Шахс ва фаолият - Психология - Рефераты

Шахс ва фаолият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

www.arxiv.uz Шахс ва фаолият Фаолият шахс билан муҳит ўртасидаги муайян йўналишга эга бўлган ўзаро таъсир кўрсатиш жараёни бўлиб, бу жараён давомида одам ўз олдига онгли равишда аниқ мақсад қўяди ва унга эришади. Одам фаолиятининг психологик элементи иш бажариш бўлиб, иш бажариш жараёни туфайли одам ўз муҳитига фаол таъсир этади ва олдига қўйган мақсадини рўёбга чиқаради. Ҳар қандай иш фақат ҳаракат орқали амалга ошади, ҳаракат-фаолият ишни реалликка айлантиради. Шахсдаги барча психик жараёнлар ва психологик хусусиятлар унинг турли-туман фаолиятлари давомида намоён бўлади. Одам учун энг муҳим сифат ҳисобланувчи онглилик фаолият жараёнида таркиб топади ва шу жараёнда ривожланиб, такомиллашиб боради. Меҳнат фаолиятида онг юзага келади, ўз навбатида, онг одамнинг ишлаб чиқариш фаолиятини янада унумли ва маҳсулдор қилади. Шу тариқа фаолият инсон онги ривожига, инсон онги эса фаолият равнақига таъсир кўрсатади. Шунинг учун инсоннинг онги унинг фаолияти билан ҳаммавақт узвий алоқададир. Инсон онги билан фаолияти ўртасидаги доимий алоқа онг билан фаолият бирлиги тамойилига асос ҳисобланади. Психология фанидаги онг ва фаолият бирлиги тамойилига кўра, онг билан фаолият бир бутунликни ташкил этади. Онг фаолиятнинг ички режаси, дастури вазифасини ўтайди. Одам онгида ташқи муҳит билан алоқа қилишнинг динамик моделлари яратилади. Ана шу моделлар инсон фаолияти асоси бўлиб, булар ёрдамида одам ўзи мансуб бўлган ижтимоий муҳит билан муносабатга киришади. Онг ва фаолият бирлиги психологиянинг хулқ-атвор, ҳатти-ҳаракат ва фаолиятни ўрганиш орқали бу ҳаракатлардан кўзланган мақсадга эришишни таъминловчи объектив қонуниятларни очишга имкон беради. Психологик қонуниятларга кўра, ҳар қандай инсон фаолияти маълум мотивлар (ички талаб, истак, ҳаракат) асосида юзага келади. Инсон

www.arxiv.uz фаолиятини юзага келтирувчи сабаблар одамлар турли-туман эҳтиёжлари, қизиқиш ва мақсадларидир. Иккинчидан, инсон фаолияти англанган мақсад, ижтимоий бурч, ижтимоий талаблар тақозоси билан ҳам юзага келади. Шуни ҳам айтиш керакки, одам ҳамма вақт ўз шахсий эҳтиёжларини қондириш учунгина бирон фаолиятга киришмайди. У кўпчилик ҳолларда жамият талабларини, ижтимоий бурчини бажариш мақсадида фаолиятга шайланади ва фаоллик кўрсатади. Бу билан шахс ўзининг меҳнатсеварлигини ва фаолиятининг ижтимоий моҳиятини намоён этади. Фаол фаолият туфайли одам ташқи олам билан муносабат боғлайди, ташқи муҳитдаги нарсаларга, бошқа шахсларга таъсир қилади, ўзининг ички хусусиятлари, субъективлиги, шахслик моҳиятини юзага чиқаради. Одамнинг ташқи оламга таъсири ва уни ўзгартириши ҳам унинг фаолияти натижасидир. Турли даражадаги ҳаракатларга асосланган одам фаолияти ўз олдига қўйган мақсадига мувофиқ маҳсулга эга бўлади. Масалан, талабанинг лекция жараёнидаги фаолияти шу лекция мазмунидан кўзда тутилган билим миқдорини ўзлаштиришдан иборат бўлади. Одамнинг фаолияти ёшлик давридан бошлаб бутун инсоният тажрибаси билан белгиланади. Фаолияти ёрдамида одам ўзи мансуб бўлган муҳитни ўзига бўсундиради, уни ўз эҳтиёжларига мувофиқ ўзгартиради. Шундай қилиб, одамнинг фаолияти билиш ва иродага асосланади. Республикамизда психология фани тараққиётига катта ҳисса қўшган марҳум М.Воҳидов одам фаолиятига қаратилган ҳаракатларни қуйидаги уч содда элементдан ташкил топган деб ҳисоблайди ; 1. “Олмоқ”. 2. “Жойини ўзгартирмоқ”. 3. “Қўйиб юбормоқ”. Бу уч элемент турли ҳаракатларда ўз йўналиши, давомати, кучи, тезлиги, темпи, аниқлиги, тўғрилиги, чаққонлиги ва мослиги билан характерланади. Бу ҳаракатларнинг барчаси одамнинг танаси, қўллари, оёқлари ва боши

www.arxiv.uz билан қилинадиган ёрдамчи ҳаракаталр билан биргаликда амалга оширилади ҳамда фаолият мақсади, бу мақсад йўналтирилган нарсаларга хос хусусиятлар ва бажарилиши лозим бўлган иш шароити билан боғлиқ бўлади. Шахс фаолияти жараёнларининг физиологик қонуниятларига кўра, фаолиятни рўёбга чиқариш билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар организмга турлича таъсир ўтказади. Одам организмидаги мускулларнинг иши фақат бевосита вазифалари билан белгиланиб қолмай, ана шу ҳаракатлар амалга ошириладиган шароит билан ҳам бошқарилади. Мускуллар кўтарилаётган оғирлик миқдорига, итариб юбориладиган буюм қаршилигига, пайлардаги ричагларнинг қайтариш кучига ўз фаоллигини мослаштиради, бунинг натижасида ҳаракатнинг белгиланган йўналиши ва тезлигини таъминлайди. Инсон фаолиятининг муҳим томони шундаки, одам у орқали табиат ва жамиятдаги воқеа-ҳодисаларни билиб олади, бошқа одамлар билан мулоқот орқали ўзини шахс сифатида намоён қилади. Ана шу икки ҳолда ҳам одам фаолияти тузилиши жиҳатидан жуда мураккаблиги кўзга ташланади. Шахснинг фаолияти бир қанча амаллар ва ҳаракатлардан иборат бўлади. Фаолият таркибини ташкил этувчи ҳаракатлар ва амаллар шахс томонидан англанган ҳам, англанмаган ҳам бўлиши мумкин.Бу ҳол одамнинг ёши ва масъулияти билан ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, катта ёшли одам бирор фаолиятга киришишдан олдин унинг натижасини, мақсадини англайди. Ёш болаларда эса бундай хусусият бўлмайди. Шуни ҳам назарга олиш лозимки, фаолиятни амалга ошириш усуллари шахс онгининг минимал иштироки билан бажарилади, чунки фаолият жараёни шахсда ўша соҳани кўп марта такрорлаш туфайли автоматлашган малакаларга айланган бўлади. Аммо фаолиятнинг мақсади бир хил бўлиб, объекти ҳар хил бўлса, ҳаракатлар тизими ҳам турлича бўлади. Маълумки, ҳар бир шахснинг ўзига хос ички олами бор.Бу ички дунё (маънавият) хилма-хил тасаввурлар, тушунчалар, тимсолларга тўла бўлиб, чексиз ва чегарасиздир. Одамнинг маънавий олами мазмуни у дунёга келган

www.arxiv.uz кундан бошлаб турли-туман нарса ва ҳодисаларнинг таъсири ва бошқа одамлар билан муносабатлар туфайли ривож топа боради. Шу нарса аёнки, ташқи оламдаги нарсалар билан қилинадиган фаолиятга (интериоризация) ва ички ўйланган нарсаларнинг ташқи фаолиятига (экстериоризация) ўтиши ҳоллари ҳам мавжуддир. Демак, одам ҳар бир нарсани аввал ўйлаб, сўнгра амалга оширади, бошқа шахслар билан муносабатлари орқали нутқ эгаллайди. Шундай қилиб, одам фаолиятининг тузилиши жуда хилма-хил ва ўта мураккаб бўлиб, фақат субъектив моҳиятдан иборат эмас. Одам фаолияти ўзи яшаб турган жамият манфаатларини ифодалайди ва унинг талабларига бўйсунади. Юқоридаги фикрларни умумлаштириб, одам фаолиятига қуйидагича психологик таъриф бериш мумкин; “Одамнинг аниқ мақсадга йўналтирилган руҳий (ички) ва жисмоний фаоллиги фаолият деб айтилади”. Таърифдан кўриниб турибдики, одам фаолияти ҳамма вақт бошқа шахслар билан муносабатлар тизимидан иборат бўлади. Демак, у ёки бу шахс фаолиятининг рўёбга чиқиши бошқа одамлар билан ҳам боғлиқ бўлади ва улардан ҳам фаоллик талаб қилади ҳамда улар тақдири учун ҳам аҳамиятлидир. Шахснинг яратувчилик ва бунёдкорликка асосланган фаолияти кўпқиррали моҳиятга эга бўлади, фаолият соҳибидан бошқа шахслар билан ўзаро алоқа қилиш, ёрдамлашиш, жамоатчилик, ҳамжиҳат бўлишни талаб этади. Ана шундай умуммеҳнатнинг натижасидан халқ, жамият мулки юзага келади ва бу ҳол фаолият соҳибининг халқ ва жамият олдидаги обрў- эътиборини таъминлайди. Фаолиятнинг ижтимоий моҳияти туфайли инсон нутқи юзага келади, ривожланади, онг юксалади. Инсон фаолияти унинг ёши билан боғлиқ ҳолда қуйидаги уч турга бўлинади; 1. Ўйин фаолияти. 2. Ўқиш (таълим олиш) фаолияти. 3. Меҳнат фаолияти.

www.arxiv.uz Ўйин фаолияти ёшлик даврига - болаликка хос фаолият тури ҳисобланади. Фаолиятнинг бу тури катта ёшдаги одамларда ҳам бор. Лекин катта одамларда ўйин фаолиятининг моҳияти бошқачадир. Болаликка хос ўйин фаолияти бола шахсини ақлий ва жисмоний жиҳатдан камолга етказувчи ғоят муҳим воситадир. Ўйин жараёнида боланинг руҳий оламида жиддий ўзгаришлар юз беради. Чунки ўйин шу қадар муҳим, кўп қиррали ва қудратли фаолиятдирки, боланинг равнақи учун унинг ўрнини ҳеч нарса боса олмайди. Машҳур рус психологлари Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин ва ўзбек психологи М. Воҳидов болаларга хос ўйин фаолияти ҳақида қимматли тадқиқотлар олиб борганлар. Бу жиҳатдан М.Воҳидовнинг миллий ғоя билан суғорилган асарлари айниқса диққатга сазовордир. Олимнинг уқтиришича, боланинг ёши улғайиб, мустақил ҳаракат қилиш имконияти ошган сари унинг атрофидаги нарсалар ва ҳодисалар дунёси ҳам кенгайиб боради. Боғча ёшидаги болалар ҳаддан ташқари қизиқувчан ва ўз атрофидаги ҳамма нарса ва ҳодисаларни билишга интилувчан бўладилар. Машҳур рус педагоги Н.К.Крупская айтганидек, Ўйин бола учун табиий эҳтиёж ҳисобланади. Ўйин фаолияти болани ташқи муҳит билан боғлайди. Шуни ҳам унутмаслик керакки, болалардаги хилма-хил ўйинлар жараёнида бажариладиган ҳаракатлар катталарнинг меҳнат фаолияти жараёнидаги ҳаракатларига тақлиддан иборат бўлади. Шунга қарамасдан, болаларнинг ҳамма ўйинларини фойдали деб бўлмайди. Шунинг учун болаларнинг ҳар қандай ўйин фаолияти катталарнинг йўл кўринишига асослангани ва улар томонидан назорат қилиб турилиши мақсадга мувофиқдир. Психологик тадқиқотларнинг гувоҳлигича, болаларнинг ўйин фаолияти уларнинг руҳий ва жисмоний чиниқишлари учун муҳим воситалардан биридир. Дарҳақиқат, катта одамлар учун меҳнат фаолияти нақадар зарур бўлса, болалар учун ўйин фаолияти шунчалик зарурдир. Болаларга хос ўйин фаолиятининг доимийлиги ва давомийлигининг психологик моҳияти шундаки, улар турли ўйинлар жараёнида ўзларида

www.arxiv.uz меҳнат кўникмаларини ҳосил қиладилар. Иккинчидан, ўйин фаолияти давомида уларда умуминсоний қадриятларга асосланган юқори ахлоқий сифатлар шаклланади. Ўйин жараёнида болалардаги психологик имкониятлар даражаси намоён бўлади ва бу даража тараққий этаверади. Бунинг маъноси шуки, фаолият туфайли болалар ўзлари яшаб турган оламни идрок қиладилар, уни ўзгартириш йўлларини ўрганадилар. Чунки ўйин болалар учун кўп қиррали мураккаб ақлталаб ҳаракатлар тизимини талаб қилувчи фаолиятдир. Боланинг ўйин фаолиятида унга хос меҳнат, санъат, хаёл, тафаккур, ирода, малака, кўникма ва одатлар каби руҳий жараёнлар ва унинг индивидуал хусусиятлари тўла мужассам бўлади. Бола учун ўйин ташқи оламни билишдан ташқари, қудратли тарбия воситаси ҳамдир.Швейцариянинг машҳур психологи Жан Пиаженинг фикрича, болалар воқеий (реал) дунёдан ташқари хаёллар, афсоналар дунёсида ҳам яшайдилар. Лекин улардаги турли-туман ҳаракатлар ва нарсалар турмушда мавжуд бўлган реал нарсаларнинг тимсолларидир. Сергак, ақлий ва ахлоқий жиҳатдан етук болалар ў ўйинларида хаёлий тимсоллар ҳам яратишлари мумкин. У ҳол боланинг ҳаёти мазмундорлиги, яшаш доирасининг кенглиги ҳамда унга берилаётган тарбиянинг сифатига ҳам боғлиқ бўлади. Шахснинг болаликдаги ўйин фаолияти инсониятнинг ижтимоий тажрибасини эгаллашнинг фаол шакли сифатида ёш авлодни таълим фаолиятига тайёрлашнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Табиийки, шахс аждодларнинг ижтимоий тажрибасини бирданига ўзлаштира олмайди. Ўз авлодининг ўтмиш урф-одати, анъана ва тажрибасини ўзлаштириш ҳар бир шахсдан етарли даражада малака, кўникма тушунчаларни ҳамда маълум даражада нутқ эгаси бўлишни талаб этади. Ана шу жараёнлар учун етакчи восита шахснинг болалик давридаги ўйин фаолиятидир. Демак, ўйин фаолияти негизида бола ўзини таълим фаолиятига тайёрлайди.

www.arxiv.uz Таълим фаолияти туфайли шахс билим, ҳаракат ва амалларни ўрганади, турмуш воқеа-ҳодисаларии таҳлил ва умумлаштириш йўли билан идрок қилади. Таълим фаолиятининг психологик жиҳатлари шундаки, шахс бу фаолият туфайли жамиятга ва табиатга тааллуқли билимларни ўзлаштириш усуллари ва шарт-шароитларини билиб олади, ўзида бу борадаги малака ва уқувларни ҳосил қилади. Шунинг учун шахснинг маълум билимлар, тушунчалар тизими, кўникма ва малакаларни онгли мақсад билан бошқарадиган барча ҳатти-ҳаракатлари таълим фаолиятининг маҳсулидир. Таълим фаолияти олий зот - инсонгагина хос бўлиб, кўп қиррали ва мураккаб жараён сифатида ўз ичига билимлар, тушунчалар, малакалар, одатлар ва уқувлар кабиларни олади. Билим шахснинг объектив борлиқдаги нарса ва ҳодисаларни билиб олишга қаратилган тасаввурлари ва тушунчаларидан келиб чиқади. Билим билиш маҳсули бўлиб, тарихий тараққиёт давомида ўзгариб боради, янги билимлар билан тўлдирилади, тобора чуқур, аниқ ва равшан бўлиб боради. Шахснинг билими воқеа-ҳодисаларни, уларнинг моҳиятини пайдо бўлиши, ўзгариши ва ривожланишини кўрсатади, воқеалар ўртасидаги ўзаро ички боғланишларни очиб беради. Ҳозирги вақтда илмий ва диний билимлар ғоят тез суръатлар билан ўсмоқда. Табиат ва жамият ҳақидаги эскириб қолган тасаввурлар ўрнига янги тасаввурлар, тушунчалар пайдо бўлмоқда. Буларнинг ҳаммаси шахснинг билиш фаолиятида ўз аксини топмоқда. Шундай экан, шахснинг таълим фаолияти маълум шахслар томонидан аниқ мақсад асосида ташкил этилади, бошқарилади ва назорат қилинади. Таълим фаолиятининг мақсади инсон шахсини ижтимоий фойдали меҳнатнинг турли соҳалари учун зарур бўлган билим, малака ва кўникмалар билан қуроллантиришдир. Бу фаолият одамни турли-туман меҳнат соҳаларига мос равишда ўз ҳатти-ҳаракатларини ва руҳиятини бошқара олишга ҳам тайёрлайди. Шу туфайли шахс маълум муддатга мўлжалланган

www.arxiv.uz таълим (ўқиш) фаолияти орқали ўзини инсон яшаши энг зарур бўлган омил - бир умрлик меҳнат фаолиятига тайёрлайди. Табиийки, инсон ўз ҳаётининг маълум пайтидан сўнг меҳнат фаолиятисиз яшай олмайди. Шу сабабли меҳнат фаолияти ўйин ва ўқиш фаолиятига нисбатан одамнинг яшашини таъминловчи энг муҳим психологик фактор сифатида алоҳида аҳамиятга моликдир. Чунки меҳнат фаолияти туфайли одам моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқаради. Жамиятнинг моддий ва маънавий ривожига ўз улушини қўшади, ўзининг ҳам шахсий, ҳам ижтимоий эҳтиёжларини қондиради.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. Узбекистон буюк келажак сари. Т., Узбекистон, 1998. 2. Каримов И.А. “Маънавий юксалиш йўлида”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 3. Каримов И. А. “Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда”. Т., “Ўзбекистон”, 1999. 4. Абдурахмонов Ф. “Қадимги шарқ мамлакатларида психологик фикрлар тараққиёти”. Т., “Ўзбекистон”, 1995. 5. Абдурахмонов Ф. “Одамлар билан қандай мулоқотга киришиш ва ёндошиш керак”. Т., “Ўқитувчи”, 1996. 6. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Аспект пресс, 1999. 7. Бадмаев Б.Ц. Психология: как ее изучить и усвоить. М., Учебная литература, 1997. 8. Давлетшин М. ва б. Психология: Изохли лугат. Т., Укитувчи, 1998. 9. Каримов В. Ижтимоий психология. Т., «Укитувчи», 1994. 10. Каримов В., Акромова Ф. Психология. Т, 2000. 11. Ғозиев Э. Интелект психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 12. Ғозиев Э. Психология. Т, «Ўқитувчи», 1994. 13. Ғозиев Э. Тафаккур психологияси. Т, «Ўқитувчи», 1990. 14. Халилов М.Х. Билиш жараёнлари психологияси. СамДУ нашри, 1999. 15. Немов Р. Практическая психология. М., Владос, 1998 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахс ва фаолият. Фаолият мотивлари

Шахс ва фаолият 2

Психологияда шахс ва жамият муаммоси. Шахснинг фаоллиги. Фаолият турлари, мотивацияси ва уларни бошкариш

Шахс ва мулокот

Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси