Shaxslararo muammolar bo'yicha psixologik maslahat va amaliy tavsiyalar - Психология - Рефераты

Shaxslararo muammolar bo'yicha psixologik maslahat va amaliy tavsiyalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

137 KB

Shaxslararo muammolar bo'yicha psixologik maslahat va amaliy tavsiyalar Reja: 1. Mijozning odamlar bilan shaxsiy munosabatlari muammosi 2. Odamlar o'rtasidagi shaxsiy munosabatlarda bir-birini yoqtir maslik 3. Mijozning odamlar bilan munosabatlarida antipatiya mavjudligi 4. Mijozning o'zini tutishni bilmasligi 5. Mijozning odamlar bilan samarali amaliy aloqalar olib bora olmasligi 6. Mijozning boshqa odamlarga bo'ysunishni bilmasligi 7. Mijozning shaxslararo nizolar ning oldini olishni va hal etishni 8. bilmasligi

Odamlarning shaxslararo munosabatlardagi asosiy muammolari, ularning yuzaga kelish sabablari Odamlar o'rtasidagi munosabatlar bo'yicha muammolar psixologik maslahat o'tkazish amaliyotida juda ko'p uchraydi va mijoz ular borasida to'g'ridan to'g'ri gapirmasa ham, shaxsiy mazmundagi boshqa muammolardan shikoyat qilganida, bu aslida unda shaxslararo munosabatlar bo'yicha uning muammosi yo'qligini anglatmaydi. Hayotda esa ko'p hollarda buning aksi bo'lib chiqadi: agarda mijozni shaxslararo munosabatlar bo'yicha mavjud holati tashvishlantirsa, shunday holatda har doim unda o'z xarakteriga taalluqii shaxsiy mazmundagi muammosini ham aniqlash mumkin bo'ladi. Bundan tashqari, bu ikkala muammoni amaliy hal etish usullari ko'p jihatdan bir-biriga o'xshashdir. Shunga qaramay, bu muammolarni alohida ко 'rib chiqish kerak, chunki ular har doim shaxsiy mazmundagi muammoga qaraganda, birmuncha boshqacharoq hal qilinadi. Shu odamning boshqa odamlar bilan munosabatlarini boshqarish yo'li bilan hal etiladi. Bundan farqli ravishda o'z shaxsiy muammosini har doim odam individual va boshqa odamlar bilan bevosita aloqa qilmay ham hal etishi mumkin. Bundan tashqari shaxsiy va shaxslararo mazmundagi muammolarni hal etish usullarida katta farq mavjud. Agarda shaxsiy muammolar odatda odamning ichki dunyosini tubdan o'zgartirish zarurligi bilan bog'liq bo'lsa, shaxslararo muammolar — atrofdagi insonlar bilan bog'liq insonning asosan, xulqi tashqi shakllarini o'zgartirish zarurligi bilan bog'liq bo'ladi. Odamning atrofdagilar bilan o'zaro munosabatlariga tegishli psixologik muammolar xususiyati bo'yicha turlicha bo'lishi mumkin. Ular atrofdagilar bilan odamning shaxsiy va amaliy o'zaro munosabatlari bilan bog'liq bo'lib, unga yaqin va ancha uzoq bo'lgan, masalan, qarindoshlari hamda begonalar bilan o'zaro munosabatlariga taalluqii bo'lishi mumkin. Bu muammo yaqqol ifodalangan yosh farqiga ham ega bo'lishi mumkin. Masalan, mijozning tengdoshlari yoki boshqa avlod, ancha yosh yoinki o'zidan ancha katta yoshli odamlar bilan o'zaro munosabatlarda yuzaga kelishi mumkin. Shaxslararo munosabatlar muammolari turli jinsli odamlarga ham taalluqli bo'lishi mumkin. Aytib o'tilgan muammolarning ko'p jihatliligi odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning murakkabligini ko'rsatadi. Bu muammolarning ko'pchiligini bu

yerda biz alohida muhokama qilsak ham, biroq bu muammolar hayotda bir-biriga bog'liqligini va ko'pchilik hollarda kompleks hal etilishi zarurligini esdan chiqarmaslik kerak. Masalan, odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarda odatiy qiyinchiliklar yuzaga kelishi, ba'zi umumiy sabablari mavjud. Bu sabablarni muhokama qilib, biz keyinchalik ularga qayimaymiz va keyinchalik faqat matndagi kerakli joylariga ilovalar bilan cheklanamiz. Biroq odamlar o'zaro munosabatlari alohida turlariga xos bo'lgan xususiy, o'ziga xos qiyinchiliklar sabablari ham mavjud. Mana shular to'g'risida ma'lumotlar berib o'tamiz. Mijozning odamlar bilan shaxsiy munosabatlari muammosi Mana shu muammolar guruhiga birinchi navbatda, mijoz bilan taxminan bir xil yoshdagi va bir-biridan ikki-uch yoshga farq qilgan odamlar bilan uning o'zaro munosabatlariga taalluqli muammolar kiradi. Shu bilan birga «tengdosh» yoki «bir avlod odamlari» tushunchasi ushbu holatda bolalar va katta yoshdagi odamlar uchun ham yoshi turli diapazonlarini o'z ichiga olmoqda. Masalan, agarda maktabgacha yoshdagi bolaning tengdoshlari odatda, uning o'zidan bir yoshdan ko'pga farq qilmasa, maktab yoshida tengdoshlar o'rtasidagi farq ikki yoshga yetadi. Mos ravishda yigirmadan yo yigirma besh yoshgacha bo'lgan yigit va qizlarni tengdosh deb atash mumkin, ya'ni ular o'rtasidagi yoshlar farqi endi besh yilgacha yetadi. Yoshi ulg'aygan sari odamning psixologik rivojlanishi asta sekinlashadi va hatto tajribasi bir xilligi, psixologiyasi va xulqi o'xshashligi odamlarni tengdosh sifatida baholash uchun asosiy mezon bo'lib qoladi. Bundan tashqari, u o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Maktabgacha va kichik maktab yoshida odatda bolalarning tengdoshlari bilan munosabatlarida qattiq e'tiborni va psixologik maslahatni talab etadigan jiddiy muammolari mavjud bo'Imaydi. Qarilik davrida o'zaro munosabatlari, qarirtdoshlari, tanishlari va do'stlari tor doirasi bilan chegaralanadi. Ular bilan munosabatlar ancha avvaldan mavjud va ozmi-ko'pmi moslashtirilgan bo'ladi. Bundan tashqari qari odamlarning atrofdagi odamlar bilan munosabatlari - bu odamlarning katta hayotiy tajribalari hisobiga osongina

kelishtirilib ketadi, demak, ularda yuzaga keladigan muammolar ham psixologik maslahatga murojaat etmasdan oddiygina hal etiladi. Odamlar o'rtasidagi shaxsiy munosabatlarda bir-birini yoqtir maslik Odamlarning shaxsan bir-birini yoqtirmasligi - ancha keng tarqalgan holat hisoblanadi. Bu masalada ularni hayotiy tashvishlantiradigan muammo sifatida ko'proq yoshlar shikoyat bilan murojaat etadilar. Ushbu mavzuda maslahatlar o'tkazishda quyidagi holatlarni hisobga olish muhim bo'ladi. Birinchidan, ushbu muammoni har doim ham psixolog- maslahatchi mijozga berishi mumkin bo'lgan maslahatlar yordamida amaliy hal qilib bo'Imaydi. Gap shundaki, odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik yo'qotilishi juda qiyin bo'lgan omillar sabab bo'lishi mumkin. Masalan, ongsiz ravishda, yaxshi anglab yetilmagan va demak, yaxshi nazorat qilinmaydigan omillar sabab bo'lishi mumkin. Ikkinchidan, bunday sabablar odatda, bir nechta bo'ladi. Ulardan birini yo'qotib, boshqa sabablarni yo'qotishda istalgan natijaga erisha olmaslik mumkin, chunki shu holatda boshqa yana ham kuchliroq omillar ta'sir ko'rsatadi. Uchinchidan, odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik masalasida psixologik maslahat o'tkazishga kirishishdan awal shunday muammoni keltirib chiqaruvchi sabablar odatiy tartibini bilib olgan yaxshi bo'ladi. Bularni bilish to'g'ri tashxis qo'yishga, demak, mumkin bo'lgan sabablarni tezroq aniqlash va yo'qotishga yordam beradi. Ko'rsatilgan muammolami, chuqurroq o'rganib chiqamiz. Lekin ular qo'yilgandan ko'ra biroz boshqa tartibda bu ishni bajaramiz. Odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik mumkin bo'lgan sabablarini aniqlashdan boshlaymiz. Birinchi navbatda bir xil jinsli odamlardan ko'ra qarama-qarshi jinsli odamlar ko'proq bir-biriga yoqishi tabiiy ekanligini aytib o'tish zarur. Shuning uchun bir xil jinsli odamlar o'rtasidagi o'zaro bir-birini yoqtirish muammosini to'laligicha hal etish xuddi shu muammoni turli jinsli odamlar o'rtasida hal etishga qaraganda ancha qiyin bo'ladi. Ko'plab individual psixologik xususiyatlar mavjud bo'lib, ular

sababli odamlar kim bilan munosabatda bo'layotganidan qat'iy nazar bir-birini yoqtirishi qiyin bo'ladi. Bu masalan, odamning o'zidan doimiy qoniqmasligi bo'Iishi mumkin. Bunday holatda o'zidan qoniqmagan odam boshqa odamlarga yaxshi muomalada bo'Iishi qiyin bo'ladi. O'z navbatida o'zidan doimiy qoniqmaslik holatida bo'lib, yaxshi muomala qilmagan odamlar buni ularga shaxsan yomon munosabat belgisi deb, qabul qilishlari mumkin. Ular bu odam, aynan, ularga yomon muomalada bo'layapti, deb hisoblaydilar va unga ham shunday munosabatda bo'ladilar. Ko'pchilik odamlarning xarakteri mustahkam salbiy xususiyatlari mavjud bo'ladi. Masalan, odamlarga ishonmaslik, gumonsirash, yowoyilashish, yakkalik, tajovuzkorlik kabilar. Odatda yetarlicha anglab yetilmaydigan va yaxshi nazorat qilinmaydigan mana shunday xarakter xususiyatlariga ega bo'lib, bu odamlar ularni bilmagan holda boshqa odamlar bilan muomalada namoyon etadilar va shu bilan ularning shaxsiy munosabatlarini yomonlashtiradilar. Bunday holatda insonda turli sabablarga ko'ra boshqa odamlar ehtiyojlari va manfaatlari bilan mos kelmaydigan ehtiyojlari va manfaatlari mavjudligini kiritish mumkin. Mana shu sababli bunday odamlar o'rtasida ko'pincha nizolar kelib chiqadi va albatta, bir- birlarini hurmat qilmaydilar. Barcha odamlar o'zlarini mas'uliyatli tutishni bilmasliklari holatini ham kiritish mumkin. Mana shuning uchun ham atrofdagi odamlarga yoqmaydilar. Odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar sabablarining ko'p qismi odamning o'ziga, uning shaxsiy psixologiyasiga bog'liq, munosabatlar yoki hayotiy sharoitlarga bog'liq emas, deb aniq aytish mumkin. Lekin shunga qaramay qator sabablar aynan, mana shu vaziyatlar bilan bog'liq. Biz hozir ular bilan yaqinroq tanishamiz. Hayotda ko'p uchraydigan odamlar bir-birlarini yoqtirmasliklari sababi quyidagicha hisoblanadi. Biror— bir odam o'zi bilmagan holda beixtiyor, o'zining o'ylab qilingan harakatlari bilan boshqa odamlar hayotiy muhim manfaatlariga tegib ketishi, obro'sini tushirishi, odamlar uchun muhim bo'lgan jamiyatda yoki guruhda o'zini tutish qoidalarini buzishi mumkin. Bunday holatlar yuzaga kelganida, xulq qoidalarini buzgan odamni atrofdagi odamlar yoqtirmaydilar.

Ikkinchi sabab quyidagi holat bilan bog'liq bo'ladi. Odamlar tasodifan bir- biriga unchalik yaxshi bo'lmagan munosabatlarda bo'lishga majbur etuvchi vaziyatga tushib qoladilar. Mana shu sababli ular beixtiyor bir-birlarida yomon taassurot qoldiradilar va shuning uchun bir-birlarini yoqtirishlari mumkin bo'lmay qoladi. Uchinchi holatni quyidagicha ta'riflash mumkin. Aytaylik, sizning shaxsiy hayotingizda kimdir sizga ko'p yomonliklar qilgan. Buning natijasida ushbu odamga nisbatan sizda mustahkam salbiy munosabat yuzaga kelgan. Ammo keyinchalik sizga ko'p yomonlik qilgan odamga tashqi ko'rinishidan o'xshash boshqa odam uchraydi. Shu odamni siz faqatgina u sizga awaldan yoqmagan odamga o'xshashligi uchungina yoqtirmaysiz. Odamlar o'rtasidagi bir-birini yoqtirmaslik mumkin bo'lgan tashqi sabablaridan yana biri bir odamning ikkinchi odam shaxsiga salbiy ijtimoiy ko'rsatmasi shakllanganhgi bo'Iishi mumkin. Ma'lumki, har qanday ijtimoiy ko'rsatma, uning asosiy tarkibiy qismlari sifatida kognitiv, emotsional va xulq tashkil etuvchilarini o'z ichiga oladi. Ulardan birinchisi ijtimoiy ko'rsatma obyekti to'g'risida odamning bilishlariga taalluqli. Ikkinchisi, ushbu obyekt bilan bog'liq emotsional hissiyotlaridan iborat. Uchinchisi, mavjud obyektga nisbatan amalga oshirilayotgan amaliy harakatlarga taalluqli. Bilimlar va hissiyotlar o'z navbatida odamning hayot tajribasi, xususan, boshqa odamlarni bilish tajribasi ta'siri ostida shakllanadi. Har bir odamda bu tajribalar har doim cheklangan bo'ladi, chunki har qanday odam uning atrofidagi odamlarni to'la bilishi mumkin emas. Agarda tasodifan yuzaga kelgan holatlar sababli odamlar to'g'risidagi bizning bilimlarimiz salbiy bo'lsa, keyinchalik bu odamlar bizga yoqmasligi mumkin. Bunday holatda atrofdagi odamlar sizni yoqtiradilar, deb hisoblash noto'g'ri bo'ladi. Inson uchun muhim bo'lgan odamlar tomonidan mijozni yoqtirmasliklari sababini aniqlashga qaratilgan diagnostikani psixologik maslahatda qanday o'tkaziladi? Bu ishni mijozning o'zi bilan maqsadga muvofiq savol-javob o'tkazish yo'li bilan amalga oshirish osonroq bo'ladi. Undan tasodifiy emas, balki kerakli

ma'lumotlarni olish uchun mijozga ketma-ket quyidagi savollami berish kerak bo'ladi: - qanday o'zaro munosabatlar va kirn yoqtirmasligi sababi ko'proq sizni tashvishlantirmoqda? - siz va ma'lum odamlar bir-birlaringizni yoqtirmasliklaringiz qanday vaziyat va nimalarda ifodalanadi? - Fikringizcha, bunga sabab nima? Agarda mijoz mana shu savollarga oson va aniq javob bersa , uning gaplarida keyingi bir yoki bir necha savollarga javoblarbo ' lsa , unda bu savollar mijozga berilmaydi . Bunday holatda mijozdan quyidagi savollarga ham aniq javob olish kerak bo'ladi: - avvalgi savollarga sizning javobingizda esga olingan odamlarning sizni yoqtirishlariga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan shaxsan siz yoki sizning xulqingiz bilan bog'Iiq biron-bir sabablar bormi? - Shu odamlarning qaysi tomonlari sizga yoqmaydi? - Siz yoki boshqa bir odamga bog'Iiq bo'lmagan va sizning istagingizdan qat'iy nazar siz va boshqa odamlar o'rtalaringizdagi munosabatlami yomonlashtiruvchi biror-bir hayotiy vaziyatlar bormi? - Siz yuzaga kelgan vaziyatni o'zgartirish uchun biron harakat qildingizmi? - Qilgan harakatlaringiz natijalari qanday bo'ldi? Mana shu savollarga mijozning javoblarini diqqat bilan tinglab, psixolog- maslahatchi bu javoblarni tahlil qilish va suhbat davomida mijozning xulqini kuzatish natijasida mijozning muammosi mohiyati to'g'risida ma'lum xulosaga keladi. Uni hal etish mumkin bo'lgan yo'llarini belgilaydi, ulami keyin mijoz bilan birgalikda muhokama qiladi. Mijoz berilgan barcha savollarga darhol aniq, lo'nda va to'la javob bera olishi qiyin bo'lishini esda tutish kerak. Agarda shunday bo'lganida mijoz psixologik maslahatga yordam so'rab murojaat etmasdan, o'z muammosini o'zi hal eta olgan bo'lardi- Mijozning muammosiga to'g'ri psixologik diagnoz qo'yilgandan keyin maslahatchi mijoz bilan birgalikda bevosita uning muammosini amaliy hal etish bo'yicha tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratishi

mumkin bo'ladi. Muhokama etilayotgan masala bo'yicha psixologik maslahat o'tkazish odatiy hollarida foydalanish mumkin bo'lgan umumiy maslahatlar mavjud. Mijozga beriladigan bu maslahatlar quyidagilardan iborat: o'zining xulqini diqqat bilan kuzatib, o'z-o'zidan boshqa odamlarda salbiy hissiyot uyg'otishi mumkin bo'lgan biror-bir kamchilik tomonlari yo'qligini aniqlash kerak. Agarda shunday tomonlari bo'lsa, uni antipatiya keltirib chiqarmaydigan qilib o'z xulqini o'zgartirishi kerak bo'ladi. Boshqa odamning javobini kuzatish va bir vaqtning o'zida boshqa odamlarning ijobiy javoblarini keltirib chiqaradigan munosabatlar shakllarini odamlar bilan munosabatlar shaxsiy tajribasida aniqlab va mustahkamlab shaxsiy kommunikativ xulqi ustida tajribalar o'tkazish kerak. Yuzaga kelgan hayotiy vaziyatni yaxshi tomonga o'zgartirishni mo'ljallab hayot sharoitlariga ta'sir ko'rsatishga urinish kerak. Mijozni agarda u o'z muammosini hal eta olmasa, unga hayotiy vaziyatni qanday mavjud bo'lsa shundayligicha qabul qilishga va unga o'rganishga to'g'ri kelishini tushuntirish kerak. Agarda mijozning kommunikativ harakatlarini tahlil qilib chiqib, psixolog-maslahatchi mijoz o'z muammosini hal etish uchun haqiqatda qo'lidan kelgan barcha ishlarni qildi degan, xulosaga kelsa, bunda uning sababi mijozning shaxsi emas, balki unga bog'Iiq bo'lmagan sharoitlarda yashiringan bo'lishi mumkin. Mijozning odamlar bilan munosabatlarida antipatiya mavjudligi Antipatiya simpatiyaga qandaydir qarama-qarshi bir holat bo'lsa ham biroq mijozning shaxslararo munosabatlarida ulami faqat simpatiya bilan almashtirish yordamida muammoni amaliy hal qilish mumkin emas. Mana shu bir-biriga qarama- qarshi emotsional xususiyatlari darhol boshqasi bilan almashinishi, juda kamdan kam hollarda yoki umuman, hech qachon bo'lmasligi mumkin, ya'ni deyarli, hech qachon antipatiya darhol simpatiyaga aylanmaydi va aksincha, holat ham yuz bermaydi. Shu bilan birga odamlar munosabatlaridagi mana shu ikki qarama- qarshilik ko'pincha bir odamning boshqasiga nisbatan neytral yoki ikki ko'rinishli (ambivalent) munosabati sababli bo'ladi. Bunday munosabat bir- biri bilan juda qarama-qarshi birligida ham simpatiya elementlarini, ham antipatiya elementlarini

o'z ichiga oladi. Qarama-qarshi nuqtayi nazarlar sifatida simpatiya yoki antipatiya odamning murakkab dinamikasida, emotsional ko'rinishidagi o'zaro munosabatlarida bir-biriga o'tadi, nisbatan neytral, oddiy va tashqi tinch o'zaro munosabatlar bilan almashadi. Demak, psixolog-maslahatchi o'z oldiga qo'yadigan va hal etishga urinishi kerak bo'lgan birinchi masalasi, mijozga amaliy yordam ko'rsatib, uni odamlar bilan munosabatlarda emotsional qarama-qarshilikdagi — ushbu holatda ularning yaqqol ifodalangan muxoliflaridan holi etishdan iborat bo'ladi. Buning uchun awal bir odamning boshqasiga salbiy munosabati sabablarini aniqlab olish kerak bo'ladi. Shunday ko'p uchraydigan sabablar orasida masalan, quyidagilar bo'Iishi mumkin: 1. Boshqa bir odam o ' z shaxsiy manfaatlarini ko ' zlab , raqibi uchun o ' z maqsadlariga erishish yo ' lida atayin , to ' siqlar hosil qilishi sharti bilan bir odamning boshqa odam uchun muhim bo ' lgan biror - bir ishida ancha jiddiy raqobatchisi sifatida tushunishi . Misol uchun , mijoz o ' zida yaqqol antipatiyani his etadigan boshqa odam uchun raqobatchi bo ' Iishi mumkin , yoki aksincha , bu odam mijoz uchun kuchli raqobatchi bo ' lib chiqishi mumkin . 2. Mijozni biror - bir boshqa odam uning shaxsiy sha ' niga zarar yetkazib , uni kamsitayotganligi to ' g ' risida aniq ma ' lumotga ega bo ' Iishi , shu bilan birga u bu ishni ataylab , bilib turib , mijozga iloji boricha ko ' proq zarar keltirish maqsadida qiladi . 3. Biror - bir odamda mijoz ko ' pincha aloqada bo ' Iadigan odamlarga nisbatan umumiy salbiy ko ' rsatmasi mavjudligi . 4. Mijozning fikri bo ' yicha u qabul qilgan odob qoidalariga mos kelmaydigan qandaydir sifatlar , shaxsiy xususiyatlarga ega bo ' Iishi . 5. Biror - bir odamning mijozni obro ' si va qimmatiga zarar keltirib , yomonlovchi yolg ' on gaplarni tarqatishi . Agarda yuqorida ko ' rsatilgan sabablardan birortasi yoki bir nechtasi haqiqatda sodir bo ' Iganligi aniqlansa , unda bu odam mijoz tomonidan antipatiya keltirib chiqarishi mumkin , biroq har doim ham mijoz shikoyat qilayotgan biror - bir odam unga nisbatan haqiqatda antipatiya ko ' rsatayotgan yoki mijoz tomonidan shu kabi

hissiyot keltirib chiqaradigan holatda bilib turib o ' zini shunday tutayotgan bo ' lib chiqmasligi mumkin . Har qanday holatda ham awal sodir bo'layotgan holat haqiqiy sabablari va oqibatini aniq bilib olish uchun yaxshilab tushunib olish zarur. Shunday qilmay turib vaziyatni o'zgartirish va antipatiyani yo'qotish, bundan tashqari, ulami simpatiyaga aylantirishga erishish juda qiyin bo'ladi. Mana shu sababli odamlarning o'zaro munosabatlarida ko'plab yuzaga keladigan tushunmaslik yoki anglashilmovchilik asosida yuzaga keladigan antipatiyalarni diagnostika qilish usullarini hamda yo'qotish amaliy yo'llarini aniqlab olish va muhokama qilish maqsadga muvofiq bo'ladi. Mijoz va boshqa odamlar o'rtasidagi antipatiyaning haqiqiy sabablarini mijozga quyidagi savollar bilan murojaat etib aniqlash mumkin: — Yaqqol antipatiya bilan munosabatda bo'Iadigan odam qandaydir ishda sizning raqobatchingiz bo'lib ishtirok etadimi? — U odatda shu ishlarda sizning muvaffaqiyatlaringizga qanday qaraydi? — O'zingiz yaqqol antipatiya bilan qaraydigan odam sizning obro'yingizni to'kkani yoki yaqin, siz uchun hurmatli odamlarni behurmat qilganligi to'g'risida bilasizmi? — Antipatiya keltirib chiqaradigan ushbu odamda sizga yoqmaydigan ishlarni qilish odati bormi? — Bu odam sizga yoqmaydigan ish qilganidan xursand bo'ladimi? — Bu odamni shaxs sifatida ta'riflovchi odamlarga nisbatan uning umumiy salbiy munosabati ko'zga tashlanadimi? — Bu odam shaxsan siz uchun yoqmaydigan xarakter xususiyatlariga egami? — Shu odamning harakatlarida, xulqida sizga dushmanlik alomatlari bormi? — Bu odam sizning obro'yingizga zarar keltiruvchi yoki siz uchun yaqin bo'lgan odamlar yolg'on, mish-mish gaplar tarqatadimi? Yuqorida keltirilgan savollarga javob berganida mijoz albatta, uning haqligini tasdiqlovchi isbotlar, hayotdan aniq faktlar keltirib, o'z javobini asoslab berishi

kerak. Agarda mijoz u yoki bu savolga aniq javob bersa, lekin uni asoslab bera olmasa, psixolog- masiahatchida mijozning javobi to'g'riligiga asosli gumonlar yuzaga kelishi mumkin. Agarda mijoz o'z javoblarini ishonchli asoslar va faktiarbilan tasdiqlasa, bu javobga ishonsa bo'ladi. Mijoz o'z javobi to'g'riligini tasdiqlovchi asoslami keltirayotganida ishonchsizligi sezilib tursa, uning antipatiyasi sabablari unda subyektiv xususiyatli ekanligini bildirishi mumkin. Agarda antipatiyaning sababi bir odam, mijoz yoki uning sherigi boshqa bir odamni muhim bir ishda raqobatchi sifatida tushunishlari kerakligi aniqlansa, antipatiyani yo'qotish uchun quyidagicha yo'l tutishni tavsiya qilish mumkin: Birinchidan, mumkin bo'lgan raqobatchisining harakatlari haqiqatan ham mijozga muhim maqsadlarga erishishiga to'sqinlik qilayotganligini aniqlash (bunday fikr xato bo'lishi mumkin). Ikkinchidan, mijoz raqobatchisi qarshiligisiz o'z maqsadiga erishishi mumkin bo'lishi uchun nima qilish mumkinligi to'g'risida o'ylab ko'rishi kerak (bu ishda unga psixolog-maslahatchi yordam berishi mumkin). Uchinchidan, mijozning xulqiga raqobatchining javob harakatlari qanchalik asosli ekanligini va mijoz o'zining mumkin bo'lgan raqobatchilari bilan munosabatlarda o'zini shunday tutishga ma'naviy huquqli ekanligini aniqlash kerak. Nihoyat, to'rtinchidan, ikkala tomonning raqobatchiligini minimumga tushiradigan va ishtirokchilarning har biriga boshqa odamning qarshiligisiz va minimal zararlar bilan o'z maqsadlariga ishlatish mumkin bo'lgan hamkorlikdagi, kelishilgan harakatlar to'g'risida kelishib olish imkoniyati borligini aniqlash kerak. Mana shu savollarga javoblar izlashning o'zi vaziyatni oydinlashtirishi, bu odamlar orasidagi antipatiya ko'rinishlarini ancha kamaytirishi yoki umuman, yo'qotishi mumkin. Agarda bir odam atayin boshqa odamning obro'sini tushirib va bundan xursand bo'lishi antipatiyaga sabab ekanligi aniqlansa, mijozga quyidagi qo'shimcha savollarga javob qaytarish taklif etiladi:

boshqa odamning obro'sini tushirayotgan odam nima uchun bunday qiladi va nima uchun o'zini atayin shunday tutadi; uning xulqini o'zgartirish uchun nima qilish kerak? Bu savoilardan birinchisiga javob o'sha odamning xulqini psixologik chuqurroq tushunishga imkon beradi, ikkinchi savolga javob esa o'sha odamning xulqini haqiqatan yaxshi tomonga yo'naltirishga qaratilgan aniq harakatlarni o'ylab chiqish va belgilashga yordam beradi. Antipatiya keltirib chiqaradigan odamning individual xususiyatlariga mos kelmaydigan odamlarga umumiy salbiy munosabatlari bor deb, hisoblangandagi vaziyat ancha murakkab holat hisoblanadi. Bu ko'rsatma ko'pincha boshqa odamga odatda salbiy shaxsiy sifatlari bor deb, asossiz ko'rsatilganda, aslida, u odamning o'zi salbiy xususiyatga ega bo'lganida namoyon bo'ladigan ko'rinishi psixologik mexanizmi ta'siri natijasi sifatida ishtirok etishi mumkin. Ushbu holatda mijozning o'zining kamchiligini boshqa odam shaxsida ko'rayotganligiga ishontirish ancha qiyin bo'ladi, chunki barchasidan tashqari psixologik himoyalanish deb ataluvchi mexanizm ham ishga tushadi. Lekin baribirbu ishni amalga oshirishga harakat qilsa bo'ladi. Buni bajarish uchun to'g'ri yo'l tutmasdan, masalan, mijozga quyidagi savollarga ketma-ket javob berishni taklif etish bilan amalga oshirish mumkin: — aytingchi, siz shikoyat qilayotgan va sizda antipatiya keltirib chiqaradigan odamdan tashqari yana biror odam sizga emotsional salbiy ta'sir ko'rsatadigan xarakteri shunday xususiyatlariga ega deb, hisoblaysizmi? — Hayotingizda bir odamni xato qilib sizga nisbatan yomon munosabatda deb o'ylab, keyin aslida bunday bo'lib chiqmaydigan xatolar sodir bo'lganmi? — Nima deb o'ylaysiz, tasodifan ma'lum hayotiy vaziyatga tushib qolgan odamlar o'z xohishlariga qaramay, mana shu vaziyat ularni o'zlari xohlamagan holatda tutishlariga majbur etishi mumkinmi? — Hayotingizda hozir o'zimiz boshqa odamlarni ayblayotgan sabablardan shaxsan o'zingizni ayblagan holatlari, ya'ni antipatiyani keltirib chiqarish holati bo'lganmi?

Mana shu savollar bo'yicha o'ylab va ularga javob izlab mijoz oxiri u boshqa odamni emotsional salbiy munosabatlarni yuzaga keltirishda ushbu holatda antipatiyani keltirib chiqarishda ayblab haq emasligini ham tushunib yetishi va tan olishi mumkin. Agarda antipatiyaga odamlar orasida qabul qilingan odob qoidalariga shu odamning shaxsiy sifatlari yoki xulqi shaknari mos kelmasHgi sabab bo'lsa, bunday holatda psixolog-maslahatchiga quyidagicha yo'l tutish tavsiya etiladi. Birinchidan, mijozdan u shikoyat qilayotgan odam har doim ham va hamma yerda o'zini aynan, shunday tutadimi va salbiy sifatlarini namoyon etadimi, deb so'rash kerak. Ikkinchidan, shu odamning ba'zi hayotiy vaziyatlardagi xulqini oqlovchi sabablarni topish mumkinligini aniqlash kerak. Uchinchidan, mijozga quyidagicha xususiyatdagi savolni berish kerak: atrofdagi barcha odamlar mana shu odamni mijoz qabul qilgandek deb hisoblaydilarmi? Nihoyat, to'rtinchidan, mijozdan agarda u shikoyat qilayotgan uning yaqin do'sti bo'lib qolganida o'z xulqini o'zgartirishi va boshqa odam xulqiga ta'sir ko'rsata olarmidingiz, deb so'rash kerak. Agarda bu odamga antipatiyaga mijozning fikricha, uning raqobatchisi mijozning obro'siga putur yetkazuvchi yolg'on gaplar va mish- mishlar tarqatish bilan shug'ullanishi sabab bo'Igan hollarda, psixolog- maslahatchiga eng awal, mana shu mish-mishlar va tuhmatlarda qandaydir oz bo'lsa ham haqiqat borligini aniqlab olish tavsiya etiladi. Shundan keyin mana shu gaplarni tarqatayotgan odam xayolidagi gaplarni ochiq gapirishga va boshqa odamlarning roziligisiz barchaga o'z fikrini aytish huquqiga ega ekanligini aniqlash kerak. Bulardan keyingina mijozga quyidagi savolni berish mumkin: «agarda siz o'zingizni haq deb, hisoblab, haqiqatni gapirayapman deb, ishonganingizda, siz boshqa odamga qandaydir uchinchi odam to'g'risida bironta yomon gap ayta olarmidingiz?» Mijozdan uning fikricha, nima uchun ba'zi odamlar mish-mishlar tarqatish bilan shug'ullanadilar va ularning bunday harakatlarini oqlash mumkinmi, deb so'rash ham foydali bo'ladi. Nihoyat, boshqa odamning xulqi sabablarini tushunib yetishda va unga antipatiyani kamaytirishda shunday savol ham ijobiy rol o'ynashi

mumkin: «Agarda mish-mishlarni tarqatish bilan boshqa, sizga yaqin bo'Igan odam shug'uilanganida, uning xulqini qanday baholagan bo'lardingiz?» Suhbat oxirida mijozga bir o'zi bo'lganida mana shu barcha savollarni yana bir bor o'yiab ko'rishni va shu odamga nisbatan yaqqol antipatiya his etishda davom etish kerakmi, bu to'g'risida oqilona qarorga kelishni tavsiya etish kerak. Mijozning o'zini tutishni bilmasligi Agarda mijoz o'zidan o'zi qoniqmaganligiga, o'z xulqi uni to'la qoniqtirmasligi va biror-bir hayotiy vaziyatda o'zini qanday tutishi to'g'risida qaror qabul qilib, shunga qaramasdan o'zini umuman, boshqacha tutishdan shikoyat qilsa- bu mijoz o'zini tutishni bilmasligini anglatadi. Bunday holatda mijozga yordam ko'rsatish uchun psixolog-maslahatchi birinchidan, qayerda, qachon va qanday sharoitlarda mijozda o'zidan qoniqmaslik yuzaga kelishini aniqlashi zarur. Ikkinchidan, uning xulqi mos emasligi aniq nimada namoyon bo'lishini aniqlash kerak. Uchinchidan, mijozga uning o'zi aslida qandayligini, o'zini erkin tutishi uning uchun nimadan iborat ekanligini tushunib olishiga yordam berishga harakat qilish kerak. To'rtinchidan, mijozga o'zini tuta bilishga imkon beruvchi yangi, o'zini erkin tutish shakllarini o'zida aniqlash va tanlab olishga yordam berish kerak. Psixologik maslahatdagi mana shu barcha qadamlarni ketma-ket va to'la ko'rib chiqamiz. Maslahatlar berish ishlari psixodiagnostik bosqichida mijozga quyidagi savollarni berish tavsiya etiladi: — Qayerda, qachon va qanday vaziyatlarda o'zingizni tuta bilmasligingizni ko'proq va kuchliroq his qilasiz? — O'zingizni tutishni bilmasligingiz odatda, qaysi harakatlaringizda namoyon bo'ladi? — Mavjud hayotiy vaziyatlarda o'zingizni tuta bilmasligingizga nima xalaqit qiladi? Mana shu savollarga mijozning javoblarini diqqat bilan tinglab, psixolog- maslahatchi mijoz o'zida, o'zining xulqida nimalarni o'zgartirishi kerakligini aniqlab olishi va keyin mijozning o'zi bilan kelishib olishi kerak bo'ladi. Mijoz

uchun nima tabiiy hisoblanishini va nima tabiiy emasligini aniqlash uchun u bilan qo'shimcha ishlash talab etiladi. Bu ishlaming bir qismi qayerda, qachon va qanday vaziyatlarda, qanday harakatlar bajarganidan keyin mijoz o'zini yaxshi his etishini va o'zidan xursand bo'lishini aniqlashdan iborat bo'ladi. Mana shu holatlar u o'zini oddiy, tabiiy tutadigan holatlar hisoblanadi. Maslahatlar ushbu bosqichida psixolog-maslahatchi bilan mijozning birgalikdagi ishlari vazifasi uning o'zini tabiiy tutishi shakllarini aniqlashdan iborat bo'ladi. Bu keyinchalik ulami mijozning individual hayotiy tajribasida mustahkamlash, xulqining mana shu shakllarini uning uchun odatiy bo'lib qolishi uchun zarur. Mijoz bilan ishlashning keyingi bosqichi mijoz bilan psixodiagnostik ishlarni o'tkazishdan iborat bo'ladi. Psixodiagnostikadan maqsad mijozda tabiiy mavjud bo'lgan va bu haqda u juda kam biladigan shaxsiy psixologik sifatlarini aniqlashdan iborat. Mijoz o'zini erkin tutishi uchun o'zi bilishi kerak bo'lgan individual xususiyatlarini anglab yetishi to'g'risida gap ketmoqda. Psixolog-maslahatchining mijoz bilan ishlashi shu qismi yakuni mijozning mos ravishdagi «men» — obrazi bo'lishi, u psixolog- maslahatchi bilan kelishilgan bo'lishi kerak. Mana shu obrazdan kelib chiqib, maslahatchi va mijoz keyinchalik mijoz uchun o'zini tabiiy holatda tutishi, uning «men» obrazini hisobga olgan holda erkin his qilishi nimani anglatishini aniqlab olishlari kerak bo'ladi. Muhokama qilinayotgan muammoni hal qilish bo'yicha ishlar yakuniy bosqichida psixolog-maslahatchi mijoz bilan uning tajribasida yangi xulqi va turli hayotiy vaziyatlarda o'zini qanday tutishi tabiiy shakllarini ishlabchiqish va mustahkamlash bo'yicha aniq harakatlar rejasini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlaridan iborat bo'lishi kerak. Birgalikdagi ishlaming eng oxirida psixolog- maslahatchi va mijoz ular keyinchalik qanday qilib aloqada bo'Iishlarini, ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalarni bajarish natijalarini muhokama qilishlari to'g'risida kelishib oladilar. Mijozning odamlar bilan samarali amaliy aloqalar olib bora olmasligi Odamlar bilan amaliy aloqalar muammolarini hal etish uchun psixologik maslahatga odatda, ishbilarmon kishilar va tashkilotlar rahbarlari murojaat etadilar. Bunday muammolar ko'pincha rahbarlik hayoti dastlabki bosqichlarida, ayniqsa,

ularga boshqa odamlarning ishlarini mustaqil ravishda tashkil etishga, ularning amaliy va shaxsiy munosabatlarini boshqarishga to'g'ri kelganida yuzaga keladi. Bu yerda biz odamlarning psixologik jihatdan bir- birlariga mos kelishlari va har bir ishda ularning o'zaro aloqalari hamda yaxshi yetakchi tashkilotchi bo'lish qobiliyatlariga taalluqli amaliy munosabatlar sohasida psixologik maslahat o'tkazilishi xususiyatlari to'g'risida to'xtalib o'tamiz. Bu birinchi bo'lib muhokama qiladigan muammoning mohiyati quyidagilardan iborat bo'ladi: odamlar bir-birlari bilan amaliy aloqalarga kirishib, ko'pincha ulami muvaffaqiyatli yo'lga qo'ya olmasliklarini tushunib qoladilar. Bu masalan, ulami t o ' l a qoniqtiradigan qilib, majburiyatlarini nizolarsiz o'zaro taqsimlay olmasliklari, biror-bir masala bo'yicha birgalikdagi harakatlarini kelishib ola olmasliklarida, bir-birini imkoniyatlari mos kelmaydi, deb hisoblashlari, kattaroq huquqqa ega bo'lish, lekin o'zlariga qo'shimcha majburiyatlar olishni xohlamasliklarida namoyon bo'ladi. Mana shunday holatning odatiy sabablarini muhokama qilamiz, keyin esa psixologik maslahat amaliyotida bunday masalalami hal etish mumkin bo'lgan yo'llarini muhokama qilamiz. Amaliy aloqalar sohasida hal etilishi qiyin bo'lgan muammolar yuzaga kelishiga ko'plab sabablar bo'lishi mumkin. Ular odamning ana shunday ishlarda ishtirok etish shaxsiy tajribasi yetarli emasligi, odamlar bilan yaxshi amaliy aloqalar olib borishga to'sqinlik qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari mavjudligi, qobiliyati yetishmasligi va psixologik mos kelmaslikni keltirib chiqaruvchi katta individual farqlari hamda hamkorlikdagi ishlari davomida yuzaga keladigan alohida sharoitlar ham bo'lishi mumkin. Shuning uchun mijozning amaliy aoloqalari muammosini hal etish bo'yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishga kirishishdan awal muammoning o'z mohiyatini va uning sabablarini aniqlab olish zarur. Shu bilan birga psixologik maslahat o'tkazish eng boshidan mijoz o'z muammosi yuzaga kelishi sabablari to'g'risida nimalarni aytayotganini va haqiqatda gap nimada ekanligini aniq farq qilishni bilish kerak. Odatda mijozning muammosi to'g'risidagi o'zining gaplari har doim ham haqiqatga mos kelmaydi, ya'ni psixodiagnostika natijalariga to'g'ri kelmaydi. Mijozda ishni tashkil qilishning kerakli tajribasi yo'qligi mana shunday tajribaga ega bo'lib borishi bilan nisbatan

oson yo'qotiladigan muammo hisoblanadi. Biroq amaliy munosabatiar shaxsiy tajribasi yo'qligini, hatto eng munosib psixologik tavsiyalar bilan ham yuz foiz o'zgartirish mumkin emas. Bu odam hayotiy tajribaga ega bo'lib borishi davomida darhol va tayyor ko'rinishda o'zlashtirish mumkin bo'lmagan bilim, ko'nikma va malakalarni egallab borishi bilan bog'liq. Odam o'zi boshqa odam ham bu bilim, ko'nikma va malakalar aslida, qanday shakllanishini bilmasligi sababli ularni egallash jarayonini nazorat qila olmaydi. Odamlar bilan yaxshi amaliy aloqalar o'rnatishga xalaqit qiluvchi xarakteri salbiy xususiyatlari to'g'risida gapirsak, kerakli hayotiy tajriba egallashga qaraganda bu muammo ancha murakkab hisoblanadi. Odam odatda amaliy aloqalarga kirishadigan yoshda xarakteri xususiyatlarini o'zgartirishi juda murakkab, chunki xarakteri xususiyatlarining ko'plari bolalik paytida shakllanib, mustahkamlanib boradi. Lekin xarakteri xususiyatlari bilan bog'liq xulqi tashqi ko'rinishlari va shakllarini o'zgartirish mumkin, biroq buni har doim ham amalga oshirish oson bo'lmaydi. Bu ishni haqiqatda amalga oshirish mumkin bo'lishi uchun mijoz birinchi navbatda o'z xarakterida nimani o'zgartirish zarurligini anglab yetishi kerak bo'ladi. Mijozni bunga faqat gap bilan ishontirish qiyin bo'ladi. Lekin buni amalga oshirishga erishilganda ham mijozda o'zini o'zgartirish kuchli istagi darhol paydo bo'lmaydi. Bunga sabab mijozning o'zi o'z kamchiliklarini boshqa odamlar ko'rgandek aniq ko'rmaydi. U bular to'g'risida faqat atrofdagi odamlarso'zlaridangina biladi. Uning o'zini o'zgartirishga shaxsiy intilishi atrofdagi odamlarning munosib qo'llab- quwatlashlari bilan mustahkamlanmagunicha muvaffaqiyatga erishish qiyin bo'ladi. Ushbu holatda mijozga u aslida tashqaridan qanday ko'rinishini tushunib yetishiga imkon berish kerak, ya'ni odamlar bilan haqiqiy amaliy munosabatlarda o'zini ko'rishi imkonini berish kerak. Bu mazmunda videoga yozib olish, ko'rib chiqish va bularni psixolog- maslahatchi sharhlab berishi katta foyda keltirishi mumkin. Taqqoslash uchun mijozning amaliy harakatlari davomida o'zini yaxshi tomondan hamda yomon tomondan ко 'rsatayotgan holatlarini tasvirga tushirish muhimdir. Mijozning xarakterini amaliy o'zgartirish uchun anonim qayta axborot olish (aloqa), deb ataluvchi usuldan foydalanish mumkin. Bu uslubni ushbu

holatda mijozning xarakteri amaliy xususiyatlarini atrofdagi odamlar aslida qanday tushunishlari va baholashlari to'g'risida doimiy maqsadga muvofiq turli anonim manbalardan axborotlar to'plash tushuniladi. Tajribali amaliy psixolog rahbarligi ostida amaliy munosabatiar maxsus treningdan o'tishni mijozga taklif etish, ushbu holatda juda foydali, engsamarali bo'lishi mumkin. Odamlarning psixologik mos kelmasliklarini keltirib chiqaruvchi katta individual farqlari mayjud bo'lganida ular o'rtasidagi yaxshi amaliy munosabatlarni ta'minlash muammosi quyidagi yo'l bilan hal etiladi: bu odamlar bir-birlaridan nimasi bilan farq qilishi va bir-birlari bilan yaxshi munosabatlarda bo'lishlari uchun ularga nima xalaqit qilishi aniqianadi. Bulaming barchasini amaliy munosabatiar har bir ishtirokchisi anglab yetishi kerak. Mavjud individual farqlarini anglab yetishning o'zi ko'pchilik hollarda ishtirokchilarning har biri ularni hisobga olishi va boshqa ishtirokchilarga moslashib olishi uchun yetarli bo'ladi. Agarda bu yordam bermasa, psixolog- maslahatchi mijozdan psixologiyasi va xulqi bilan katta farq qiluvchi odamlar bilan amaliy munosabatlarda o'zini qanday tutsa yaxshi bo'Iishini unga aytishi kerak bo'ladi. Shu bilan bir vaqtda mijozga bir emas, bir nechta ijtimoiy — moslashish xulqi turlarini taklif etish va ularning har birini psixologik maslahat davomida sinab ko'rilsa yaxshi bo'ladi. Shundan keyin mijoz mana shu barcha xulqi usullarini hayotda qo'llab va o'zi uchun qulay usulini tanlab olishi kerak bo'ladi. Odamlarga amaliy muammolarni muvaffaqiyatli hal etishlari va amaliy ishlar bo'yicha sheriklari bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishga yordam beradigan usullar tanlab olinadi. Psixologik maslahat yakuniy bosqichida mijozning o'zi psixolog- maslahatchiga amaliy ishlar bajarganligi to'g'risida o'z taassurotlarini aytib beradi va psixolog-maslahatchining maslahati bo'yicha hayotiy tajribasidagi eng maqsadga muvofiq shaklini tanlab oladi va mustahkamlaydi. Yetakchilik turli muammolarini hal etish yo'llarini taklif etayotganimizda biz mana shu xulosaga asoslanamiz. Eng awalo bu masala bo'yicha kim va qachon psixologik maslahatga murojaat etishini aniqlab olamiz. Yetakchi bo'lishga qobiliyatsizlik muammosi odam amalda yetakchi rolini bajarishga to'g'ri kelmagunicha muhim bo'lmaydi. O'smirlik yoshida yetakchilik muammosi odatda

yuzaga kelmaydi va kichik yoshdagi o'quvchi bu xususda juda kamdan kam tashvishlanadi. Katta yoshdagi odamlar ular amalda biror-bir ishda yetakchi- tashkilotchi rolida ishtirok etayotganlarida yoki ma'lum jamoa rahbarlari bu masalada psixologik maslahatga murojaat etadilar. Odatda odamlarga rahbarlik qilishlari jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar ularning psixologik maslahatga murojaat etishlariga sabab bo'ladi. Mana shu barcha holatlarda odam yetakchi bo'lish yaqqol istagiga ega bo'lish bilan birga shu rolni muvaffaqiyat bilan bajarishga o'zining qodir emasligini h i s etadi. Unda hamma ishlari yurishmayotgandek tuyuladi, lekin bu nima uchun sodir bo'layotganligini u aniq tushuntirib aytib bera olmaydi. Yetakchilik (rahbarlik) masalasi bo'yicha psixologik maslahatga murojaat etish barcha hollari orasida quyidagilarni odatiy sifatida ko'rsatish mumkin: 1-holat. Odamga hali hech qachon yetakchilik rolini bajarishiga to'g'ri kelmagan, lekin endi yetakchi rolini bajarishi kerak bo'ladi. Ammo u hammasi yaxshi bo'ladimi, bajara olamanmi, deb xavotirlanadi va shu bilan birga o'zini qay holatda tutishni bilmaydi va buni chorasini topish uchun psixologik maslahatga murojaat etadi. 2-holat. Odam bir necha bor yetakchilik rolida bo'lgan, lekin uning uchun bu to'la muvaffaqiyatli bo'lmagan. Hozirgi paytda bu odam gangib qolgan holatda. Nima uchun u bu rolni eplay olmayotganligini, bundan keyin nima qilish kerakligini, yuzaga kelgan vaziyatni qanday q i l i b o'zartirishni bilmaydi. 3-holat. Odam turli jamoalarda yetakchilik rolini bajarishda ancha tajribaga ega. U endigina yetakchilik rolini bajarishni boshlaganida hammasi yaxshi bo'ladi, deb o'ylagan. Haqiqatda ham boshlanishida hammasi yaxshi boshlandi. Biroq vaqt o'tishi bilan unda hammasi ham o'zi xohlaganidek va awalgidek yaxshi ketmayotganligini tushunadi. U o'z tajribasi va xatolarini mustaqil tahlil qilib ko'rishga urinadi. Ammo barcha savollarga qoniqarli javob topa olmaydi. Mana shu sababli u psixologik maslahatga murojaat etadi. 4-holat. Odam katta yetakchilik tajribasiga ega. Mana shu masala bilan bog'liq ko'pchilik muammolarni u o'zi mustaqil hal qilib kelgan. Lekin yetakchilik

yuksak samaradorligi ba'zi masalalarida unda baribir muammolar qolgan va ularni hal etish uchun psixolog-maslahatchiga murojaat etgan. U maslahatchining professional yordamiga ishonib, mana shu muammolarni muhokama qilishni istaydi. Shu holatlarning har birida psixolog-maslahatchi o'zini qanday tutishi kerak va mijozga qanday maslahatlar berishi mumkinligini ko'ribchiqamiz. Birinchi holatda mijoz duch kelgan muammoni chuquro'rganib chiqishi natijasida ko'pincha mijozning yetakchilik qilishida hammasi ham yaxshi bo'lmayotganligi to'g'risidagi xavotirlari to'la asosga ega emasligi aniqlanadi. Mijozning yetakchilik rolini bajarishga kirishishi, uning yetakchilik qilishi birinchi tajribalarini egallashi, o'zini ham, psixolog-maslahatchini ham yaxshi yetakchi uchun zarur bo'lgan shaxsiy sifatlari va xulqi shakli unda borligiga ishontiradi. Shuning uchun ushbu holatda maslahatchining vazifasi o'zidagi mavjud d a l i l l a r bilan mijozni yaxshi yetakchi uchun kerak bo'lgan xususiyatlardan ko'plari unda borligiga ishontirishdan iborat bo'ladi. Lekin bu yetarli emas. Bundan tashqari kelajakda yetakchilik bilan bog'liq bo'lgan xatolarga yo'l qo'ymaslik uchun nima q i l i s h kerakligini va unga hozirgi paytda yetishmayotgan shaxsiy sifatlarini qanday qilib ishlab chiqishini, xulqi shaklini o'zlashtirishini ko'rsatib berish muhim. Mana shu mazmunda endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan va psixolog- maslahatchi oldindan uni ogohlantirish kerak bo'lgan odatiy xatolarni ko'rsatib o'tamiz. Birinchi xato endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odam yoki yetakchilik rolida unga xos bo'lmagan juda ko'p vazifalarni o'z bo'yniga olish yoki aksincha, boshqalarga yuklash, shujumiadan o'zining yetakchilik vazifalarini boshqalarga yuklashdan iborat bo'ladi yoki u qo'l ostidagilar bajarishi kerak bo'lgan ishlarni o'zi bajarishga kirishadi yoki ishdan umuman, chetlashib, faqat talab qilib, lekin o'zining qo'l ostidagilarga yordam bermay, faqat buyruq beradi. Aslida esa yaxshi yetakchining roli qo'l ostidagilar bajara oladigan maksimum ishlarni ularga topshirish, o'zi uchun esa ulaming o'zlari hal qila olmaydigan vazifalarni qoldirishdan iborat bo'ladi. Bundan tashqari yaxshi yetakchi- har qanday ishda va har qanday vaqtda o'z qo'l ostidagilarga yordamga tayyor bo'lishi kerak. Buning uchun esa uning qo'l

ostidagilari ishida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan deyarli, barcha masalalarni hal etishni bilishi kerak. Endi yetakchilik qilishni boshlayotgan odamlar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan odatiy xatolar ikkinchi turi ularo'z ishchilari bilan juda ham yaqin munosabatlaro'rnatishadi yoki aksincha, ulardan umuman, chetlanadilar. Buning natijasida ular o'rtasida katta psixologik uzoqlik, o'tib bo'lmas psixologik to'siq hosil qiladilar. Umuman ular bilan ishdan tashqari hech qanday munosabatlarda bo'lmaydilar. Yetakchilik qiladigan odam va qo'l ostidagi odamlari munosabatlaridagi chegaradan chiqib ketish ikki turi ham yaxshi va ma'qul hisoblanmaydi. Birtomondan yetakchilik qiladigan odam o'z qo'l ostidagi odamlar bilan unga berilgan chora ko'rish huquqlari bilan ularga ta'sir ko'rsata olmaydigan holatda yaqinlashishi mumkin emas. Boshqa tomondan yaxshi yetakchi odam rahbarlik qilayotgan odamlari va ulaming o'rtasida tushunmovchilik va begonasirash psixologik to'siq yuzaga keladigan darajada uzoqlashishi kerak emas. Xatolaming uchinchi turi - odam rahbarlik lavozimiga ko'tarilganidan keyin o'zini yo'qotib qo'yadi, o'ziga xos bo'lmagan holatda o'zini tuta bilishni boshlashidan iborat. Yaxshi yetakchi odam rahbar bo'lib qolganida ham o'z psixologiyasi va o'z xulqini, odamlarga nisbatan bo'lgan munosabatini o'zgartirmaydi. Muhokama qilinayotgan ikkinchi holatda yetakchi rolini birinchi bor bajarishi muvaffaqiyatsizligini hisetish faqat qisman to'g'ri bo'ladi. Oldindan o'zining kelajakdagi muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkinligi to'g'risida tashvishlanib, oldindan emotsional salbiy gumonlarga berilib, o'zining kichik xatolarini sezib va haddan tashqari xavotirlanadi, uning atrofida va o'ziga sodir bo'layotgan barcha hodisalarni juda jiddiy va tashvishlanib qabul qiladi. Sodir bo'layotgan hodisalardan asosan, o'zi eplay olmaganlarini, kamchiliklarini ko'radi, haqiqatda yaxshi bajara olgan ishlari esa e'tibordan chetda qoladi. Shuning uchun psixolog-maslahatchining mana shu holatdagi birinchi vazifasi mijozni tinchlantirish va shundan keyin u bilan birgalikda nimalar sodir bo'iayotganligini yoki sodir bo'lishi mumkinligini xotirjam tushunib olishdan iborat bo'ladi. Mijoz faqat o'z xatolarini emas, balki mavjud muvaffaqiyatlarini ham tan oiganida ushbu masala hal etilgan hisoblanadi. Shundan keyin psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda yo'l qo'yilgan xatoni

tuzatish yo'llarini izlashga, o'zining yetakchilik rolini oqilona va puxta o'ylab tuzatishga kirishishlari mumkin bo'ladi. Muhokama qilinayotgan uchinchi holatda mijozda yuzaga kelgan muammo, mazmunini uning o'zi yaxshi anglab yetmagan holda bilmay turib xatolarga yo'l qo'yishidan iborat bo'ladi. Mana shu sababli mijozga psixolog- maslahatchining yordami talab etiladi, bu yordam birinchi navbatda yuzaga kelgan muammoning diagnozini to'g'ri qo'yish uchun zarurdir. Buning uchun mijozdan kerakli axborotlarni olish zarur, shu sababli unga quyidagi savollar beriladi: — Siz rahbarlik (yetakchilik) rolini bajarishga kirishganingizda ishingizda nimalar tashvishlantiradi? — Bu muammolar ko'proq qanday sharoit va vaziyatlarda yuzaga keladi? — Bu muammolarni yuzaga kelishiga sabab nima deb, o'ylaysiz? — Muammolaringizni qanday yo'l bilan hal qilishga urinib ko'rdingiz? — Muammolarni hal etishga mustaqil urinishlaringiz natijalari qanday bo'ldi? — Mana shu muammolarni hal etishdan awalgi urinishlaringiz muvaffaqiyatsizliklarini o'zingiz qanday tushunasiz? Mijozdan mana shu savollarga to'liq javob olgandan keyin (bu savollarni mazmuni va soni maslahatchi tomonidan belgilanadi va mijoz bilan suhbat davomida o'zgartirilishi mumkin) psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda ilgari yo'l qo'yilgan xatolarni yo'qotish yo'llarini izlaydilar, kerakli tavsiyalami ishlab chiqib ulami amalga oshirish rejasi va dasturini tuzadijar. Muhokama qilinayotgan holatlardan to'rtinchisida psixolog-maslahatchining roli asosan, passiv hisoblanadi va mijozning harakatlariga aniq va o'z vaqtida javob qaytarishdan iborat bo'ladi. Bu yerda mijozning o'zi o'z muammolarini hal etish yo'llarini taklif etadi, psixolog- maslahatchi esa mijoz taklif etgan usullari bo'yicha faqat o'z fikrini aytadi. Maslahatchi va mijozning suhbati tenglik asosida boradi, psixolog- maslahatchi faqat mijoz uchun so'ralgan holdagina unga biror tavsiyani taklif etishi mumkin. Mijozning boshqa odamlarga bo'ysunishni bilmasligi

Odamning boshqalarga bo'ysunishni bilmasligi hayotda ko'pincha odamlarga rahbarlik qilishni bilmasligi bilan birga bo'ladi. Bu kamchilik o'zlari yaxshi yetakchi hisoblangan odamlarda kamdan kam uchraydi. Bu yaxshi yetakchi bo'lganida odam bo'ysunuvchi va ijrochi o'zini qanday tutishini yaxshi tushunib olishi, odamlarda bo'ysunishni bilishlarini qadrlay boshlashi bilan bog'liq bo'ladi. Mana shu qadriyatni yo'nalishlarini albatta, u o'zida his etadi. Mana shu sababli boshqa odamlarga mijozni bo'ysunishni bilmasligi holatiga duch kelganida psixolog- maslahatchi birinchi navbatda, mijozning yetakchi bo'la olish qobiliyatiga e'tiborini qaratishi kerak. Agarda mijozda mana shu masalada ham kamchiliklar aniqlansa, uni yaxshi yetakchi va bo'ysunuvchi bo'lishga bir vaqtda o'rgatish kerak bo'ladi. Boshqa odamlarga bo'ysunishni bilmasligi nimalarda namoyon bo'lishi mumkin? Birinchidan, u o'zi bilgan va bilmagan holatda unga kimdir rahbarlik qilishiga qarshilik ko'rsatadi- Ikkinchidan, boshqa odamlarning maslahatiga quloq solganida yaxshi amalga oshishi mumkin. Uchinchidan, boshqa odam har doim hech narsaga ishonmay shubhalanishida namoyon bo'ladi. To'rtinchidan, tanlash mumkin bo'lgan hollarda har qanday ishda u yetakchilik rolini o'ziga olishga, odamlarga rahbarlik qilish, ularni yo'naltirish, o'rgatish, buyruq berishga harakat qilishida ko'rinadi. Mijoz bilan ishlaganda agarda psixolog-maslahatchi unda yuqorida aytilgan bir yoki bir necha belgilarni aniqlasa, bu shu odamda boshqalarga bo'ysunishni bilmasligi bilan bog'liq muammo borligini anglatadi. Mana shu muammolarni hal etishda muvaffaqiyatli ishlar olib borish uchun psixolog-maslahatchi mijoz nima uchun o'zini bunday tutishini, boshqa odamlar unga rahbarlik qilishga uringanida u nimalarni his qilishini, o'zining bo'ysunmaslik va itoatsizlik xulqini qanday tushuntirishini aniqlab olish kerak. Buning uchun ba'zan mijozga quyidagi savollarni berish yetarli bo'ladi: — Boshqa odamlar sizga rahbarlik qilishga ko'p harakat qilishadimi? — Ular sizdan foydalanishga harakat qiladilarmi? — Bunday holat ko'proq qanday vaziyatlarda sodir bo'ladi? — Sizga ta'sir o'tkazish uchun bu odamlar nima ishlar qilishadi? — Bunday hollarda siz o'zingizni qanday his qilasiz?

— Sizga psixologik ta'sir ko'rsatishlariga qanday qarshilik qilasiz? — Mana shu hollarda siz nimalar qila olasiz yoki qila olmaysiz? — Sizga boshqa odamlar rahbarlik qilishga harakat qilganlarida bu sizga nima uchun yoqmasligini tushuntirib bera olasizmi? Mijozning boshqa odamlarga bo'ysunishni bilmasligi unga psixologik ta'sir ko'rsatishga shunchaki qarshilik ko'rsatishida namoyon bo'ladigan bo'lsa, unda mijozga bunday xulq aslida qanchalik to'g'ri ekanligi, u yomon oqibatlarga olib kelishi mumkinligi to'g'risida o'ylab ko'rishni tavsiya etish zaruf. Bunday salbiy ko'rsatmalari to'g'ri emasligiga dalil sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: birinchidan, bu odamlar hamjamiyatda yashashga majbur ekanlar, faqat rahbarlik qilishga emas, balki bo'ysunishni ham bilishlari kerak. Busiz insonning hayoti bir tekis ketishi mumkin emas. Ikkinchidan, faqat odamlarga rahbarlik qilishga emas, balki bo'ysunuvchi rolini bajarishda harn ma'lum foydabor. Bo'ysunuvchi rolini bajarishda sodir bo'layotganlar uchun mas'uliyat, javobgarlik va mehnatida keskinlik ancha kam bo'ladi. Uchinchidan, boshqalarga bo'ysunishdan bosh tortish, shu odamni qarama-qarshi qilib qo'yadi, yakkalanib qoladi, uni yordamdan mahrum qiladi, o'sishi va psixologik mazmunda rivojlanishini cheklaydi. Agarda odamning bo'ysunishni bilmasligi ko'pincha va asossiz boshqa odamlarning fikrlariga shubha qilishi va tortishishida namoyon bo'ladigan bo'lsa, uni bu kamchilikdan xoli qilishning eng samarali yo'li quyidagicha bo'ladi. Mijozga bir vaqt davomida yetakchi bo'lishni taklif etiladi va uning o'ziga, yetakchiga, u odamda boshqa yetakchilarga nisbatan munosabatda bo'lgani kabi o'zingizni tutasiz. Maslahatda aytilganlarni bajarishni xohlamaydigan bo'ysunuvchi rolini psixolog-maslahatchi ijro etadigan mijoz bilan o'tkazilgan bunday psixologik tajriba odatda mijozni uning xulqi noto'g'riligini tushunishiga yordam beradi. Boshqa holatlarda ushbu kamchilikni psixologik tuzatish boshqa metodlariga ham murojaat etish mumkin. Shunday metodlarga misol sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: - boshqa odamlarni tanqid qi li sh va qarshilik ko ' rsatishda namoyon bo ' ladigan xulqi o ' rniga yangi taklif etilayotgan xulqi shakli awalgisidan yaxshiligini tushuntirib

kelishish , murosaga kelish yo ' lini izlashga qaratilgan xulqi boshqa shaklini taklif etish va ko ' rsatib berish ; - mana shu masala bo'yicha mijoz o'zi ishonadigan boshqa odamlarning fikrini tinglashni taklif etish; - mijozga o'zi ularning fikriga shubha qiladigan va ta'sir ko'rsatishlariga qarshilik qiladigan odamlarning fikrlarini tinglashni taklif etish; - mijozga uning o'zi taklif etayotgan yo'lni va boshqa odamlar unga nima qilishni maslahat berishlari ijobiy hamda salbiy tomonlarini aniqlab va obyektiv baholashni taklif etish; Agarda mijoz boshqa odamlar fikriga quloq solmay deyarli, har doim o'z bilganini qilishga harakat qilsa, mijoz bilan psixologik maslahatda psixolog boshqacha ish olib borishi kerak. Birinchidan, mijozdan nima uchun u juda ko'p hollarda boshqa odamlar takliflariga quloq solmasligini tushuntirib berishni so'rash kerak. Ikkinchidan, iloji bo'lsa, o c zi taklif etgan yo'li boshqa odamlar aytganidan nima uchun yaxshiligini mijoz isbotlab berishi maqsadga muvofiq. Shu bilan birga mijoz boshqa odamlar taklif etayotgan ishda mazmun ma'nosini ko'ra bilishini namoyish etishi kerak. Agarda u odamlar takliflarini faqat tanqid qiladigan bo'lsa, bu boshqa odamlar fikrini ataylab noto'g'ri baholashini anglatadi. Agarda barcha holatlarda mijoz yetakchi rolini o'ziga olishga intilsa, boshqalarga bo'ysunishni xohlamasa, unda birinchi navbatda diqqat bilan nima uchun shunday qilishini tushunib olish kerak. Bunga u o'zini ortiqcha baholashi yoki manmanligi sabab bo'lishi mumkin. Bunday holatda mijoz shaxsini tuzatish bilan shug'ullanish zarur bo'Iadi. Mijozda boshqa odamlarga bo'ysunish uchun zarur bo'lgan maxsus» malaka va ko'nikmalar shunchaki, bo'lmasligi ham mumkin. Mijozning shaxslararo nizolar ning oldini olishni va hal etishni bilmasligi Bu turdagi muammolar juda keng tarqalgan. Bunday muammoga odam quyidagi holatlarda duch keladi:

l.Atrofdagi odamlar bilan munosabatlari jarayonida yuzaga keladigan ko'pchilik nizolarning manbasi uning o'zi hisoblanganida; a) shu bilan birga bu holatni tushunmasligi hatto xayoliga ham keltirmasligi mumkin (ushbu holatda u to'la axborotga ega bo'lmaydi va umuman olganda, sodir bo'layotgan holat uchun o'z aybini tan olishi mumkin); b) boshqa odamlar tomonidan kelayotgan u to'g'risidagi axborotlardan u yetariicha xabardor bo'lishi, lekin o'zini nizolar aybdori deb, hisoblamasligi mumkin. 2. Odamning o'zi shaxslar o'rtasidagi nizolarga sababchi hisoblanmay, lekin uning uchun yaqin kishilaming boshqa shaxslar o'rtasidagi nizolar uni qattiqtashvishlantirganida. Bunday hollarda; a) boshqa odamlarning muammolari va uning o ' rtasida qandaydir bog ' liqlik bo ' lishi va u nizolar yuzaga kelishida o ' zini ma ' lum darajada aybdor hisoblashi , nizolar sababchisi bo ' lishni xohlamasligi mumkin ; b) boshqa odamlarning shaxslararo munosabatlarida yuzaga kelgan muammolar uni tashvishlantiradi , lekin u bunga sababchi emas va o ' zini aybdor hisoblamaydi , biroq u odamlarga yordam berishni xohlaydi . Bu yerda tasvirlangan barcha holatlar o'rtasida bir umumiylik bor, lekin ulardan har biri maxsus o'rganishni va alohida hal etishni talab qiladi. Tasvirlangan har bir holatda psixolog-maslahatchining mijozga berishi mumkin bo'lgan maslahatlarini qisqacha ko'rib chiqamiz: 1-holat. A) Bu holat quyidagi yo'l bilan aniqlanadi. Mijoz odatda u uchun muhim odamlar bilan shaxsiy munosabatlari jarayonida, ko'pincha ular o'rtasida nizolar yuzaga kelishiga, lekin uning o'zi bu holat nima uchun sodir bo'layotganligini va bunday nizolardan qay yo'sinda qutulishni bilmasligini aytib shikoyat qiladi. Agarda mijozdan mana shu nizolar kelib chiqishi mumkin bo'lgan sabablarni aytib berishini so'ralganida u ko'pincha obyektiv hayotiy vaziyatlarni ko'rsatadi va deyarli, hech qachon nizolar kelib chiqishida odamlarni ayblamaydi. Umuman olganda, mana shu yuzaga kelgan nizolar uchun aybni o'z bo'yniga olishga tayyor.

Agarda psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizolarda balki boshqa odamlarning aybi bor, deb o'z fikrlarini aytganda, odatda, mijozning o'zi buni rad etadi. Psixolog- maslahatchi nizoda ishtirok etgan odamlarni mijozidan ta'riflab berishni so'rasa, u ko'pincha ularni ijobiy ta'riflab beradi. Nihoyat, psixolog-maslahatchi yuzaga kelgan nizoli vaziyatlarda balki mijozning o'zi aybdor bo'lishi mumkinligini aytganida, u odatda shunday bo'lishi mumkinligini tan oladi. Bunday holatda psixolog- maslahatchi mijoz munosabatlarda bo'ladigan odamlar uning harakatlari va gaplariga qanday javob qaytarishlarini diqqat bilan kuzatishni unga taklif qiladi. Mana shunda boshqa odamlarning nizo keltirib chiqaruvchi harakatlari ko'pincha mijozning o'z xulqiga javob sifatida kelib chiqishi aniqlansa, unda nizoli vaziyatlar kelib chiqishida ma'lum darajada mijozning o'zi aybdor, degan xulosaga kelish mumkin bo'ladi. Bunday holatda psixolog-maslahatchi mijoz bilan birgalikda u munosabatda bo'ladigan odamlarda mijozning o'zi xulqida nima salbiy javob (reaksiya) keltirib chiqarishini, aniq bilib olishi kerak. Shundan keyin mijozga nizolarni yo'qotish uchun boshqalarni nizolarga nima majbur qilayotganligini bilish, boshqa odamlar bilan munosabatlarda o'z xulqini diqqat bilan nazorat qilishni taklif etish kerak. 1-holat. Psixolog-maslahatchining asosiy vazifalaridan biri, mijoz balki odamlar o'rtasida yuzaga kelayotgan nizolarning sababi o'zi ekanligiga uni ishontirishdan iborat hisoblanadi. Bu ishni bajarish oson bo'lmaydi, chunki atrofdagi odamlar bilan nizolar keltirib chiqaradigan insonlar ko'pincha ularni nizolar aybdori deb, aytishlariga katta qarshilik ko'rsatadilar. Buni olishga ularning qarshiligi odatda psixologik himoyalanish reaksiyalari hisobiga kuchayadi. Odamning o'zi shaxslararo nizolarning asosiy aybdori hisoblanishini tan olishi, uning o'ziga baho berishini, o'zini hurmat qilishini va atrofdagi odamlar ko'zi oldida obro'sini pasaytirganligi uchun psixologik himoya mexanizmlari kuchayadi. Mana shu sababli psixolog-maslahatchining ehtiyotsizlik bilan aytgan gapi, mijoz va atrofdagi odamlar o'rtasidagi yuzaga kelgan nizolarda uning aybdorligini ochiq aytish, odatda foyda keltirmaydi, balki uning himoyalanish reaksiyasini yanada kuchaytiradi. Bunday hollarda psixolog-maslahatchi ustalik bilan, odob doirasida

yo'l tutishi kerak. Misol uchun, mijoz psixolog-maslahatchiga murojaat etgan shaxslararo nizolarini to'laroq, kengroq gapirib berishini, ularning kelib chiqish manbalari va sabablarini ta'riflab berish taklif etiladi. Agarda psixolog-maslahatchi mijozning mana shu gaplarini tinglab, nizoning boshqa ishtirokchilariga yomon baholar berishini hamda ular nizoni keltirib chiqarganliklari xususida to'g'ridan to'g'ri ayblashlarni aniqlasa, demak mijozning o'zi ham nizo kelib chiqishida aybdor bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, agarda mijoz shaxslararo nizolar to'g'risida gapira turib, o'zi haqida, o'zining roli haqida hech narsa demasa yoki faqat o'zi haqida ijobiy gaplar aytsa, unda bu ham mijozning o'zi nizolar kelib chiqishida aybdorligini anglatuvchi belgilardan biri hisoblanadi. Hatto mijoz o'zini oqlab va nizoning boshqa ishtirokchilarini qoralab, ularga tuhmat qilayotganligiga maslahatchi ishongan holatida ham unga qarshi gapirish tavsiya etilmaydi. Shu bilan birga psixolog-maslahatchi mijoz unga aytgan gaplarni barchasi to'g'ri deb, hisoblashi kerak emas. Uning asosiy vazifasi - mijozni diqqat bilan tinglab, unda o'ziga nisbatan ishonch uyg'otishi kerak. Mijoz bilan ishlashning keyingi bosqichida psixolog-maslahatchi shaxslararo nizolar yuzaga kelishida aybdor deb hisoblash, odamlarning xulqida nimalarni o'zgartirish, yaxshilash kerakligini mijozning o'zi gapirib berishini taklif qiladi. Bu mijozga odamlar bilan munosabatlarda o'zining kamchiliklarini ham tushunib olishiga yordam beradi. Shundan keyin psixolog-maslahatchi mijozdan boshqa odamlarga, ulardagi mavjud kamchiliklarini yo'qotish uchun nima qilish kerakligi hamda munosabatlar bo'yicha o'z sheriklari yana nizo keltirib chiqarishiga urinsalar bunga qarshi mijozning o'zi nima qilishi kerakligi to'g'risida o'ylab ko'rishni taklif etadi. Bunday holatda mijoz o'zini nizoning aybdori deb tan olmay, uning oldini olish uchun nima qila olishi mumkinligi, ya'ni boshqa odamlar uning ishtirokida nizoli vaziyat keltirib chiqara olmasliklari uchun nimalar qilishi kerakligi to'g'risida gap boradi. Buning uchun mijozga beixtiyor nizoli vaziyatda o'zining xulqi ustida o'ylab ko'rishi, uni yaxshi konstruktiv tomonga o'zgartirishga urinib ko'rishiga to'g'ri keladi. Mana shunday harakatlar natijasida psixologik maslahatning asosiy maqsadiga erishiladi: mijozning atrofdagi odamlar bilan o'zaro munosabatlaridagi

nizolari hatto mijoz ularning yuzaga kelishida o'zini ochiqdan-ochiq aybdor deb hisoblamasa ham yo'qotiladi. Bundan tashqari mijozni boshqa odamlar bilan munosabatlarda ular yuzaga keltirishlari mumkin bo'lgan nizolarning oldini olish aniq usullariga o'rgatilsa yaxshi bo'ladi. Bu usullar masalasi quyidagilar bo'lishi mumkin (ularni yaxshilab o'zlashtirib olish va munosabatlar bo'yicha sherigi nizo keltirib chiqarishga harakat qilganida ularni qo'llash tavsiya etiladi): — sherigi bilan munosabatlar davomida u o'zini qanday tutishidan qat'iy nazar, unga nisbatan do'stona munosabatda bo'lish kerak; — sherigi tomonidan nizo keltirib chiqarishga urinishiga e'tibor bermaslik, o'zini ulami sezmayotgandek tutish, ahamiyat bermaslik; — mijozni ishontirishga urinmaslik, unga psixologik ta'sir ko'rsatib, o'zining haqligini isbotlashga harakat qilmaslik; — mijozning ayniqsa, asabi buzilib, affekt holatida bo'lgan hollarida, uning kamchiliklari to'g'risida gapirish kerak emas; — mijozning nohaqligi aniq sezilib turgan holatlarda ham uni tushunishga harakat qilib, yaxshi munosabat bilan sherigiga hamdardlik ko'rsatish kerak. Mijozning sherigi bilan munosabatdagi kayfiyati quyidagicha bo'lishi kerak: nima uchun aynan, mana shu paytda mijoz o'zini boshqacha emas, balki shunday tutayotganligini tushunishga harakat qilishi kerak; — sherigiga yon bosib, uning talab va ehtiyojlarini iloji boricha hisobga olish istagini chin ko'ngildan namoyish etib, qo'ldan kelgancha uni tushunishga harakat qilish kerak. 3-holat. A) bu holatni quyidagi belgilariga qarab bilib olish mumkin: mijoz odatda o'ziga yaqin va ahamiyatli odamlar o'rtasida ko'pincha nizolar kelib chiqishiga shikoyat qiladi va shu xususda tashvishlanadi yoki uning o'zi ko'pincha xohlamasa ham mana shu nizolarga aralashib qoladi. Mijoz bilan birga ko'pincha agarda u bo'lmaganida unga yaqin odamlar orasidagi nizolar ancha kam bo'laredi, deb o'ylaydi. Bu yerda psixolog-maslahatchi tomonidan turli kuzatish harakatlarini talab etuvchi ikkita har xil vaziyat mavjud bo'lishi mumkin. Birinchi vaziyatda haqiqatdan ham mijozning o'zi nizolar sababchisi bo'lishi (tomonlar uning

e'tiborini o'zlariga qaratish uchun o'zaro kurashishlari) mumkin. Ikkinchi vaziyatda mijoz shaxsan nizolarda ishtirok etmaydi, lekin janjallashuvchi tomonlarni kelishtirish istagi va nizoli munosabatlarni yo'qotish maqsadida uning aralashuvi kerakli natijaga olib kelmaydi yoki aksincha, qarama-qarshi natijaga, nizoga mijozning aralashishi uni faqat kuchayishiga olib keladi. Tasvirlangan birinchi vaziyatda mijozga quyidagilarni maslahat berish mumkin: — birinchidan, janjallashayotganlarning faqat bittasini himoya qilmaslik, ya'ni bir tomonga yon bosib, ikkinchi tomonni ayblash kerak emas. Bunday holat bilan nizoni yo'qotish emas, aksincha, kuchaytirishi mumkin; — ikkinchidan, janjallashayotganlar faqat bir tomon bo'lib, qandaydir ijobiy yoki salbiy fikr bildirishga iloji boricha yo'l qo'ymaslik kerak; — uchinchidan, ular va mijoz o'rtasidagi yaxshi munosabatlarni saqlab qolishning asosiy sharti nizolarga barham berish ekanligini janjallashayotgan ikki tomonga tushuntirishga harakat qilish kerak. ikkinchi holatda yuzaga kelgan nizoni yo'qotish yoki yumshatish uchun birinchi navbatda mijoz uchun ahamiyatli odamlar o'rtasidagi nizolarga uning shaxsan aralashishi nima uchun istalgan natijaga olib kelmayotganligini diqqat bilan o'ylab ko'rish kerak. Ushbu savolga aniq va tushunarli javob olish uchun nizolarga muvaffaqiyatsizaralashish, urinishlarni umuman, to'xtatish kerak. Yuqorida ifoda etilgan savolga qoniqarli javob topilganidan awalgi muvaffaqiyatsizliklarni hisobga olib, bu gal ijobiy natijaga olib kelishi kerak bo'lgan harakatlarni puxta o'ylab va rejalashtirib olinadi hamda tajriba sifatida amalda mana shu harakatlar sinab ko'riladi. Ushbu holatda mijoz xususan, yuqorida tasvirlab o'tilgan vaziyat la rdan birinchisida qo" Hani l i s h i mumkinligi muhokama qilingan xulq shakllaridan foydalanishi mumkin.

Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997. 2. Munavvarov A. K. Pedagogika. T.1996. 3. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T. 1994. 4. Nishonaliyev U., Tursunov I. Pedagogika kursi. T. 1996. 5. Pedagogika. O‘quv qullanma. T. 1996. 6. G‘aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika. Universitetlar uchun dastur. T. 1996. 7. G‘oziyev E. Pedagogik psixologiya asoslari. T. 1997. 8. G‘aybullayev N., Yodgorov R., Mamatqulova R., Toshmurodova K. Pedagogika. T. 2000.

Похожие

Kommunikativ va ijtimoiy-perseptiv psixologik maslahat bo'yicha amaliy tavsiyalar

Amaliy munosabatlarda o'zini boshqarish muammolari bo'yicha amaliy tavsiyalar

Psixologik maslahat

Maslahat berish amalivotida bolani psixologik tekshiruv tekshiruv vazifalari va umumiy tavsiyalar

Psixologik maslahat nima