevosita idrok qilinayotgandagi obraziga suyanib fikr yuritadi. Agar shu yoshdagi bolaga ikkita bir xil xajmdagi xamirdan qilingan sokka ko`rsatilsa, u ularning tengligini aytadi. Keyin ularning ko`z o`ngida soqqalardan biri non shakliga keltiriladi. Bolalar yassilantirilib, non shakliga keltirilgan soqqani ko`p, katta deb ko`rsatadilar (J.Piaje tajribalaridan). MAVHUM (NAZARIY) TAFAKKUR. Bolalarning amaliy va ko`rgazmali-obrazli tafakkuri asosida ularda mavhum tafakkur shakllanadi. Bu mavhum tushunchalarga asoslangan tafakkur.

Bolalarning juda ko`plab fanlardan, o`quv predmetlardan oladigan bilimlari mavhum tushunchalar yordamida ifodalangan. Predmet va hodisalar urniga ularning nomlari (SO`Z-belgi) qo`llaniladi. Mavhum tafakkur bolaga endi o`zi yo`q predmetlar bilan ham so`zlar yordamida (nomlari) ishlash, ular ustida fikr yuritish, tafakkur operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. Shu sababli mavhum tafakkur o`quvchining o`quv va hayot faoliyatida eng muhim o`ringa ega bo`ladi. Maktabning, pedagoglarning asosiy vazifalridan biri o`quvchilarning mavhum tafakko`rini rivojlantirish, ularda to`g`ri shakllangan tushunchalar tizimini hosil qilishdan iboratdir. TAFAKKURNING INDIVIDUAL XUSUSIYATLARI. Turli kishilarda tafakkur xususiyatlar turlicha tarkib topgan va turlicha nomoyon bo`ladi. Bir kishining o`zida ham tafakkurning turli xususiyatlari turlicha nomoyon bo`ladi. Bularning hammasi tafakkurning individual xususiyatlarining asosini tashkil qiladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustaqillik darajasi, epchillik, fikrlashning tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning MUSTAQILLIGI dastavval yangi masala, yangi muammoni ko`ra bilish va kuya bilishda, undan sung esa uni o`z kuchi bilan echa bilishda nomoyon bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligida uning ijodiy xarakteri o`z ifodasini topgan. Tafakkurning IXCHAMLIGI shundan iboratki, masalani echishning boshda belgilangan yo`li (rejasi) asta-sekin yuzaga chiqadigan, avvaldan hisobga olib bo`lmaydigan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo`lni o`zgartira olishdan iboratdir. Fikrning TEZLIGI biror qarorni qisqa muddat ichida qabul qilish talab qilingan hollarda talab qilinadi. Tafakkurning yuqorida ko`rsatilgan barcha va boshqa juda ko`p sifatlari uning asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas bog`liqdir. Har qanday tafakkurning eng muhim belgisi, uning ayrim individual xususiyatlaridan qat`iy

nazar, muhim tomonlarni ajaratib, mustaqil ravishda tobora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iborat.

Adabiyotlar ro`yxati 1. O`zbekiston Respublikasining kadrlar tayyorlash milliy dasturi. 1997 yil 29 avgust. 2. O`zbekiston Respublikasining ta`lim to`g`risidagi qonuni. 1997 yil 29 avgust 3. Bruner D. S. Psixologiya poznaniya. - M., 1977 4. Dyui D. Psixologiya i pedagogika mishleniya. - M., 1998 5. G`oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. T. 1997 6. G`oziev E. Psixologiya. T. 1994. 7. Granovskaya R. M. Elementi prakticheskoy psixologii. SPb, 1997 8. Karimova V. M. "Ijtimoiy psixologiya asoslari". - T., 1994 9. Karimova V. M. Auditoriyada bahs-munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi. - T., 2000 10. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002 11. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000 12. Karimova V. va b.q. Mustaqil fikrlash. - T.: SHarq, 2000 13. Karimova V., Sunnatova R. Mustaqil fikrlash bo`yicha mashg`ulotlarni tashkil etish yuzasidan uslubiy qo`llanma. - T.: SHarq, 2000 14. Luriya A. R. Yazik i mishlenie - M., 1979 15. Olshanskiy B. B. Prakticheskaya psixologiya dlya uchiteley. M. 1994. 16. Psixologiya. Uchebnik. - Pod red. A. Krilova - M., 1998 17. Rubinshteyn S. L. Osnovi obshey psixologii. - M., 1998 18. www.ziyonet.uz

Похожие

Tafakkur

Tafakkur

Tafakkur, xayol va xotira

Psixik jaryonlar. Diqqat, sеzgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol

Shaxsning ijtimoiy bosqichni bilish muammolari, uning mezonlari. Shaxsning xissiy-irodaviy muxiti. Tushinish va tafakkur to’g’ri sida tushuncha